Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz

İsrailin kənd təsərrüfatı 

 

Ərazisi 21,0 min km

2

, 

əhalisi 7,5  milyon nəfərdir.  ÜDM 243,0  milyard  ABŞ 

dolları təşkil edir, hər nəfərə 32 134 ABŞ dolları düşür. 

İsrailin  kənd təsərrüfatı uğurlu idarəedilmənin  ən parlaq nümunəsidir.  İsrailin 

ərazisi 21 min km

2

 olsa da, onun 60 faizini s

əhra, 40 faizini isə daşlı torpaqlar təşkil 

edir. H

əmçinin,  İsraildə  yağıntılar  çox  az  miqdarda  olduğundan  burada  şirin  su 

çatışmazlığı  mövcuddur.  Buna  görə  də  süni suvarma tətbiq  edilir.  İsrailin  kənd 

t

əsərrüfatında 80 min nəfər məşğuldur. İsraildə kənd təsərrüfatı sahəsində çalışan bir 

n

əfər 95 nəfəri doyuzdura bilər, belə  ki,  ABŞ-da bu göstərici 1:79, Çində  -  1:4, 

Rusiyada is

ə 1:16 təşkil edir. 

Buna baxmayaraq 

İsrailin  kənd təsərrüfatı  məhsulları  dünyanın  onlarla 

ölk

əsində  satılır:  Avropada,  Asiyada,  Afrikada,  ABŞ-da,  Kanadada.  Bu  yaxınlarda 

İsrailin  kənd təsərrüfatı  məhsullarının  istehsalçıları  məhsullarını  Uzaq  Şərq 

regionlarına idxal etməyə başlamışlar. 

Dig

ər ölkələrə kartof və müxtəlif tərəvəzlər, yemiş və güllər, müxtəlif bitkilərin 

toxumları və şitilləri, balıq, sitrus meyvələri və dekorativ bitkilər ixrac edilir. İsraildə 

xeyli  gül  yetişdirilir.  2011-ci ildə  digər ölkələrə  1,5  milyon  gül  ixrac  edilmişdir. 

İsrailin kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracı ildə 1,5 milyard ABŞ dolları təşkil edir. 

K

ənd təsərrüfatı  məhsullarının  əsas hissəsi  israillilər tərəfindən istixanalarda 

yetişdirilir. İsrailin gülləri, meyvələri, tərəvəzləri – bunların hamısı bir neçə kilometr 

ərazidə  yerləşən istixanalar kompleksində  yetişdirilir.  Bundan  başqa,  İsrailin 

aqronomları  istixana  üsulları  ilə  yetiştirilən kənd təsərrüfatı  bitkilərinin yüksək 

m

əhsuldarlığına  nail  olmuşlar.  Əgər açıq  torpaqda  pomidorun  bir  hektardan  orta 

m

əhsuldarlığı  60  –  80 ton təşkil  edirsə, iqlim –  nəzarətin kompüter sistemləri  ilə 

idar

əedilən istixanalarda pomidorun məhsuldarlığı hər hektardan 500 ton, bibərin isə 

200 ton t

əşkil edir. 

Hal-

hazırda  İsrailin  kənd təsərrüfatı  məhsulları  dünya  bazarında  möhkəm yer 

tutmuşdur.  İsrailin  meyvə  və  tərəvəzlərinə, güllərinə  və  otlarına,  xüsusilə  də  qış 

aylarında, təzə meyvə və tərəvəzlərə kəskin çatışmazlıq hiss olunanda Amerikada və 

Avropada  bunlara  böyük t

ələbat var. Hal-hazırda  istehsal  edilən kənd təsərrüfatı 

m

əhsullarının  37  faizi  Avropa  İttifaqı  ölkələrinə,  29  faizi  ABŞ-a, 3 faizi isə  Afrika 

ölk

ələrinə ixrac edilir. 

 

Öz  iqlim  şəraitinin  kəskinliyini  kənd təsərrüfatı  məhsullarının  istehsalçıları 

yaxşı  cəhətə  çevirməyi çox gözəl öyrənmişlər. Məsələn,  İsrailin  istixanalarında 

yetişdirilən pomidorun bəzi sortları duzlu su ilə suvarılır və bu da onlara yalnız bu 

sorta m

əxsus təkrarolunmaz dad verir. 

İsrailin  kənd təsərrüfatı  barədə  danışarkən, bu ölkədə  yaxşı  inkişaf  etmiş 

heyvandarlığı qeyd etməmək olmaz. İnəklərin ayaqlarına pedometrlər taxılır. Bu cihaz 

fermanın baş kompüter sisteminə konkret inəyin gün ərzində neçə addım atdığı barədə 

m

əlumatı göndərir. Bununla heyvanların vəziyyəti və sağlamlığı barədə məlumat əldə 

edilir. M

əlumdur ki, hər sağlam heyvan gün ərzində müəyyən sayda addım atır. Əgər 

2 

 

 

 

in

ək və ya digər heyvan xəstələnsə və ya özünü pis hiss etsə o yerə yatır və çalışır az 

g

əzsin, bu da İsrail fermerləri üçün heyvanın hər hansı narahatçılığı barədə bir işarə 

olur. 

Qeyd etm

ək lazımdır ki, israillilər öz heyvandarlığından qürur duyurlar. İsrail 

fermalarının inəkləri  sağıma  görə  Hollandiya inəklərindən irəlidədir və  ildə  11 min 

litr süd verir.  İsrailin  kənd təsərrüfatı daxili bazarda  təzə  ətə  olan tələbatını 80  faiz 

t

əmin  edir.  İsraillilər quş  ətini qidada istifadə  edirlər, buna görə  də  xüsusilə  hind 

toyuqlarının  və  qazların,  toyuqların  və  ördəklərin  yetişdirilməsi fəal  inkişaf  edir, 

İsraildə həmçinin dəvəquşuları da yetişdirilir. 

İsrailin  kənd təsərrüfatının  belə  yüksək  uğuru  fermer  və  alimlərin  dövlət 

t

ərəfindən maliyyələşdirilən  sıx  əməkdaşlığı  ilə  izah edilir.  Bu  əməkdaşlıq  kənd 

t

əsərrüfatının bütün sahələrində aparılır. Fermerlərlə birgə alimlər kənd təsərrüfatının 

t

əkmilləşdirilməsinə  yardım  edən  metodları,  texniki  yenilikləri, müasir irriqasiya 

qurğularını,  ən  yeni  aqrotexniki  avadanlığı  istehsalata  tətbiq edirlər.  İsrail 

genetikl

ərinin və  biotexnoloqlarının  möcüzələri heyrətləndirir, tüksüz toyuqlar, 

n

əlbəkiyə  oxşar  qabaqlar,  qara  və  sarı  qarpızlar,  qırmızı  bananlar, qara pomidorlar, 

yaşıl və ya qəhvəyi pambıq. Bütün bu ekzotik tərəvəzlər və meyvələr xarici ölkələrdə 

yaxşı satılır. 

İsrailin  kənd təsərrüfatı  qabaqcıl  texnologiyalarla  güclü  təchiz  edilmişdir. 

Ölk

ənin  ehtiyatları  çox  effektiv  və  ağılla  istifadə  edilir. Səhralarda iri istixana 

kompleksl

əri tikilir, ən iri ümum İsrail su kəməri çəkilmişdir, onun vasitəsilə ölkənin 

ən quraqlıq rayonlarına şirin su verilir. 

Pomidor, qabaq, xiyar, bib

ər,  albalı,  çiyələk,  qarpız,  yemiş,  xurma,  banan, 

avakado, kivi, manqo, sitrus bitkil

ərinin bütün növləri, şaftalı və həmçinin taxıl, gül 

v

ə pambıq – hal-hazırda İsraildə istehsal edilən əsas kənd təsərrüfatı bitkiləridir. 

Son ill

ər  İsrailin  kənd təsərrüfatında  bitkilərin  yeni  sortları  qeydiyyata 

alınmışdır,  bu  da  həmçinin  ölkədə  kənd təsərrüfatının  inkişafının  yüksək  səviyyədə 

olm

asını  təsdiq edir. Ötən  əsrin 1980-ci illərinin  əvvəllərində  kənd təsərrüfatı 

əhəmiyyətli 24 yeni bitki  sortu  qeydiyyata  alınmışdırsa,  artıq  1986-cı  ildə  98, bu 

günki gün

ə də belə müraciətlərin sayı 300-dən artıqdır. 

İsrailin kənd təsərrüfatı  praktiki  olaraq  tamamilə  kompüterləşdirilmiş  və 

avtomatlaşdırılmışdır. 

İsrail  müstəqil dövlət olandan sonra becərilən  torpaqların  sahəsi təxminən 3 

d

əfə, suvarılan torpaqların isə 8 dəfə artmışdır. 

İsrailin  kənd təsərrüfatında  çalışan  insanlara  çox  böyük  hörmət edilir.  İlk 

növb

ədə  bu sahədə  çalışan  insanlar  yeni gənc  İsrail  dövlətinin  inkişafında  və 

formalaşmasında böyük rol oynamışlar. Kibutslar İsraildə hələ onun yaranmasından 

önc

ə mövcud idilər. Hal-hazırda müstəqil İsrail dövləti kubitslərə və fermerlərə boyük 

h

əcmdə yardım edir, onlara illik 20 faizlə 20 il müddətinədək dövlət kreditləri verilir, 

kvotalar verilir v

ə  kənd təsərrüfatında  istifadə  edilən  şirin  suyun  2/3  hissəsi 

kompensasiya edilir. İsraildə şirin suyun hər kubmetrin dəyəri 1 ABŞ dollarıdır. 

3 

 

 

 

K

ənd təsərrüfatı  məhsulları  istehsalçılarına  İsrailin  Kənd təsərrüfatı 

Nazirliyinin  m

əsləhət  xidməti tərəfindən  xüsusi  əhəmiyyətli  yardım  göstərilir.  Hər 

fermer v

ə  aqronom iqtisadiyyat və  texnologiyalar üzrə  məsləhətçilərinin 100 saat 

müxt

əlif məsləhətlərindən yararlana bilər. Əsas odur ki, bütün məsləhətlərin 70 faizi 

dövl

ət tərəfindən ödənilir və yalnız 30 faizi fermerlər üçün ödənişlidir. 

M

əsləhət xidməti formaları müxtəlifdir: seminarlar və kompüter təhlilləri, fərdi 

m

əsləhətlər və kurslar, mövsümdə görüşlər və telefonla məsləhətləşmələr. 

Dövl

ət tərəfindən  İsrailin kənd təsərrüfatına  yeni  texnologiyalar  və 

innovasiyalar t

ətbiq edənlər üçün bütün stimul sistemi işlənib hazırlanmışdır. Belə ki, 

m

əsələn, dəyəri 500 min ABŞ dolları olan müasir moderləşdirilmiş istixana inşa edən 

fermer

ə dövlət onun dəyərinin 30 faizini ödəyir və ya inşa üçün götürülən kreditin 1/3 

hiss

əsi ödəyir. Məsələyə  belə  bir  yanaşma  çox  əhəmiyyətlidir, çünki İsraildə  kənd 

t

əsərrüfatının inkişafı üçün güclü bir stimul tətbiq edilir. 

Ölk

ənin kənd təsərrüfatı  özünəməxsus hibrid fərdi və  kooperativ 

t

əsərrüfatlardan ibarətdir (ikincisinin üstünlüyü ilə). 

T

əsərrüfatların  bütün  fəaliyyəti torpaq icarəsi  əsasında  həyata keçirilir, çünki 

ölk

ənin torpaq fondunun 95 faizi bu sahədə  istehsal fəaliyyətilə  məşğul  olmayan 

dövl

ət mülkiyyətindədir. 

Bec

ərilən torpaqların 40 faizi kibutslərin (kooperativlərin), 29 faizi moşavların 

(fermer t

əsərrüfatları),  təxminən 10 faizi yahudi fərdi təsərrüfatların, təxminən 17 

faizi f

ərdi ərəb fermalarının istifadəsindədir. 

Kibutsl

ər və moşavlar İsrailin kənd təsərrüfatında üstünlük təşkil edir, onların 

payına ölkədə istehsal edilən aqrar məhsulların 80 faizi düşür, onlar kənd təsərrüfatına 

yararlı torpaqların 70 faizini becərirlər, əsas kənd təsərrüfatı istehsalı fondlarının 75 

faizinin sahibidirl

ər. 

T

əsərrüfatların ixtisaslaşması kənd təsərrüfatı torpaqlarının sahələri, torpaq və 

iqlim şəraitilə müəyyənləşmişdir. İri torpaq sahələrinə malik kibutslər üçün tarlaçılıq 

(d

ənli və texniki bitkilər), süd və ət heyvandarlığı xarakterikdir. Moşavlar tərəfindən 

icar

əyə götürülən daha az sahəsi olan təsərrüfatlarda çox əmək tələb edən bitkilərin 

(sitrus bitkil

əri, tərəvəzlər, bostan bitkiləri)  istehsalı,  süd  heyvandarlığı,  əkin 

sah

ələrinin  defisit  olduğu  dağlıq  rayonlarda  isə  quşçuluq  üstünlük  təşkil  edir.  XX 

əsrin  əvvəllərində  formalaşmış  təsərrüfatların  ixtisaslaşmasında  əhəmiyyətli 

d

əyişikliklər  baş  verməmişdir.  Onlar  əvvəlki kimi üzümçülüklə  və  bağçılıqla 

m

əşğuldur  və  üzümün,  almanın  və  armudun  milli  istehsalının  2/3  hissəsini təmin 

edirl

ər. 

Kibutslar t

əkcə birgə əmək və kollektiv mülkiyyət prinsiplərində deyil, həm də 

kollektiv istehlak prinsipl

ərində  təşkil  edilmişdir.  Yaxşı  məlum kommunist 

paylaşdırılması “hər kəsdən qabiliyyətinə görə, hər kəsə tələbatına görə” kibutslarda 

“kollektiv t

əsərrüfatın inkişafının səviyyəsinə uyğun olaraq” davam etdirilir. 

 “Klassik”  kibutsda g

əlir nə  pul, nə  də  ki  natura  formasında  paylaşdırılmır  - 

əvəzində kibuts öz üzvlərinin qida, geyim, ev, istirahət, savad, tibbi xidmətlərdə olan 

4 

 

 

 

ehtiyaclarını  təmin  edir.  Kibutslarda  planlaşdırılma  adi  fərdi biznesdə  olan 

planlaşdırma  ilə  oxşardır, xarici mühitlə  isə  iqtisadi münasibətlər bazar 

iqtisadiyyatının  qanunlarına  uyğun  olaraq  qurulur.  Kibutslar  öz  mövcudluğu  illəri 

ərzində  xeyli dəyişikliklərə  məruz  qalmışdır,  aqrar  təsərrüfatlar aqrar-sənaye 

t

əsərrüfatlarına,  80-ci illərdə  isə  sənaye-aqrar təsərrüfatlarına  çevrilmişlər.  Birbaşa 

k

ənd təsərrüfatı istehsalı ilə məşğul olan kibutsların payı hal-hazırda 10 faizdən artıq 

deyil. 

Kibutslara r

əqabəti  moşavlar  və  moşavlar  şittufilər təşkil  edir.  Onların 

xarakterik xüsusiyy

əti ondadır ki, hər ailə ev təsərrüfatını ayrıca aparır, hər ay bunun 

üçün mü

əyyən məbləğ  alaraq,  bu  məbləğın  həcmi ailə  üzvlərinin  sayı  ilə 

mü

əyyənləşdirilir.  Təsərrüfatların  fərdi  idarəedilməsi və  iqtisadiyyatın  yanaşı  sahəli 

kooperasiyasının  uyğunlaşdırılmasına  əsaslanan belə  kooperativ modeli bazar 

iqtisadiyyatının  prinsinplərinə  daha  uyğundur  və  kubitsdən daha mütəhərrikdir, 

baxmayaraq ki,  bazardan k

ənar faktorların təsirinə daha çox məruz qalmışdır. 

Moşavların  xeyli  hissəsində  şəxsi  satış,  təchizat  və  xidmət birlikləri mövcud 

deyil, özl

əri isə bazarda effektiv fəaliyyət göstərmək üçün çox kiçikdir. Buna görə də 

regional v

ə  ümummilli səviyyədə  “kooperativlər  kooperasiyası”  –  kooperativ 

konsorsiumlar meydana g

əlmişdir. 

Xarici  satış bazarlarına  istiqamətləndirmə  dövlətdən güzəştli kreditlər alan və 

muzdlu mövsüm işçilərin əməyindən istifadə edən iri ixtisaslaşdırılmış təsərrüfatların 

yaradılmasına  təkan vermişdir.  Bununla  yanaşı,  moşavlara  daxil  olan  təsərrüfatların 

2/3 hiss

əsinin  orta hesabla cəmi 3 hektar torpaq sahələri  mövcuddur,  istehsalın 

c

əmləşməsi isə  moşavların  nizamnaməsi və  ağır  icarə  sistemilə  çətinləşmişdir. 

Moşavların  və  moşav-şitufilərin  inkişafının  əsas istiqaməti  ixtisaslaşmış 

t

əsərrüfatların çoxyönümlü kooperativlərə birləşməsi və ya onların müəyyən profilli 

bir neç

ə  assosiasiyalarda  iştirakı  olmuşdur,  yəni qərb nümunəsi üzrə  gedir.  Fərdi 

t

əsərrüfatlar  (moşavot)  daha kiçik torpaq sahələrinə  və  məşğul  olanların  daha  az 

sayına  malikdir,  lakin  bununla  yanaşı  çoxsaylı  böhranlara  və  uğursuzluqlara 

baxmayaraq,  aqrar  quruluşun  sabit  və  uğurlu  formasıdır.  Belə  ki,  yahudi sektorda 

f

ərdi fermerin gəliri moşavlardakından xeyli yüksəkdir (20 faiz). Fərdi təsətrrüfatlar 

əsasən  dar  ixtisaslaşmaya  malikdir,  lakin  bütün  kooperativlərə  istehsalın  çoxsahəli 

strukturu 

xasdır. 

Ərəb fermerləri əsasən istehsalı yarıənənəvi metodlarla idarə edirlər, onlardan 

b

əziləri  əmtəə  məhsulları  istehsal  etdiklərinə  baxmayaraq  onları  yahudi  sektorla 

yanaşı qoymaq mümkün deyil. 

F

ərdi  istehsalçılar  assosiasiyaları  kənd təsərrüfatı  məhsullarının  ilkin  emalı, 

saxlanılması, çatdırılması və qablaşdırılması üzrə şəxsi komplekslər yaradırlar. 

Yeni  texnologiyaların  çevik  tətbiqi, elmin və  təcrübənin  sıx  əməkdaşlığı, 

yenilikl

ərə  açıqlığı  İsrailin  kənd təsərrüfatının  daha  xarakterik  cəhətlərindən biridir. 

“Boş yerdə” meydana gəlmiş ilk mühacirlərin kənd təsərrüfatı təcrübəsi ilk öncə daha 

çox elmin müasir nailiyy

ətlərinə arxalanırdı, nəinki yerli fəllahların təcrübəsinə. 

5 

 

 

 

1959-cu ild

ən damcılı suvarılma sisteminin ilk təcrübə nümunəsi tətbiq edilir və 

bir neç

ə il ərzində təkmilləşdirilib sənaye səviyyəsinə çatdırılmışdır. 

Elm v

ə təcrübə arasında bağlayıcı bənd 60-cı illərdə Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi 

yanında  yaradılmış  Təlim Xidməti  olmuşdur.  Fermerlərə  məsləhət xidmətlərinin 

göst

ərilməsi və onlar üçün ixtisaslaşmış kursların təşkil edilməsilə yanaşı təlimatçılar 

h

əm  yeni  texnologiyaların  tətbiqi, həm də  yeni biliklərin  əldə  edilməsi  ilə 

m

əşğuldular.  Həmçinin bu və  ya digər məhsulun  istehsalçıları  da  elmlə  sıx 

əməkdaşlıq  edirlər, onlar regional  sınaq  stansiyalarının  şuralarına  bu  regionun 

probleml

ərinin həlli üçün tədqiqatlar sifariş edirlər. 

Dövl

ətin  mövcudluğu  illəri  ərzində  kənd təsərrüfatı  istehsalının  yeni  sahələri 

yara

nmışdır.  

Qoyunların  seleksiyası  fəal  aparılmışdır,  onun  nəticəsində  yaradılmış  “Əsəf” 

cinsi yahudi t

əsərrüfatlarında  yerli  “Avasi” cinsini əvəz  etmişdir.  Sonrakı  illərdə 

xaricd

ən ölkəyə yeni qoyun cinsləri gətirilmişdir və onların istifadəsi quzuların sayını 

artırmağa,  qoyun  yununun  keyfiyyətini  yaxşılaşdırmağa,  heyvanların  çoxalmasını 

müşahidə etməyə şərait yaratmışdır. 

70-ci ill

ərdə tərəvəz, bostan və tarla bitkilərinin toxumlarının sənaye istehsalına 

başlanılmışdır.  “Xa-zera”,  “Zraim  Gedera”  kimi  toxumçuluq  şirkətləri nəzərə 

çarpacaq q

ədər yeni sort tərəvəz, bostan və  tarla bitkilərinin  yaradılması  üzrə 

seleksiya işlərini fəallaşdırmışdır. 

80-ci ill

ərdə  əkin  materialının  (ting,  şitil)  yetişdirilməsi  ayrıca  bir sahəyə 

çevrilmişdir.  Onların  xeyli  hissəsi  toxumaların  yetişdirilməsi metodu ilə  istehsal 

edilir, bu da mater

ialın  virus  infeksiyalarından  yüksək fitosanitar təmizliyini təmin 

edir. 

Ölk

ənin  fermalarında  sağımın,  həm  heyvanların  saxlanılmasının  əsas 

parametrl

ərinin, həm də onların fizioloji vəziyyətinin parametrlərinin monitorinqi və 

n

əzarətinin  avromatlaşdırılması  prosesinin  kütləvi tətbiqi  yer  almışdır.  Süni 

mayalamanın istifadəsi genişlənmişdir. 

K

ənd təsərrüfatı daha çox mərkəzi rayonlardan cənuba keçir. 80 – 90-cı illərdə 

t

ərəvəz və güllərin becərilməsi üçün daha çox örtülü torpaqdan istifadə edilir, bununla 

qeyri-mövsümi istehsal 

qaydaya  salınmışdır.  Hündür  istixanaların  inşası  üçün  xeyli 

kapital qoyuluşları olmuş, 1990 – 2006-cı illər ərzində onların həcmi demək olar ki, 8 

d

əfə  artmışdır.  Əsas  parametrlərin  (temperaturun,  işıqlandırmanın,  rütubətin) tam 

n

əzarəti və  tənzimlənməsi təkcə  məhsuldarlığı  artırmağa  və  məhsulun keyfiyyətini 

yaxşılaşdırmağa  şərait  yaratmamış, həm də  məhsulun  yetişmə  müddətinin 

“proqramlaşdırılması”,  onları  satış  bazarlarında  qiymətlərin  ən yüksək  vaxtı  ilə 

uzlaşdırılması mümkün olmuşdur. Məhz örtülü torpaq sayəsində 90-cı illərdə güllərin 

ixracı sürətlə artmışdır – 1980-ci ildə 84,3 milyon ABŞ dolları təşkil etmişdirsə, artıq 

1990-

cı  ildə  178,7 milyona, 1998-ci ildə  isə  224,4  milyon  ABŞ  dollarına 

çatdırılmışdır. Örtülü torpaqda becərilmənin texnologialarının təkmilləşdirilməsi yeni 

plastik örtükl

ərin,  avtomatlaşdırılmış  nəzarət sistemlərinin,  fertiqasiya  (suvarılma 

6 

 

 

 

suyu il

ə birgə istifadə) üçün istehsal edilən yeni növ gübrələrin, bitkilərin müdəfiəsi 

üçün bioloji vasit

ələrin  işlənib  hazırlanması  üçün  güclü  stimul  olmuşdur.  Bəzi 

fermerl

ər müxtəlif səbəbdən  ənənəvi torpaq becərilməsindən imtina edərək 

istixanalarda izolyasiya edilmiş substratlardan istifadə edilməsinə keçir və qızılgülün, 

pomidorun,  xiyarın  bol  məhsulunu  əldə  edirlər.  İzolyasiya  edilmiş  substratların 

istifad

ə  edilməsi həm torpağın  fiziki  çatışmazlığı,  həm də  becərilmə  üçün  yararsız 

hesab edil

ən  torpaqlarda  ağır,  duzlaşmış,  zərərvericilərə  yoluxmuş  bitkilərin 

bec

ərilməsində  istifadə  edilməsinə  şərait  yaratmışdır.  Bu illərdə  təmizlənmiş  çirkab 

suların  kənd təsərrüfatı  ehtiyaclarına  istifadəsinin  geniş  öyrənilməsi  imkanları  və 

ö

rtülü  torpaqda  ilk  qapalı  dövr  etmənin    (drenaj  suların,  zərərsizləşdirilmənin, 

t

əmizlənmənin və sonrakı istifadəsi) yaradılması mümkün olmuşdur. 

Ölk

ənin sənaye heyvandarlığı tam avtomatlaşdırılır, hər yerdə süni mayalama 

t

ətbiq  edilir,  heyvanların  seleksiyasında  ənənəvi cütləşdirmə  metodları  ilə  yanaşı 

molekulyar biologiy

a metodları tətbiq edilir. 

Yeni 

əsr özü ilə yeniliklər gətirir – məqsədi ekoloji təmiz məhsulların alınması 

olan  üzvi 

əkinçilik sürətlə  inkişaf  edir.  Artıq  2008-ci ildə  ixrac edilən  üzvi 

m

əhsulların  (76,8  min  ton)  İsrailin  kənd təsərrüfatı  ixracının  ümumi dəyərində 

ümumilikd

ə 10,6 faiz təşkil etmişdir, tərəvəz və tarla bitkiləri üçün isə bu göstərici 

14,3 faiz

ə bərabər olmuşdur. 

H

əcm göstəriciləri daha çox arxa plana keçir, xarici və daxili bazarda daha çox 

m

əhsulun keyfiyyətinə  diqqət yetirilir. Seleksiyanın  əsas istiqamətləri dad, rəng, 

qoxu, x

əstəliklərə və ziyanvericilərə davamlığı, birbaşa keyfiyyətlə bağlı parametrlər 

olmuşdur.  Yeni  yaxşılaşdırılmış  sortlar  yaradılır  –  tərkibində  antiaksidant olan 

likopenin yüks

ək  miqdarlı  pomidorlar, askorbin  turşusunun  yüksək tərkibli 

klementinl

ər və  mandarinlər,  xüsusi  ətirilə  seçilən  sarı  bibərlərin və  yemişlərin 

yaradılması. İstehsal edilən bitkilərin çeşidi genişlənir, daimi sortdəyişikliyi baş verir. 

Müasir 

əkinçiliyin və heyvandarlığın ekoloji aspektləri daha çox əhəmiyyət kəsb edir 

– bitkil

ərin qorunmasında bioloji metodların, mal-qaranın və quşların saxlanılmasının 

ekoloji t

əmiz  formaların  tətbiq edilməsi  sferası  genişlənir,  peyinin  emalı 

texnologiyaları  təkmilləşdirilir,  heyvandarlıqda  antibiotiklərin və  hormonların 

istifad

əsinə nəzarət gücləndirilir: 

1.

 

Beyn

əlxalq standartlara görə, əgər kənd təsərrüfatında məsul olan hər nəfər 

30  –  50 n

əfəri doyuzdura bilirsə, bu halda kənd təsərrüfatı  yüksək  əmtəəli hesab 

edilir. 

İsraildə 1960-cı ildə olan 1:18, 2001-ci ildə 1:82, 2008-ci ildə isə 1:96 nisbətinə 

artmışdır (müqayisə üçün ABŞ-da bu göstərici – 1:89). 

2.

 

İsrailin torpaqlarının yalnız 20 faizi kənd təsərrüfatında istifadəyə yararlıdır. 

3.

 

Dövl

ətin  mövcudluğunun  birinci onilliyi ərzində  kənd təsərrüfatının 

ehtiyaclarına istifadə edilən torpaqların ümumi sahəsi 140 faiz artmışdır və 1957-ci 

ild

ə  3940 min dunam təşkil  etmişdir.  Bu  göstərici praktiki olaraq 2003-cü ilədək 

d

əyişməmişdir, 2003 – 2005-ci illər ərzində isə hətta bir qədər azalmışdır. 

7 

 

 

 

4.

 

2008-ci ild

ə kənd təsərrüfatında çalışanların sayı 47,9 min nəfər olmuşdur (o 

cüml

ədən, xarici və  mövsümi  ərəb  işçiləri). Sahədə  məşğul  olanların  sayı  ölkədə 

çalışanların ümumi sayının 2 faizini təşkil edir. 

5.

 

2009-cu ild

ə  kənd təsərrüfatında  ümumi  məhsulun dəyəri 2008-ci illə 

müqayis

ədə 2,5 faiz artaraq 25,6 milyard şekel təşkil etmişdir. Bu məbləğdən 25 faiz 

t

ərəvəz, bostan bitkilərinin və kartofun payına düşür, 6 faiz tarla bitkilər, 3 faiz güllər 

v

ə  dekorativ bitkilər, 5 faiz sitrus bitkiləri, 20 faiz digər meyvə  bitkiləri, 18 faiz 

iribuynuzlu mal-qara v

ə qoyunlar, 18 faiz quşlar və 5 faizi müxtəlif məhsullar təşkil 

edir. 

6.

 

2009-cu ild

ə  kənd təsərrüfatı  fəaliyyətindən  əldə  edilən təmiz gəlir 11,7 

milyard şekel təşkil etmişdir. 

7.

 

Heyvandarlıqda  ümumi  məhsulun  artımı  mal-qaranın  və  quşların    sayının 

artırılması  hesabına  deyil,  sağımın  və  yumurtalamanın  artırılması  hesabına  təmin 

edilmişdir. Belə ki, inəklərin sayı 1970 – 2008-ci illər ərzində 1,5 dəfə (82 mindən 

128 min

ədək),  südün  istehsalı  isə  3 dəfə  (452 min tondan 1293,8 min tonadək) 

artmışdır.  Toyuqlarda  analoji  olaraq  sayı  1,2  dəfə  (6800 mindən 7962 minədək), 

yumurta is

ə 1,4 dəfə artmışdır (1423,3 milyon ədəddən 2057,1 milyon ədədədək). 

 Bitkiçilikd

ə  analoji  tendensiya  müşahidə  edilir  –  ümumi  yığımın  xeyli   

artmasına əkin sahələrinin genişləndirilməsi hesabına deyil, məhsuldarlığın artırılması 

hesabına nail olunmuşdur. 

Bel

ə ki, 1970 – 2008-ci illərdə tərəvəz məhsullarının əkin sahələri 2 dəfə (405,1 

min  dunam),  ümumi  yığım  isə  2,7 dəfə  artmışdır  (490,4  min  tondan  1336,8  min 

tonad

ək). Avakadonun əkinləri bu dövr ərzində 2,7 dəfə (23 min dunamdan 62,7 min 

dunamad

ək), ümumi yığım isə 6 dəfə artmışdır (7,7 min tondan 48,8 min tonadək). 

M

əhsuldarlığın  belə  yüksək  artımına  yeni  sortların  yetişdirilməsi və 

texnolog

iyaların təkmilləşdirilməsi sayəsində nail olunmuşdur. 

8.

 

2009-cu ild

ə İsrailin ixrac etdiyi kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi dəyəri 

2008-ci ilin analoji göst

əricilərilə müqayisədə 7,7 faiz artmışdır, eyni zamanda onun 

qiym

ətləri 2,8 faiz artmışdır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracında tərəvəz, bostan 

bitkil

ərinin və  kartofun payı  dəyər  baxımından  23,3  faiz  artmışdır  (qiymətlərin 3,9 

faiz  artımı  ilə  yanaşı  onların  ixracı  37,6  faiz  artmışdır).  2008-ci illə  müqayisədə 

meyv

ə bitkiləri üçün (sitrus bitkiləri istisna olmaqla) dəyəri 17,3 faiz artmaqla onların 

artımı 13,8 faiz təşkil etmişdir. 

9.

 

Qızılgülün, qərənfilin, “mum” güllərinin,  gipsofillumun,  cır  limonun, 

solidaqonun v

ə digər güllərin istehsalına görə dünyada üçüncü yeri tutmaqla dünya 

bazarının iri ixracçısıdır. 

10.

 

 2009-cu ilin sonuna h

ər inəyə  orta  sağım  onillik  ərzində  demək olar ki, 

1000 litr artaraq 12062 litr t

əşkil  etmişdir  (2001-ci ildə  bu göstərici 11181 litrə 

b

ərabər olmuşdur). Bununla yanaşı məhsulun keyfiyyəti də yaxşılaşmışdır – yağlılıq 

3,3 faizd

ən 3,6 faizədək, zülalın miqdarı 3,1 faizdən 3,2 faizədək artmışdır. Ölkənin 

8 

 

 

 

c

ənub fermalarında hər inəyə orta sağım 13976 litr təşkil etmişdir. 10 minlik həddi isə 

İsrailin heyvandarları artıq 1996-cı ildə keçmişdilər. 

11.

 

 2008-ci ild

ə  əhalinin hər nəfərinə  tərəvəzin  orta  illik  istehlakı  244  kq 

t

əşkil  etmişdir,  həmçinin meyvə  -  167 kq, süd –  170  litr, yarmalar və  çorək 

m

əmulatları – 117 kq, ət – 70 kq, balıq – 7 kq, yumurta 238 ədəd. 

İsrail tərəvəzlərin və meyvələrin istehlakı səviyyəsinə görə dünyada birinci yeri 

tutur. 

Əkin  torpaqlarının  çatışmazlığı  və  su  ehtiyatlarının  məhdudiyyəti hər zaman 

İsrailin kənd təsərrüfatının inkişafı üçün əsas maneə olmuşdur. 

Bütün  torpaqların  yarıdan  çox  hissəsi  yarımquraqlıq  zonada  yerləşir. 

T

orpaqların qalan hissəsi isə meşələrin qırılması, torpaqların eroziyası, səhralaşması 

s

əbəbindən əkinçilik üçün yararsız hala düşmüşdür. 

İsrailin  kənd təsərrüfatı  xroniki  su  çatışmazlığından  əziyyət çəkir.  Yağıntılar 

yalnız  noyabr  ayından  aprel  ayınadək  müşahidə  olunur və  qeyri-bərabər 

paylaşdırılmışdır:  70  sm  şimalda  və  5 sm cənubadək. Hər il bərpa edilən su 

resurslarının ümumi həcmi 1,6 milyard kubometr təşkil edir və bu miqdarın təxminən 

75 faizi k

ənd təsərrüfatında  istifadə  edilir.  Su  ehtiyatlarının  qeyri-bərabərliyi ilə 

mübariz

ədə  Ümum  İsrail  su  kəməri  yaradılmışdır  və  özü ilə  su  stansiyalarının,  su 

anbarlarının, kanalların və su kəmərlərinin vahid şəbəkəsini təşkil edir. Bu sistemin 

vasit

əsilə  ölkənin  şimalından  su  cənub  quraqlıq  rayonlarına  ötürülməsi həyata 

keçirilir.  M

əhz onun sayəsində  suvarılan  torpaqların  sahəsi 30 000 hektardan hal-

hazırda 255 000 hektaradək artmışdır. 

K

ənd təsərrüfatı ehtiyaclarına suyun sərfini azaltmaq məqsədilə rütubəti birbaşa 

bitkil

ərin köklərinə yönəltməyə şərait yaradan suvarılmanın daha qabaqcıl və qənaətli 

üsulları tətbiq edilir, kompüter texnologiyaları geniş tətbiq edilir, istixana təsərrüfatı 

xeyli genişlənir. Ölkənin su ehtiyatlarının çoxalması proqramları, yağışın güclənməsi 

duzlaşmış suların şirinləşdirilməsi və çirkab suların bərpa edilməsi metodları işlənib 

hazırlanır.  Yaxın  zamanlarda  Negev  səhrasında  aşkar  edilən duzlu suyun iri təbii 

yeraltı  rezervuarları  istismarına  başlanılmışdır.  Tədqiqatlar göstərir ki, həmin su 

mü

əyyən bitkilərin yetişdirilməsində istifadə edilə bilər. 

İsrailin  sonsuz  torpaq  və  iqlim müxtəlifliyi müxtəlif kənd təsərrüfatı 

m

əhsullarının istehsalına imkan yaradır. İlk növbədə dənli bitkilərdən buğda, sorqo və 

qarğıdalı istehsal edilir. Meyvə və tərəvəzlərə nəzər saldıqda burada, həmçinin sitrus 

bitkil

əri,  yağlı  avakado,  ekzotik  kivi,  quyava,  manqo  sahilyanı  bağlarda  uğurla 

yetişdirilir, həmçinin pomidor, xiyar, bibər geniş yayılmışdır. Qış dövründə vadilərdə 

dadlı  yemişlər, subtropik rayonlardqa isə  şirin  bananlar  və  bal kimi xurmalar, 

şimalının sərin dağlıq rayonlarında alma, şaftalı, albalı yetişdirilir. 

Şərabçılıq,  təsərrüfatın  sahəsi kimi ölkədə  əsrin  əvvəllərində  inkişaf  etməyə 

başlamışdır  və  hal-hazırda  geniş  yayılmışdır.  İsraildə  ağ  və  qırmızı    kolleksiya 

şərablarının istehsalı üçün üzümün xüsusi sortları istehsal edilir. 

9 

 

 

 

İsrailin fermerləri daxili bazarı süd və ağartı məhsulları ilə tam təmin edirlər. 

Mal-qara 

əsasən yüksək sağımı və xəstəliklərə davamlığı ilə məşhur olan israil-qolştin 

cinsind

ən  olan inəklər təşkil  edir.  Bu  cins  uzun və  inadlı  seleksiya  işi  nəticəsində 

yaradılmışdır. Hər inəyə orta illik südün sağımı təxminən 9 220 litr, orta yağlılığı 3,3 

faiz t

əşkil  edir,  bu  da  bu  sahədə  rekord göstəricidir.  Heyvandarlıqda  əsasən süni 

mayalama t

ətbiq edilir, bu proses  genetik faktorlar və kompüter məlumat bazasının 

n

əzərə  alınması  ilə  həyata keçirilir.  Yerli cinslərin  toxum  materiallarına  İsrail 

xaricind

ə  böyük tələbat var. Son illər  qoyun  südünün  istehsalının  xeyli  artımı 

müşahidə olunur, onun çox hissəsi ilkin məhsul kimi pendir istehsalı üçün ixrac edilir. 

Lakin ölk

ənin heyvandarlığı daxili bazarın mal və qoyun ətinə olan tələbatının yalnız 

bir hiss

əsini təmin edir, bu da ilk növbədə təbii otlaqların çatışmazlığı ilə izah edilir. 

Hal-

hazırda  mövcud  olan  sahələrin  genişləndirilməsinə  yönəldilmiş  tədbirlər həyata 

keçirilir.  Eyni zamanda yeni yüks

ək məhsuldar yemlərin və  proqressiv yem 

texnologiyalarının axtarışı gedir. 

İsrailin  arıçıları  tərəfindən istehsal edilən minlərlə  ton  bal  daxili  bazarın  

t

ələbatlarını artıqlaması ilə təmin edir. Hal-hazırda bu sahədə təkcə balın arı şanından 

çıxarılmasının  proqressiv  metodlarının  işlənməsinə  deyil,  həm də  arıların  tarla 

bitkil

ərinin məhsuldarlığında  rolunun  öyrənilməsinə  yönəldilmiş  intensiv  elmi-

t

ədqiqat işləri aparılır. İsrailin kənd təsərrüfatı öz uğurlu inkişafı ilə şübhəsiz ölkədə 

əsrin  əvvəllərindən  daimi  olaraq  aparılan  intensiv  tətbiqi tədqiqatlara borcludur. 

Müasir k

ənd təsərrüfatı  praktiki  olaraq  tamamilə  elmi  işləmələrin nəticələrinə 

əsaslanır.  Onun təşkil strukturu dövlət müəssisələrinə, akademik laboratoriyalara və 

kooperativl

ərə müştərək olaraq həm mühüm problemlərin həllilə, həm də perspektiv 

t

ədqiqatlarla məşğul  olmağa  şərait  yaradır. Elmi-tədqiqat  işlərinin  (ETİ)  mövzusu 

bitkil

ərin gen mühəndisliyi, zərərvericilərlə  mübarizə  və  quraqlıq  regionların 

istifad

əsi  metodları  kimi  məsələlərə  toxunur.  İsrailin  kənd təsərrüfatında  aparılan 

elmi-t

ədqiqat işləri istehsal edilən məhsulun həcminin və keyfiyyətinin artırılmasına 

şərait  yaratmışdır.  Umumilikdə  uğurun  sirri  elmi  işçilər və  fermerlər  arasında  olan 

daimi t

əmas və məlumat mübadiləsidir. Çoxşaxəli informasiya xidmətlərinin şəbəkəsi 

sah

ənin cari məsələlər  elmi  laboratoriyaların  qarşısında  qoymağa  və  həmçinin  yeni 

ideyaları  sürətlə  sınaqdan keçirməyə  və  elmi tədqiqatların  təcrübəyə  tətbiq etməyə 

şərait yaradır. 

M

əhsulun məhsuldarlığına  və  keyfiyyətinə  yönəldilmiş  tədqiqatların 

n

əticəsində  toxumların  və  bitkilərin  yeni  sortları  yaradılmışdır.  Bununla  yanaşı 

tor

pağın  strukturunun  yaxşılaşdırılması  üçün  materiallar  işlənmişdir.  Məsələn, yerli 

torpağa  vermikulitin  daxil  edilməsi məhsuldarlığın  kəskin  artmasına  şərait 

yaratmışdır. 

Ölk

ənin kənd təsərrüfatı  İsraildə  yaradılmış  və  istehsal  edilmiş  qabaqcıl 

texnologiyalarla v

ə  elektrik  avadanlıqları  ilə  təchiz  edilmişdir.  Bu  əhəmiyyətli 

d

ərəcədə  məhsulun maya dəyərinin  azalmasına,  məhsuldarlığın  və  əməyin 

s

əmərəliliyinin 

artmasına, 

istehsal edil

ən məhsulların 

keyfiyyətinin 

10 

 

 

 

yaxşılaşdırılmasına  şərait  yaradır.  Mühəndis-konstruktorların  səylərinin və  kənd 

t

əsərrüfatı  işçilərinin    daimi  uyğunlaşdırılması  əkin  işləri üçün əkin, səpin,  yığım 

işlərinin və həmçinin bitkilərin tozlandırılmasının intensifikasiyalaşdırılmasına şərait 

yaradan güv

ənli və  yüksək istehsal qabiliyyəti  olan  avadanlığın  işlənməsinə  gətirib 

çıxarmışdır.  Ölkədə  müxtəlif  suvarılma  sistemləri  tətbiq edilir:  sadə  çiləyicilərdən 

kompüter vasit

əsilə  idarə  edilən  damcı  sistemlərinədək. Heyvandarlıq  fermaları 

maşınla  sağım  sistemlərilə  təchiz  edilmişdir,  yumurta  yığımı  kimi  əməliyyatlar 

tamamil

ə  avtomatlaşdırılmışdır.  Yemlərin  paylanması,  çeşidləmə,  qablaşdırma, 

saxlanılma və məhsulların daşınması kimi əməliyyatlar kompüter texnikası vasitəsilə 

n

əzarət və  idarə  edilir.  İsrailin  kənd təsərrüfatı  tədqiqatları  arasında  –  irriqasiya 

sisteml

əri vasitəsilə  gübrələrin daxil edilməsinə  kompüterləşdirilmiş  nəzarət sistemi 

v

ə quşçuluq və istixana təsərrüfatlarında optimal şəraiti təmin etməyə imkan yaradan 

yerl

ərin temperatur-rütubət rejiminə qabaqcıl nəzarət metodları daxildir.  

İxrac İsrail fermerlərinin ümumi gəlirinin təxminən yarısını təşkil edir. Bununla 

yanaşı  məhsulların  bəzi  çeşidləri,  əsasən xarici istehlakçılar  üçün  istehsal  edilir.  İlk 

önc

ə  bunlar güllər, avakado, tərəvəzlərin tezyetişən  sortları  və  ekzotik meyvələrdir. 

T

əzə  və  həmçinin konservləşdirilmiş  şəkildə  daxil  olan  İsrailin  kənd təsərrüfatı 

m

əhsulları yerli əhalinin həm müxtəlif zövqünə və tələbatlarına cavab verir, həm də 

yer kür

əsinin hər bir nöqtəsində  istehlak tələbatlarını  təmin etməyə  qadirdir. 

İsraillilərin (əhalinin hər nəfərə  hesabına)  digər ölkələrin  sakinlərindən daha çox 

t

ərəvəz və  meyvə  istehlak etməsinə,  südün,  yumurtanın  və  quş  ətinin  istehlakının  

yerli istehsalın yüksək göstəricilərə nail olmasına baxmayaraq İsrailin kənd təsərrüfatı 

h

əm  daxili  bazarın  tələbatını  tam  ödəyir, həm də  hər il dəyəri  650  milyon  ABŞ 

dollarından artıq məhsul ixrac edir. İsraildə xüsusi kənd təsərrüfatı kurslarında hər il 

dünyanın 60 ölkəsindən 600 nəfər məşğul olur və 300 nəfərdən az olmayaraq xaricdə 

İsraildən  olan  konstruktorların  rəhbərliyilə  təlim keçirlər. 1958-ci ildən  başlayaraq 

3000-d

ən artıq israillilər xarici ölkələrə kənd təsərrüfatı mütəxəssislərinə təlim üçün 

qısa müddətli və uzun müddətli ezamiyyətlərə göndərilirdi. 

İsrail hər inəkdən südün sağımı üzrə dünyada sabit olaraq birinci yerdədir (orta 

sağım – 9-12 min litr, müqayisə üçün Rusiyada – 3-4 min litr). 

İsrail pambığın məhsuldarlığına görə dünyada birinci yerdədir (1 ha - 3,3 ton, 

müqayis

ə üçün ABŞ – 1,6 ton). 

Kökümeyv

əlilərin məhsuldarlığına  görə  İsrail  dünyada  ikinci  yerdədir (o 

cüml

ədən kartof, 1 ha - 40,4 ton).  

Əhalinin hər nəfərinə düşən yumurtanın sayına görə dünyada üçüncü yerdədir 

(Niderland v

ə Macarıstandan sonra). 

Sitrus bitkil

ərinin istehsalı üzrə dünyada üçüncü yerdədir (ABŞ və İspaniyadan 

sonra) 

İsraildə üzüm, şaftalı, zeytun, xurma, banan, alma, armud, gavalı, gilas istehsal 

edilir. 

Nadir v

ə tropik bitkilərin sürətlə mənimsənilməsi gedir (avakado, pekan, kivi, 

manqo, quyava v

ə s.). 

11 

 

 

 

K

ənd təsərrüfatında əhalinin 6 faizi məşğuldur. 

Ərazisi 21,0 min km

2

, 

əhalisi 7,5 milyon nəfərdir. ÜDM 243,0 milyard ABŞ 

dolları təşkil edir, hər nəfərə 32 134 ABŞ dolları düşür. İsrail kənd təsərrüfatının 

uğurlu  idarəedilməsinin  ən parlaq nümayəndəsidir.  Ərazisinin 60 faizi səhra, 40 

faizini  daşlı  torpaq  təşkil  edir.  Kənd təsərrüfatında  80  min  nəfər  çalışır,  burada 

ç

alışan  1  nəfər  95 nəfəri doyuzdura bilər. Kənd təsərrüfatında  istixana  istehsalı 

geniş yayılmışdır. Pomidorun hektardan məhsuldarlığı 500 ton, bibərin 200 tondur. 

Gülçülük  geniş  yayılmışdır,  ildə  təxminən  1,5  milyon  gül  ixrac  edilir.  İstixanada 

yetişdirilən pomidorun bəzi  sortları  duzlu  su  ilə  suvarılır,  bu  da  yalnız  bu  sorta 

m

əxsus təkrarolunmaz dad verir. Hal-hazırda İsraildə pomidor, qabaq, xiyar, bibər, 

albalı, çiyələk, qarpız, yemiş, xurma, banan, avakado, kivi, manqo, sitrusun bütün 

növl

əri, şaftalı və həmçinin taxıl, pambıq və s. istehsal edilir. İldə hər inəkdən 12,0 

min litr süd sağılır. Hər nəfərin illik istehlakı: tərəvəz 244 kq, meyvə 167 kq, süd 

170 litr, yarma v

ə çörək məmulatı 117 kq, ət 70 kq, balıq 7 kq, yumurta 238 ədəd.