Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

I HİSSƏ 
FƏLSƏFƏYƏ GİRİŞ 
 
 
I FƏSİL 
FƏLSƏFƏNİN PREDMETİ VƏ METODU,
FƏLSƏFİ DÜNYAGÖRÜŞÜ 
 
§ 1. Fəlsəfə elmi haqqında ümumi anlayış 
§ 2. Dünyagörüşü: onun strukturu və formaları 
§ 3. Fəlsəfənin predmeti və funksiyaları 
§ 1. Fəlsəfə elmi haqqında ümumi anlayış 
 
İnsan biliyinin ən mürəkkəb və çətin sahəsi olan fəlsəfə ən qədim elm sahələ-
rindən biridir. Əvvələr o, 
«elmlər elmi»
adlandırılmış, empirik və nəzəri biliyin 
müxtəlif sahələrini ehtiva etmişdir. Mükəmməl dünyagörüşü, dünyanın dərk etmə-
yin xüsusi forması, varlığın ümumi prinsiplərinə dair baxışlar sistemi olan fəlsəfə, 
həm də ən yaxşı nəzəri təfəkkür məktəbidir. Dünyanın mahiyyətini, həyatın məna-
sını məntiqi cəhətdən səmərəli yolla anlamaq tələbatından doğan bu elm, təxminən 
iki min beş yüz il bundan əvvəl Qədim Şərqdə – Misirdə, Babilistanda, Çində, Hin-
distanda təşəkkül tapmış, e.ə. VII – VI əsrlərdə Antik Yunanıstanda klassik forma 
kəsb etmişdir. 
İlk dəfə “fəlsəfə” sözünü yunan mütəfəkkiri 
Pifaqo
r (e.ə.YI əsr) işlətmiş və 
özünü 
filosof
adlandırmışdır. 
«Fəlsəfə»
etimoloji baxımdan yunanca 
«phileo» – 
«sevirəm»
və 
«sopia» - «hikmət»
sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib, mə'nası 
isə 
«hikməti sevmək»
deməkdir. Göründüyü kimi, hikmət sözü fəlsəfənin mə'nası-
nı anlamağın açarını verir. Görkəmli Azərbaycan filosofu və alimi 
Nəsrəddin Tusi
məşhur «Əxlaqi – Nasiri» əsərində hikmətin mənasını belə izah edir: «Mərifət sa-
hibləri arasında hər şeyi olduğu kimi yerinə yetirməyə hikmət deyilir; bunun nəti-
cəsində insanın mənəviyyatı mümkün qədər təkmilləşməli, arzu edilən səviyyəyə 
yüksəlməlidir».
Hikməti sevən, onu bilən və təbliğ edən pirani şəxslər, adatən, müdrik adlandı-
rılıblar. Fəlsəfənin təşəkkülü də elə bilavasitə müdrikliklə bağlıdır. Qədim yunanla-
rın müdriklik ilahəsi Afinanın əzəmətli təsviri zəhmli bayquş obrazı idi.
Müdriklik qədim dünyanın ən şərəfli peşələrindən sayılıb. Antik Yunanıstanda 
natiqliyi, siyasəti, idarəçiliyi, riyaziyyati və s. kamil bilən, onları başqalarına oyrədən 
müəllimlərə sofistlər (sofos - müdrik ) deyilirdi. Sofistlərə görə, hikməti sevmək, kə-
milliyə can atmaq insan xasiyyətinə daxilən xas olan əlamətdir. Bu səbəbdən də onlar 
diqqəti təbiətdən, kosmosdan insana doğru yönəltmiş, insanı «hər şeyin meyarı» he-
sab etmiş, onun həyatını, əməli və idraki fəaliyyətini öyrənməyi üstün tutmuşlar. 
Azərbaycanın ilk müdrikləri – qədim mağlar da bu cəhətdən fərqləniblər.
Ən qədim fəlsəfə tarixinin müəllifi Layertli Diogen «Məşhur filosofların həya-

---

8
tı, təlimləri və deyimləri haqqında» əsərində İran mağlarının insan, cəmiyyət, əda-
lət, xeyirxahlıq haqqında fikirlərinin yunan filosflarına böyük təsir göstərdiyini 
qeyd etmişdir. Onu da göstərmək lazımdır ki, Pifaqoru birinci filosof hesab edən 
Diogen onun mağlardan elm öyrəndiyini dana bilməzdi, Bundan əlavə, Yunanıstan-
da yayılmış əfsanələrdən birində Fales ilk filosof hesab edilirsə, digərində birincilik 
Heraklitə aid edilirdi.
Avropa mədəniyyətində «Fəlsəfə» istilahının qərarlaşması və şərhi, əlbəttə, 
Platonun adı ilə bağlıdır.
Bir sözlə, insan ilk dəfə şeylərin təbiəti və hadisələrin səbəbi haqqında düşün-
məyə başlayan andan fəlsəfə elminin tarixi başlanmışdır. Fəlsəfə elmi qədim oldu-
ğu qədər də mürəkkəb, dolaşıq, ziddiyyətli və çətin bir təkamül yolu keçmişdir. 
Çünki fəlsəfə haqqında fikir yürüdən və ya əsər yazan hər bir görkəmli alim ger-
çəkliyi özünəməxsus şəkildə izah etmişdir. Elə buna görə də üçminlik fəlsəfə tari-
xində saysız–hesabsız məktəblər, cərəyanlar meydana gəlmiş, müxtəlif fəlsəfi sis-
temlər yaranmışdır.
Dünyaya, yəni təbiətə, cəmiyyətə, insana ən ümumi nəzəri baxışlar sistemi ki-
mi bir– birini tamamlayan, çox vaxt isə inkar edən fəlsəfi məktəblərin nəhəng nü-
mayəndələrinin zəkası tarix boyu həqiqət yolçularının, varlığın mənasını dərk et-
mək istəyənlərin yolunu işıqlandırmışdır. Fəlsəfi məktəblərin nümayəndələrini ən 
çox düşündürən varlıq təlimi, insan və dünyagörüşü məsələləri olmuşdur. Bəzi 
alimlərin fikrincə, ictimai şüur forması kimi fəlsəfə təxminən eyni zamanda qədim 
sivilizasiyanın üç mərkəzində: