Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Fuzuliy g’azali
Ey mazoqi jona-javring shahdu shakkartak laziz, 
Dam-badam zahri g’aming qandi mukarrartak laziz.
Otashi barqi firoqing nori do’zaxtak alim, 
Talx guftoring manga maxmura sog’artak laziz. 
Dog’i ishqing dardi zavqi saltanattak dilpazir, 
Xoki ko’ying sayri fathi haft kishvartak laziz. 
No’la bo’lsam zavq kuydirdikcha sinam uzra dog’, 
Ahli darda dog’ o’lur, bedarda zevartak laziz. 
Toza-toza dog’i dardingdur dili so’zonima, 
Filmasal hirs ahlina jamiyati zartak laziz. 
Ey Fuzuliy, olaming ko’rdim qamu ne’matlarin, 
Hech ne’mat ko’rmadim diydori dilbartak laziz.
[2, 90] 
“Majmuai shoiron”ning g’azallar faslida Fazliy Munshiyning g’azalidan 
oldin masnaviy keltirgan:
Ba mirzoyi ba amiri sad ofarin, 
Ki dorad xatti dilkash nozanin.

---

875 
Mazmuni: 
Amirning mirzosiga yuz ofarin, 
Dilni toruvchi xusni xatiga ega edi.
Munshiy g’azali
Ey pari, la’li labing qandi mukarrartak laziz, 
So’zlaring, jono, ko’ngulga shahdu shakkartak laziz. 
Jon verur la’ling tamannosida Xizr ila Masih, 
Kim erur labtashnalarga havzi kavsartak laziz. 
Halqa(yi) zulfung banogo’shinda ko’nglum domidur, 
Donai xoling yuz uzra mushki anbartak laziz. 
Faqr eli sultonim mehnat diyoridur erim, 
Gardi rohing boshim uzra toji afsartak laziz. 
Masnading gar o’lsa tufrog’u libosing eski shol,
Bu Tajammul Munshiy yo Xoqonu Qaysartak laziz. 
[3, 174] 
Munshiy g’azalida ham Fuzuliy qo’llagan an’anaviy obrazlar: pari, la’l, 
qand, shahd, shakar, Xizir, Masih, obi kavsar, labtashna, halqa, banogo’sh, dom, 
mushki anbar, toji afsar, tufrog’, eski shol, Qaysarlar. Bu obrazlar ikkala shoir 
ijodida ham oshiq va ma’shuq personajlari ishtirokida ochib berilgan. Munshiyning 
bu masnu’ tatabbu’sida so’z o’yinlari, she’riy san’atlar hamda shakl unsurlariga 
alohida e’tibor qaratgan. Fuzuliy qo’llagan qofiyalardan faqat “mukarrartak,
“shakkartak” so’zlarini takoror qo’llagan boshqa qofiyalarni olmagan.
Shoirlar na faqat Amir Umarxonga, balki boshqa salaf shoirlarga tatabbu’ 
qilishlari bilan ham Qo’qon adabiy muhitining o’zbek adabiyotidagi qamrovini 
ko’rsatadi.
XIX asr Qo’qon adabiy muhitida ijod qilgan shoirlarning Fuzuliyga 
ergashishini XV asrdagi Hirot adabiy muhitidagi tatabbu’navislikka qiyoslash 
mumkin. Afzaliddin Haqoniy Shervoniy (1120-1199) va Mir Xusrav Dehlaviy 
qasidalariga A.Jomiy, A.Navoiy, Mavlono Zohidiy, Mavlono Abdulvahob va 
Mirxondlar payravliq qilgan. Tatabbu’ bir shoir ijodidan ikkinchi bir shoirga 
o’tganda aynan, sayyor syujetlar bir millat adabiyotidan ikkinchi bir millat 
adabiyotiga o’tganida uning mulkiga aylanishiga qiyoslash mumkin. Tatabbu’ 
qiligan asarning adabiyotdagi o’rni asosan takomiliga bog’liq. Rivojlanishi ya’ni, 
adabiy jarayonga yangiliklar olib kirma-sa, uning quruq shakl yoki 
nazirago’ylikdan farqi qolmaydi. Bu haqda adabiyotshunos I.Haqqulovning 
qarashlari o’rinlidir. “Taqlidchilik ko’chirmachilik bilan barobar. Klassik 
adabiyotdagi tatabbu’ usulining esa unga aloqasi yo’q. U- ijodiy jarayon”. 
[4, 192] 
O’zbek adabiyotining dastlabki, tadqiqotchilaridan biri Miyon Buzurk 
Solihov O’zbek adabiyotini uch davrga bo’lib tasnif qildi. Va Qo’qon adabiy 

---

876 
muhitini “Oltin beshik” deb nomladi hamda shu nom bilan adabiyotga olib kirdi. 
Qo’qon adabiy muhitinig taraqqiy qilgan davrini «Amiri Umar davri» deb atadi.
Fuzuliy ijodining Qo’qon shoirlariga ta’sirini quyidagicha tahlil qilgan: 
“Chig’atoy adbiyoti ila “Oltin beshik” adabiyoti oralarida bir farq ko’rinsa, u 
ham “Fuzuliy” shevasining ta’sir ko’rsatishidir. Fuzuliy devoni qaysi yo’l ila 
bo’lsa-bo’lsin, Farg’onaga kelgan. Amiri Umar davri shoirlarining she’rlarida 
Fuzuliy ta’siri ko’rilib turadi. Uning g’azallariga muxammas bog’lagan shoirlar 
bo’lganlari kabi uning shevasida g’azal yozganlari ham bor edilar. Bizning 
yuqorida Qozi va Komila g’azallaridan olib ko’rsatgan namunalarimiz Fuzuliy 
ta’sirini aks etdirib turadilar. Ayniqsa G’oziyning g’azali tomoman Fuzuliy 
uslubida yozilgandir.
Ishqida menga hosil o’la dard bila cho’x, 
Mehr ila vafo oz, vale javru jafo cho’x. 
Olam eli gar tobsa sendin no’la maqsud, 
Hotamni qilur mumsik agar bo’lsa gado cho’x. 
 
Zulmu sitamu javru jafo jonina kam qil, 
Aylar sani, G’oziy, sitamdiyda duo cho’x. 
Demak, biz «Oltin beshik» adabiyotini chig’atoy adabiyotidan ayra turgan 
farqini yolg’iz tili jihatda (u ham bo’lsa ba’zi shoirlardan) ko’ramiz. 
Fuzuliy ta’siri bizga «Oltin beshik» davrida Fuzuliyning mamlakati bo’lgan 
Iroqning Farg’onaga iqtisodiy bir munosabatining bo’lganini ko’rsatmaydi. 
Bizning yuqorida chig’otoy xovos adabiyoti bahsida turkiy hukumatlar saroylarida 
yashagan adabiyotning aralashib va tanishib turganini, bir sinfga oid adabiyotning 
o’z ahlini axtarib topganini yozgan edik. 
Bu yo’l ila Navoiy asari Iroqqa borib Fuzuliyni yaratgan bo’lsa, Fuzuliy ham 
o’z navbatida jumladan, «Oltin beshik» doirasida o’ziga tarafdor va ahl topa olgan 
demakdir.”[5, 85-86]
Xullas, XIX asrning birinchi yarmidagi Qo’qon adabiy muhitining 
ta’sirlanishi turli adabiy muhitlardan kelgan shoirlarning ta’siridan tashqari Jomiy, 
Bedil, Navoiy, Fuzuliy kabi shoirlarning ijodiga ergashib masnu’ tatabbu’lar 
qilishi, adabiy aloqalarning qardosh xalqlar o’rtasida chegara bilmasligi va hamda 
davomiyligini bildiradi. “Majmuai shoiron”ning qasidalar fasli hazrat Abu Bakr 
Siddiqning munojotiga muxammas shaklidagi Zokir Xo’ja Eshonning munojat 
qasidasi bilan boshlanishi Qo’qon adabiy muhitining rang-barangligini ko’rsatadi.