Mühazirə Ali məktəb pedaqogikasının predmeti, kateqoriyaları və tədqiqat metodları

Tədris proqramları hər fənn üzrə bilik, bacarıq və vərdişlərin həcmini, sistem 
və ardıcıllığını müəyyən edən dövlət sənədidir. Tədris proqramına müəyyən 
tələblər verilir:
a) fənn üzrə nəzərdə tutulan bilik və bacarıqlar dövlət təhsil standartlarına 
uyğun olmalıdır;
b) elmin müasir səviyyəsi əks etdirilməlidir;
c) fənlərarası əlaqələr gözlənilməlidir;
ç) nəzəriyyə və təcrübənin əlaqəsi təmin olunmalıdır;
d) tələbələri müstəqil işə, özünütəhsilə istiqamətləndirməlidir;
e) tərbiyə məqsədinə xidmət etməlidir;
f) tələbələrin həddən artıq yüklənməsinə yol verilməməlidir.
 Təhsil proqramı (kurikulum) təhsil proqramı dövlət təhsil standartlarına uyğun 
ayrı-ayrı təhsil pillələri üzrə təhsiln son nəticələrini, məzmununu və 
mənimsənilmə qaydalarını müəyyən edir. Azərbaycanda o, rəsmi sənəd kimi 30 
oktyabr 2006-cı ildən Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə “Azərbaycan 
Respublikasında ümumi təhsilin konsepsiyası (Milli kurikulumu)” çərçivə 
sənədi kimi qəbul edilmişdir. Kurikulumun əsas komponentlərini məzmun 
standartları təşkil edir. Bu standartlar hər fənn üzrə veriləcək bilik, bacarıq və 
vərdişləri (nəyi bilməli? nəyi bacarmalı?) özündə əks etdirir. Kurikulumda 
təhsilin məzmunu ilə yanaşı onun mənimsənilməsi texnologiyası da (təlimin 
vasitələri, metod və formaları, nəticələrin qiymətləndirilməsi) öz əksini tapır. 
Bununla da o, tədris proqramlarindan fərqlənir. Təhsil kurikulumları xaraktercə 
müxtəlif növlərdə olur: fənyönümlü, şəxsiyyətyönümlü, nəticəyönümlü və s. 
kurikulumlar.
Dərsliklər və dərs vəsaitləri. Dərslik – tədris proqramı əsasında və ona 
müvafiq tərtib edilən sənəddir: proqramda göstərilən mövzular dərslikdə açılır, 
elmi biliklər tələbələrin səviyyəsinə, təlim prinsiplərinə uyğun olaraq şərh edilir. 
Dərslik tərtibində iki cəhət diqqət mərkəzində durmalıdır: məqsədin qoyuluşu – 
tələbələrdə öyrənmə motivi yaradılması (I ünsür); elmi biliklərin məzmununun 

---

didaktik cəhətdən işlənməsi (II ünsür). Bu vəzifələri ödəmək baxımından 
dərsliyin dörd tipi ayırd edilir: 
a) didaktik tip (hər iki ünsür nəzərə alınır);
b) doğmatik tip (I ünsür çatmır); 
c) deklarativ tip (II ünsür çatmır);
ç) monoqrafik tip ( hər iki ünsür çatmır). 
Bunlardan I tip ən səmərəli, II və III tip qeyri-səmərəli, IV tip isə tam yararsız 
dərslik tipi hesab olunur. Dərslik müəyyən tələblərə cavab verməlidir: 
- proqrama uyğun olmalı, orada qoyulmuş məsələləri elmin son nailiyyətləri 
əsasında şərh etməlidir: 
- təlimin tərbiyəedici və inkişafetdirici vəzifələrinin həllinə kömək 
göstərməlidir;
- tələbələrin müstəqil işi üçün istiqamət verməlidir;
- metodik cəhətdən tələbələrin anlama səviyyəsinə müvafiq tərtib edilməli, 
materialların mənimsənilməsinə kömək edən metodik aparata malik olmalıdır 
(suallar, tapşırıqlar, izahlar, nümunələr, əyanilik və s.); 
- dərslik səhiyyə-gigiyenik tələblərə cavab verməlidir (şriftərin ölçüsü, kağızın 
rəngi, sətirarası məsafələr və s.)
Tədris proqramına tam uyğun tərtib edilən dərslikdən fərqli olaraq dərs 
vəsaitləri proqramın müəyyən bölmə və mövzularının geniş şərhinə həsr olunur. 
Dərslik və dərs vəsaitlərindən əlavə təlimdə elektron tədris materiallarından da 
istifadə edilir (videodisklər, videokasetlər və s.).
3. Təlim metodları və onların təsnifatı 
Təlim prosesini səmərəli qurmaq üçün müəllim təlim metodlarını yaxşı bilməli, 
yerinə görə onları düzgün seçib tətbiq etməlidir. Bu məsələdə müəllimin səhvi və ya 
laqeydliyi təlimin və mütəxəssis hazırlığının keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Yanlış, 

---

qeyri-səmərəli metodlarla yüksək təlim-tərbiyə nəticələrinə nail olmaq mümkün 
deyildir. “Metod” yunan sözü olub (“methodos”), nəyəsə nail olmaq yolu deməkdir. 
Pedaqoji ədəbiyyatda metodla yanaşı, ərəb sözü olan “üsul” termini də işlədilir. Təlim 
metodu dedikdə, təlim prosesində qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün öyrədən 
və öyrənənlərin birgə fəaliyyətinin yolları başa düşülür. Metod öz təbiətinə görə 
mürəkkəb və çoxcəhətli analyışdır. Hər metod özündə müxtəlif priyomları (tərzləri) 
birləşdirir. Təlim metodları təlim prosesində çox böyük rol oynayır. O, təlimin 
qanunlarının, prinsiplərinin, məqsəd və məzmununun reallaşmasına xidmət edir: