Nadġr abdullayev

ĠKĠ NÖQTƏ 
1. Ümumiləşdirici sözdən sonra: 
İnstitutun  məqsədi  azlıqlarla:  etnik,  dini,  əlillər,  qaçqın  və  köçkünlər, 
ahılar,  uşaqlar  və  başqaları  ilə  məşğul  olan  qeyri-hökumət  təşkilatlarına  kömək 
etməkdir (“Azadlıq” qəzeti, 7 oktyabr 2004). 
 2. “Məsələn” və onun ixtisar şəklindən (məs.:) sonra. 
              Məsələn: 1. Şairi maraqlandıran  problemlərin mərkəzində insan durur.  
 
                                               Səni yaz qatarı apardı tezdən 
                                              Elə bil dünyanı 
                                              Qarlı qış aldı. 
                                                                        (N.Xəzri) 
3. Dialoqlarda: Məs.: 
                                Xosrov əvvəlcə soruşdu: “Hardansan cavan?” 
                                Fərhad cavab verdi: “Dost diyarından”. 
                                Dedi: “O dünyada hansı sənət var?” 
                                Dedi: “Qəmi alıb, canı satırlar” 
                                                               (N.Gəncəvi) 
ÜÇ NÖQTƏ 
1.  Fikrin  bitmədiyini  bildirmək  məqsədilə  cümlənin  sonunda  qoyulur. 
Məs.;  
                             1) Axşam... 
                                 Göy fikirli... 
                                 Dəniz nigaran... 
                                           (N.Xəzri) 
 
2)  –  Əsgərlik  yaşına  çox  var,  heylədir,  yoxsa  yox?  Gərək  məktəbi 
bitirəsiniz, sonra... (C.Əlibəyli). 

 
141 
2. Yüksək hiss-həyəcanla deyilib özündən sonrakı sözdən müəyyən fasilə 
ilə ayrılan xitabdan sonra. Məs.; 
Ay  Qurban...  Nə  deyim  bircə  səni  bağrıma  basaydım,  ondan  sonra 
ölsəydim də, qəmim olmazdı (Ə.Haqverdiyev). 
3. Dialoqlarda müsahib cavab vermədikdə. Məs.; 
- Günah özündədir!... 
- ... 
- Əlbəttə, günah özündədir (M.Cəlal). 
SUAL ĠġARƏSĠ 
Cavab almaq məqsədilə verilən sual cümləsinin  sonunda qoyulur. 
İran hakimi Kərim xan Zəndə bir tərlan bağışlamışdılar. O, quşa baxıb:  
- Bu quş nə üçündür? – deyə soruşur. 
- Göyərçin, kəklik tutmaq üçün – demişdilər. 
- Özü nə yeyir? 
- Gündə bir quş. 
- Elə isə buraxın getsin, özü tutsun, özü də yesin. 
Danışıqda heç bir cavab tələb etməyən sual cümlələri də işlədilir. Bunlar 
ritorik sual cümləsi adlanır. Məs.;  
                                Alçalmısan, ucalmısan, 
                                Ömür sürüb qocalmısan, 
                                Nə vermisən, nə almısan, 
                                O dövrandan, bu dövrandan? 
                                                                  (R.Rza) 
NĠDA ĠġARƏSĠ 
1. Bu işarə nida cümlələrinin sonunda qoyulur. Məs.; 
                                         1) Bayatına yaslı şerim qoşulsun, 
                                             Sənin dərdin, mənim serim bir olsun! 
                                                                                       (Ə.Cavad) 
 
 

 
142 
2)  Yurdumuzun baharı, xalqımızın Novruz bayramı mübarək olsun!  
             Nida  intonasiyası  ilə  deyilib  təkid,  alqış,  razılıq,  təşəkkür,  buyuruq, 
çağırış və s. bildirən əmr cümlələrindən sonra nida işarəsi qoyulur. Məs.; 
 
                                           Kəsin eyşi-nuşi, gələnlər, susun! 
                                           Dumandan yorğanı, döşəyi – yosun. 
                                           Bir yorğun pəri  var: bir az uysun, 
                                           Uysun dağların maralı Göy göl! 
                                                                                        (Ə.Cavad) 
 
2.  Xitablardan sonra. Məs.; 
            
                                     1) Gəl, ey boranlı qış, səpələn ey qar! 
                                         Geyin ağ kürkünü, sən ey ixtiyar! 
                                         Gəl, ey sevimli yaz, dəli gəncliyim! 
                                         Günəşin eşqilə çağlaşın sular! 
                                                                                     (M.M.) 
 
2)  Müəllim!  Belə  bir  şərəfli  adı  daşıyan  sənin  kimi  kamil  bir  adamla 
ünsiyyətdə olmaq mənim üçün xoşdur.  
3. Bəli, xeyr, çox gözəl, yox kimi təsdiq və inkar sözlərindən sonra. Məs.; 
1) Çox gözəl! Razıyam (nağıl. 2)Yox! Arvad, bu olan şey deyil, mən  gedib 
ov  ovlamalıyam  (nağıl).  3)  Bəli!  Mən  ona  zəhər  verib  öldürərəm,  heç  kəs  də 
bilməz (nağıl). 
Durğu  işarələrinin  işlənmə  məqamları  rəngarəngdir.  İmkanın 
məhdudluğunu  nəzərə  alıb  yuxarıda  deyilənlərlə  kifayətlənirik.  Bu  barədə  geniş 
məlumat üçün aşağıdakı mənbələrə müraciət etmək olar: 
             1. Z.İ.Budaqova. Azərbaycanda durğu işarələri. Bakı, 1977. 
             2. M.Həsənov. Durğu işarələri təliminin metodikası. Bakı, 1974. 
             3. Durğu işarələrinin işlədilməsi qaydaları. Bakı, 2011. 

 
143 
ƏDƏBĠ TƏLƏFFÜZ NORMALARI 
 
Ədəbi tələffüz  öz  əhatə dairəsinə görə  geniş   bir anlayışdır.  Bu  anlayışa 
söz,  qrammatik  forma  və  sintaktik  quruluşların  dildə  işlənilən  sabit  və  vahid 
qaydaları  daxildir.  Tətbiqi  dilçilikdə  ədəbi  tələffüzlə  yanaşı,  orfoepik  tələffüz 
termini də işlədilir. Orfoepiya yunanca “düzgün”, “dürüst” mənasında olan orpos 
sözü ilə “danışmaq”, “nitq” mənasında olan epos sözünün birləşməsindən düzəl-
dilmiş  bir  termindir.  Bu  terminin  ifadə  etdiyi  anlayışa  dilin  fonetik  sistemi  ilə 
bağlı  olub  hər  hansı bir  səsin  müəyyən  fonetik  şəraitdə  -  sözün  əvvəlində,  orta-
sında,  sonunda,  qrammatik  formalarda,  söz  birləşmələrində  tələffüz  xüsusiy-
yətlərini tənzimləyən qaydalar daxildir.  
Azərbaycan  dili  orfoepiyasının  tədqiqi  tarixi  o  qədər    də  qədim  deyildir. 
Keçən  əsrin  ortalarından  başlayaraq  tətbiqi  dilçiliyin  bu  sahəsində  tədqiqatlar 
aparılmış, bir sıra məqalə və həcmcə o qədər də böyük olmayan  əsərlər yazılmış, 
dərslik, dərs vəsaitlərində orfoepik məsələlərə müəyyən dərəcədə yer verilmişdir. 
Ə.Dəmirçizadə,  M.Şirəliyev,  Ə.Əfəndizadə,  A.Qurbanov,  N.Abdullayevin  apar-
dığı  araşdırmalar  orfoepik  normaların  müəyyənləşdirilməsində  əhəmiyyətli  rol 
oynamışdır  (18,  51,  19,  41,  ).  Lakin  bütün  bunlarla  yanaşı,  orfoepiya  sahəsində 
hələ də tədqiqə ehtiyacı olan bir sıra məsələlər vardır. Onların dürüstləşdirilməsi 
vahid  orfoepik  normaların  yaradılması,  müəyyənləşdirilməsi  baxımından  xüsusi 
əhəmiyyət kəsb edir. Bunlar aşağıdakılardır: 
1.  Qrammatik kateqoriya və sintaktik quruluşların tələffüz normaları. 
2.  Orfoepiyanın orfoqrafiya, eləcə də adi danışıq dili və dialekt tələffüzü 
ilə sərhədi.  
3.  Ədəbi tələffüz normalarının əsasında duran prinsiplər. 
4.  Ədəbi tələffüzün üslubları. 
5.  Mürəkkəb qısaltmaların, alınma sözlərin tələffüz qaydaları. 
6.  Şeir dilinə, poeziyaya məxsus orfoepik məsələlər – poetik orfoepiya. 
7.  Ədəbi tələffüz və orfoepik tələffüz anlayışları, onların fərqi. 
8.  Orfoepik normaların təşəkkül tapması və inkişafı tarixi və s. 

 
144 
Yüksək  nitq  mədəniyyəti,  nümunəvi  tələffüzə  nail  olmaq  üçün  birinci 
növbədə orfoepiyanın yuxarıda qeyd etdiyimiz və etmədiyimiz digər məsələlərini 
dilimizin  bugünkü  inkişafı  səviyyəsində  tədqiq  etmək,  araşdırmaq  lazım  və 
vacibdir.  “Təəssüf  ki,  bu  vaxta  qədər  orfoepik  normalar  bir  layihə  formasında 
tərtib olunub ziyalıların müzakirəsinə verilməmişdir. Geniş müzakirə həm nəzəri, 
həm də əməli cəhətdən zəruridir. Bu cəhəti nəzərə alsaq deyə bilərik ki, əlimizdə 
hamının bəyəndiyi, normaya çevirdiyi, təsbit olunmuş qaydalar məcmuyu yoxdur, 
onu  yaratmaq  günün  aktual  problemlərindən  biridir”  (28).  Ədəbi  dilin  sabit  və 
vahid  tələffüz  normalarının    müəyyənləşdirilməsi,  həmin  normalara  əsaslanan 
qaydaların  danışıq  və  oxuya  tətbiqi  nitq  mədəniyyətinin  inkişafı  baxımından 
olduqca  vacibdir.  Şifahi  dilin  fəaliyyət  dairəsinin  genişləndiyi  indiki  zamanda 
ədəbi  tələffüz    normalarını  gözləmək    daha  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Ədəbi-
bədii gecələrdə istək və arzularını, hiss və həyəcanlarını oxucuları ilə bölüşən ədib 
və  şairlər,  teatr  səhnəsində  çıxış  edən  görkəmli  aktyorlar,  radio,  televiziya 
verilişləri  vasitəsi  ilə  xalqla  daim  ünsiyyətdə  olan  diktorlar,  tələbə  və  şagirdlərə 
biliklərin  əsaslarını  mənimsədən,  onlara  yüksək  əxlaqi  keyfiyyətlər  aşılayan  
müəllimlər,    xitabət  kürsülərindən  dövlət  əhəmiyyətli  məsələlərdən  bəhs  edən 
natiqlər  və  b.  şifahi  ədəbi  dilin    zəngin  imkanlarından  məharətlə  istifadə  edirlər. 
Həm də bu o zaman daha yaxşı səmərə verir ki, danışan şəxs dilin başqa normaları 
ilə yanaşı, tələffüz qaydalarına da düzgün və ciddi əməl etmiş olsun. Bu baxımdan 
ədəbi  tələffüz  normaları  ictimai  ünsiyyətdə  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu 
normalar ayrı-ayrı adamların istək və arzuları, fərdi xüsusiyyətləri, şəxsi zövqü ilə 
deyil,  dilimizin  daxili  qanunları  ilə  bağlı  olduğundan  nitq  prosesində  onları 
pozmağa,  təhrif  etməyə  heç  kəsə  icazə  verilmir,  danışanın  tələffüz  qaydalarına 
əməl etməsi onun ictimai borcu kimi qiymətləndirilir. 
Ədəbi tələffüz normalarına uyğun qurulan nitq dinləyicilər tərəfindən asan 
qavranılır. Belə danışığın estetik təsiri daha güclü olur. Bu keyfiyyətə sahib olan 
natiqlər  öz  dinləyicilərinə  eyni  zamanda  gözəl  nitq  nümunəsi  verirlər.  Əksinə, 
tələffüz  qüsurlu  olan  natiqi    istənilən  səviyyədə  dinləmək  mümkün  olmur.  Belə 
nitqdə diqqət yayınır, çox vaxt bu cür danışıq gülüş və rişxəndə də səbəb olur. 

 
145 
Danışanların (eləcə də mətn əsasında oxuyanların) nitqində ədəbi tələffüzlə 
bağlı  bir  sıra  qüsurlar  özünü  göstərir  ki,  onların  iki  forması  daha  xarakterikdir. 
Bunlardan  birincisi,  yerli  şivə  və  adi  danışıq  dilinə  məxsus  qüsurlardır.  Nitqdə 
bəzən  söz və qrammatik formalar yerli şivədə və ya adi danışıqda olduğu şəkildə 
tələffüz  edilir.  Məsələn:  həlbəttə,  hasan,  ahali,  haçar,  muraciət,  genə  (yenə), 
istəkan,  işqaf,  usdol  (stol),    qulup  (klub),    varağ  (vərəq),  dəyşət  (dəhşət),  huquq 
(hüquq), qırıx (qırx), ilik (ilk), bajı (bacı), yanı (yəni), nöş (nə üçün), mıyı (bunu), 
dərmən  (dərman),  olsoydu  (olseydi),  əyyani  (əyani),  diqət  (diqqət),  doğurdan, 
tilvizir,  döylü  (deyil),  direktır,  qabul,,  nərazılıq,  belənçik,  mübtadə, 
müsəlmançalıq,  azreyil,  ümümi,  saydə  (sadə)  və  s.  Bu  qəbildən  olan  orfoepik 
qüsurların  bir  qismi  nitq  prosesində  uzun  və  qısa  deyilən  saitlərin  düzgün 
işlənməməsi  səbə-bindən  irəli  gəlir.  Məsələn:  mədəni  (adam)  əvəzinə  m[ə:]dəni 
(birinci  hecada  ə  saitinin  uzanması),  bədii,  təbii  sözlərində  ə  saitinin  uzadılaraq 
tələffüz  olunması  və  s.  Tələffüz  qüsurlarının  digər  bir  qismi  sözlərdə  (daha  çox 
alınma  sözlərdə)  vurğunun  düzgün  deyilməməsi  nəticəsində  baş  verir.  Məsələn: 
İngiltə`rə, ope`ra, Xo`srov, nəzə`riyyə, ba`şqa, bü`tün, Qaraba`ğ,  Lit`va, kafe`dra, 
sekto`r, kafe`l, bü`ro, kame`ra, si`fət, i`sim, ə`dat, da`ha, o`xu, mü`xtəlif, teo`rem, 
Çelyabi`nski,  Pifa`qor,  ə`sasən,  e`tibarən,  gü`norta,  peda`qoq,  fizi`ka,  şu`ra, 
müx`təlif,  a`rzu  (edirəm)  və  s.  Ədəbi  tələffüz  normalarının  pozulmasının  ikinci 
halı orfoepiyası orfoqrafiyasından fərqli olan sözlərin yazıldığı  kimi deyilməsi və 
oxunmasıdır.  Hərfi  tələffüz  (buna  kitab  tələffüzü  də  deyilir)  bir  sıra  alınma 
sözlərin,  həm  də  dilimizə  məxsus  söz  və  şəkilçilərin  deyili-şində  (daha  çox 
oxusunda)  özünü  göstərir.  Alınma  sözlərdə:  məsələn:  Lomonosov  (Lamanosov 
əvəzinə), Moskva (Maskva əvəzinə), intonasiya (intanasiya əvəzinə), orfoqrafiya 
(arfaqrafiya  əvəzinə)  və  s.  Dilimizə  məxsus  sözlərin  və  şəkilçilərin  deyilişində: 
məsələn: vicdan (vijdan əvəzinə), uşaq (uşax əvəzinə), məqsəd (məksəd əvəzinə), 
başlayır (başlıyır əvəzinə), dinləyirlər (dinliyirlər əvəzinə), qanlı (qannı əvəzinə), 
atamla (atamnan əvəzinə), görsə idi (görseydi əvəzinə) və s.  
Ədəbi  tələffüzdən  uzaqlaşmanın  yuxarıda  göstərilən  formaları  müəllim-
lərin  danışıq  və  oxusunda  da  müşahidə  olunur  ki,  bu  şagirdlərin,  tələbələrin 

 
146 
yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnməsi işinə öz mənfi təsirini göstərir. Xüsusən, 
müəllimlərin  ədəbi  tələffüz  baxımından  qüsurlu  danışığı  ilə  heç  bir  halda 
razılaşmaq  olmaz.  Ədəbi  dilimizin  qoruyucuları,  təbliğatçıları,  tənzimləyiciləri, 
yayıcıları  olan  müəllimlər  düzgün  tələffüz  qaydaları  əsasında    danışmağı  və 
oxumağı bacarmalıdırlar. Düzgün danışıq, nümunəvi tələffüz müəllimin ixtisasca 
hazırlığını,  mədəni  səviyyəsini  səciyyələndirən  başlıca  göstəricilərdəndir. 
Müəllim  biliyi,  dünyagörüşü,  davranışı,  geyimi  və  s.  ilə  bərabər,  öz  nitqi  (həm 
yazılı, həm də şifahi nitqi) ilə də başqalarına nümunə olmalıdır. Onun nitqində bir  
dənə  də  belə  söz  və  ifadə  pozğunluğuna  yol  verilməməli,    danışıq  və  qiraəti  öz 
aydınlığı,  səlisliyi,  axıcılığı,  intonasiyaca  zənginliyi  ilə  xoşagəlimli    olmalı, 
diqqəti  cəlb  etməlidir.  Bunun  üçün  müəllim,  hər  şeydən  əvvəl,  ədəbi  tələffüz 
baxımından mədəni nitqə verilən tələbləri bilməli, öz danışıq və oxusunda onları 
gözləməlidir. 
Natiqdə,  eləcə  də  hər  hansı  bir  savadlı  və  mədəni  adamda  ədəbi  tələffüz 
normaları  əsasında  danışmaq  və  oxumaq  vərdişi  birdən-birə  yaranmır.  Bunun 
üçün  ciddi  səy,  möhkəm  iradə,  nitq  üzərində  müntəzəm  işləmək  tələb  olunur. 
Natiq, hər şeydən  əvvəl, nitq mədəniyyəti, o cümlədən ədəbi tələffüz, intonasiya 
ilə bağlı dilçilik ədəbiyyatını, natiqlik sənəti və məharətinə dair yazılmış kitabları, 
məqalələri  müntəzəm  şəkildə  mütaliə  etməlidir.  O,  əhatə  olunduğu  adamların 
danışığı  üzərində  daima    müşahidə  aparmalı,  nitqdəki  qüsurları  tutmağı,  onların 
başvermə səbəblərini müəyyənləşdirməyi bacarmalıdır.  
Nümunəvi danışığı əxz etmək, onun məziyyətlərini mənimsəmək məqsə-
dilə  aparılan  müşahidələrdən  daha  çox  səmərə  verəni  diktorların,  aktyorların  və 
digər  söz  ustalarının  danışıq  və  ifadəli  oxusunun  dinlənilməsidir.  Diktor  və 
aktyorların  çoxunun  nitqi  ədəbi  tələffüz  baxımından  etalon  səviyyəsindədir,  ona 
görə  də  başqaları  üçün  nümunə  ola  bilər.  Bəzi  istisnalar  nəzərə  alınmazsa,  bu 
sənət  sahiblərinin  danışıq  və  oxusunda  istər  kitab,  istər  yerli  dialekt,  istərsə  də 
sadə  danışıq  dilinə  məxsus  tələffüz qüsurları, demək  olar ki, yox dərəcəsindədir. 
Onların nitqinin intonasiyası zəngin və rəngarəngdir. Bu cəhəti nəzərə alaraq natiq 

 
147 
radio və televiziya verilişlərini müntəzəm şəkildə dinləməli, sözlərin və ifadələrin 
tələffüz tərzinə diqqət verməli, lazım gəldikdə qeydlər aparmalıdır. 
Ədəbi  tələffüz  vərdişlərinə  yiyələnməkdə  danışan  və  ifadəli  oxuyanın  öz 
nitqi üzərində müşahidə aparması olduqca vacibdir. Natiq öz danışıq və oxusunu 
dinləməyi,  onun  məziyyətlərini  və  qüsurlarını  tutmağı,  nitqini  ədəbi  tələffüz 
baxımından təshih etməyi bacarmalıdır. Bu məqsədlə radio və televiziya veriliş-
lərindən  xarakter  mətn    (aktyor  və  diktorların  ifasında  bədii  əsərlərdən  parçalar, 
publisistik məqalələr və s.) lentə yazılır və dəfələrlə dinlənilir. Natiq öz oxusu ilə 
diktor  oxusunu  tutuşdurur,  müqayisələr  aparır,  çatışmayan  cəhətləri    müəyyən-
ləşdirir.  Aparılan  bu  cür  müşahidə  və  müqayisə  ədəbi  tələffüz  qaydalarının, 
intonasiya  normalarının  mənimsənilməsi,  nitqə  tətbiqi  baxımından  olduqca 
əhəmiyyətlidir. 
Natiq ehtiyac duyduqda orfoepik sorğu lüğətlərinə də müraciət edə bilər. 
Hələlik  dilimizdəki  söz  və  terminlərin  əhatəli  orfoepik  lüğəti  tərtib  olunub  isti-
fadəyə  verilməmişdir.  Belə  bir  vəziyyətdə  natiq  heç  də  məəttəl  qalmamalı,  bu 
sahədəki  ehtiyacı  qismən  də  olsa  ödəyə  bilən  sözlüklərdən,  lüğətlərdən  fayda-
lanmağa çalışmalıdır (9). 
Orfoepik  qaydaların  müəyyənləşdirilməsində  aşağıdakı  prinsiplər  əsas 
götürülür: 
1. Fonetik  prinsip.  Bu prinsipə görə orfoepik qaydalar ümumxalq dilinə 
tamamilə  uyğun  olmalı,  onun  tələblərinə  cavab  verməlidir.  Söz  və  qrammatik 
formaların  əksəriyyət  tərəfindən  işlədilən  tələffüz  şəkli  orfoepiyada  norma  kimi 
əsas  götürülür.  Məsələn;  felin  sərt  şəklinin  hekayəsi  I  şəxsin  təkində  bir  neçə 
variantda  tələffüz  olunur:  görsəydim,  görsöydüm,  görseydim.  Axırıncı  deyiliş 
tərzindən daha geniş istifadə olundu-ğundan “görseydim” tələffüz şəkli orfoepiya 
baxımından məqbul sayılır və norma kimi qəbul edilir. Başqa bir misal. Sonu a, ə 
saitləri  ilə  bitən  çoxhecalı  sözlərə  əvvəlində  bitişdirici  j  samiti  olan  müəyyən 
şəkilçilər qoşulduqda həmin saitlər ahəng qanununa uyğun olaraq [ı],  [ı], [u], [ü] 
saitlərindən birinə çevrilərək tələffüz olunur. Məs.; meşəyə - meş [i] yə, arabaya – 
arab [ı] ya, yaşayır – yaş [ı] yır, söyləyir – söyl [ü] yür, oynayar – oyn [u] yar və s. 

 
148 
Əksəriyyətin işlətdiyi bu tələffüz şəkli də dilimizdə orfoepik qayda kimi məqbul 
sayılır. 
2. Morfoloji prinsip. Bu prinsipin tələbinə görə canlı danışıqda (xüsusən 
dialektlərdə)  bir  neçə  formada  işlədilən  tələffüz  variantlarından  biri  orfoepik 
norma  baxımından  məqbul  sayılır.  Məs.;  ev,  əv,  öy;  dəyil,  döyül,  degil,  deyil; 
alıram,  alıyam,  aleram,  ala  varam  kimi  tələffüz  şəkillərindən  deyil,  ev,  alıram  
düzgün sayılır və orfoepik norma kimi qəbul edilir.  
3.  Söz  və  qrammatik  formaların    tələffüzünün  dil  ahənginə  uyğun  olan, 
incə  səslənən,  asanlıqla  və  sürətlə  deyilən  tələffüz  variantına  üstünlük  verilir. 
Məsələn; gecdir,  uçdu, vicdan, anamdan, sərbəstlik, gəlirsiniz, alarlar, qanlı kimi 
söz və qrammatik formaları gejdir, uşdu, vijdan, anamnan,  gəlirsiz, alallar, qannı 
şəklində  işlətmək  həm  ahəngdarlıq,  həm  səslənmə,  həm  də  tələffüzə  yatımlılıq 
baxımından münasib sayılıb, orfoepik norma kimi məqbul hesab edilir. 
4.  Qrafik  prinsip.  Bu  prinsipə  görə  dildə  sözün  iki  tələffüz  şəklindən 
daha  tipik  olanı  –  orfoqrafiyada  işlədilən  forması  orfoepiyada  əsas  götürülür. 
Məs.:  darvaza-dərvaza,  xalça-xəlçə,  pencək-pəncək,  pendir-pəndir,  xəmir-xamır, 
rahat-rahət,  davamiyyət-dəvamiyyət,  pəncərə-pencərə,  qəbul-qabul,  kənar-kanar 
və s. kimi sözlərin birinci tələffüz şəkli orfoepiyada düzgün sayılır. 
5.  Mənbə  dilin  tələffüz  qaydalarına  əməl  etmək.  Alınmaların  (rus  dili 
və  başqa  dillərdən  alınan  sözlərin)  müəyyən  bir  qismi  dilimizin  fonetik  təbiətinə 
uyğun  şəkildə  tələffüz  olunur.  Onların  digər  bir  hissəsinin  tələffüzündə  isə 
alındığı dilin orfoepik normaları əsas götürülür
1
.  
Tələffüzün  üslubları.  Nitq  ünsiyyəti  onun  şəraitindən  asılı  olaraq 
müxtəlif şəkillərdə qurulur. Nitqin şəraiti deyiləndə aşağıdakılar nəzərdə tutulur: 
a)  müraciət  edilən  adam  kimdir?  (uşaq  –  böyük,  yad  –  tanış,  qoca  – 
cavan, savadlı – savadsız və b.); 
b)   müsahibin  miqdarı  bir  adama,  iki  və  daha  çox  adama,  böyük  bir 
auditoriyaya müraciət olunur. 
                                                 
1
 Bu barədə bölmənin axırında ətraflı bəhs olunur. 

 
149 
c)  danışıq  harada  gedir?  (evdə,  küçədə,  sinifdə,  auditoriyada,    ictimai 
tədbirlərdə, rəsmi yerlərdə, radio və televiziya verilişində və s.); 
ç) söhbət nə haqdadır? (məişət, elmi, siyasi və s. mövzularda); 
d)  söhbət  nə  məqsədlə  aparılır?  (sadəcə  olaraq  məlumat  vermək,  söylə-
nilən  fikri  sübut  etmək,  əsaslandırmaq,  müsahibi  nədənsə  çəkindirmək,  nəyəsə 
sövq etmək və s.).  
Yuxarıda  qeyd  olunan  şəraitdən,  məqsəddən  və  digər  amillərdən  asılı 
olaraq  yaranan  müxtəliflik  nitqin  həm  leksikası,  həm  sintaksisi,  həm  də 
tələffüzündə  özünü  göstərir.  Bu    baxımdan  –  nitqin  məqsəd  və  şəraitinə  uyğun 
gələn    fonetik  vasitə  və  imkanlarından  istifadə  ilə  bağlı  tələffüzün  üslubları 
yaranır, formalaşır. Məşhur  fonetisit-orfoepist R.V.Şerba, prof.Ə.Dəmirçizadə və 
prof.Ə.Əfəndizadə öz tədqiqatlarında tələffüzün üslubları haqda müxtəlif fikirlər 
söyləmiş, bölgülər irəli sürmüşlər (65, 18, 22). 
Biz  tələffüzün  üslublarından  bəhs  edərkən  prof.  Ə.Əfəndizadənin 
müəyyənləşdirdiyi  üç  üslub  haqqında  danışmağı  lazım  bildik:  normativ  üslub, 
kitab üslubu, adi danışıq üslubu. 
Normativ  üslub.  Ədəbi  tələffüz  normaları  əsasında  yaranan  üslub 
normativ üslub adlanır. Əgər danışan və ya hər hansı bir mətni oxuyan adamdan, 
uşaqlar, gəlirlər, konsert, başlayır, işləyir kimi söz və qrammatik formaları  ədəbi 
tələffüzə uyğun şəkildə: adamnan, uşaxlar, gəlillər, kansert, başlıyır, işliyir kimi 
söylədirsə, o, normativ tələffüz üslubunda danışmış və ya oxumuş olur. Normativ 
üslub orfoepiyanın əsasını təşkil edir.  
Kitab  üslubu. Bu üslubda danışanlar, oxuyanlar sözlərin yazılışını, hərf 
tərkibini  əsas  götürür  və  belə  başa  düşürlər  ki,  sözlər  nə  cür  yazılırsa,  elə  də 
tələffüz  olunmalıdır.  Məktəblilərin,  tələbələrin,  radio  və  televiziya  verilişində 
çıxış edənlərin danışığında (daha çox mətn üzrə oxusunda) yazılışı tələffüzündən 
fərqli  olan  sözlərin  (məs.:  atamdan,  vətəndən,  yarpaqlar,  komissiya,  intonasiya, 
ailə,  gəlirsiniz,  qanlı,  növbətçi,  dovğa  və  s.)    yazıldığı  kimi  deyilməsi  hallarına 
təsadüf  olunur.  Belə  deyiliş  ədəbi  tələffüz  baxımından  qüsurlu  sayılır,  natiq  bu 

 
150 
qəbildən    olan,  yəni  orfoepiyası  orfoqrafiyasından  fərqlənən  söz  və  qrammatik 
formaları ədəbi tələffüz qaydasında söyləməli və ya oxumalıdır.