MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

12.3. Azərbaycanda eroziyaya uğramış torpaqların ekoloji problemləri 

Respublikamızın bütün təbii zonalarında torpaq eroziyasının yayılması  və intensivliyinin öyrənilməsi üzrə 

geniş  tədqiqat işləri K.Ə.Ələkbərov (1961), X.M.Mustafayev (1975) və bir çox başqaları  tərəfindən 

aparılmışdır. K.Ə.Ələkbərov torpaq eroziyası üzrə aparılmış tədqiqatların nəticələrini cəmləşdirərək Azərbaycan 

Respublikasının torpaq eroziyası xəritəsini tərtib etmişdir.  

 

Azərbaycanda Eroziya prosesinin əmələ  gəlməsinə  və inkişafına təbii-tarixi amillərdən – relyef, iqlim, 

ərazinin geoloji-geomorfoloji quruluşu, torpaqəmələgətirən süxurların kimyəvi tərkibi, torpaq-bitki örtüyü də 

ciddi təsir göstərir.  

Eroziya prosesinin əmələ  gəlməsində  ərazinin relyefi böyük rol oynayır.  Ərazinin relyefi eroziyanın 

şiddətlənməsinə təsir göstərərək özü də eroziyanın təsirindən tədricən dəyişir. Məsələn, hazırda təsadüf etdiyi-

miz relyef və onun müxtəlif formaları – qobular, dərələr suyun dağıdıcı qüvvəsinin təsirindən torpaqların 

tədricən yuyulması nəticəsində əmələ gəlmişdir.  

Eroziyanın  şiddətli getməsinə yamacların meylliyi, uzunluğu, forması böyük təsir göstərir. Araşdırmalar 

(X.Mustafayev, 1974, 1975) göstərir ki, yamacın meylliyi 3

0

-dən 2

0

-ə azaldıqda hər hektar sahədən torpağın 

yuyulması 6-19 m

3

-dən 12 m

3

-ə qədər azalır.  

Eroziya prosesinin şiddətlənməsinə yamacın forması da təsir göstərir. Belə ki, qabarıq formalı yamaclarda 

səthi su axınının sürəti artdığı üçün eroziya prosesi şiddətli şəkildə, çökək formalı yamaclarda isə nisbətən zəif 

gedir. Düz yamaclarda eroziyanın intensivliyi sahənin meylliyindən asılı olaraq dəyişir.  

Eroziya prosesinin, xüsusən səthi eroziyanın şiddətli getməsində eroziya bazisinin dərinliyi, sahənin qobu 

və ya yarğan  şəbəkəsi ilə parçalanması  əsas səbəb kimi çıxış edir. Eroziya bazisi dedikdə, səthi su axınının 

dağıdıcı qüvvəsini itirdiyi və ondan aşağıda yerin səthini dağıda bilmədiyi səth, yaxud səviyyə nəzərdə tutulur. 

Okeanın, dənizlərin səviyyəsi  əsas, mütləq və ya ümumi eroziya bazisi adlanaraq daimi bir yüksəklik kimi 

qəbul olunur. Ümumi eroziya bazisindən əlavə hər bir çayın hövzəsində yerli və ya məhəlli eroziya bazisi də 

olur. Qobu və yarğan üçün məhəlli eroziya bazisi çayın həmin yerdəki səviyyəsi götürülə bilər. Məhəlli eroziya 

bazisi müvəqqəti xarakter daşıyır. Onun səviyyəsi vaxt keçdikcə eroziya və akumulyasiya prosesinin inkişafı 

nəticəsində dəyişə bilər. Bitki örtüyü seyrək və ya çılpaq olan sahələrdə məhəlli eroziya bazisi nə qədər dərin 

olarsa, yamaclardan axan suların dağıdıcı qüvvəsi də bir o qədər şiddətli olar və eroziya prosesi intensiv şəkildə 

gedər.  

Azərbaycanın düzənlik hissəsində məhəlli eroziya bazisinin dərinliyi 10-100, yüksək dağlıq zonasında isə 

1000-1500 m-dək ola bilər. Sahədə  məhəlli eroziya bazisinin dərinliyi eroziya prosesinə böyük təsir göstərir. 

Respublikada məhəlli eroziya bazisinin dərinlik xəritəsi ilk dəfə K.Ə.Ələkbərov (1961) tərəfindən tərtib