Plan: Psixologiyanın predmeti və praktik xüsusiyyətləri

   

 
Mövzu 6. Şəxsiyyət və onun psixoloji səciyyəsi 
Plan: 
1.  Fərd, fərdiyyət və şəxsiyyət anlayışları 
2.  Şəxsiyyətin psixoloji xüsusiyyətləri 
3.  Şəxsiyyətin mənlik şüuru 
4.  Özünüqiymətləndirmə və iddia səviyyəsi 
 
1.  Fərd, fərdiyyət və şəxsiyyət anlayışları 
Müasir psixologiyada şəxsiyyət problemi. Şəxsiyyət problemi elmin müxtəlif sahələrində 
çalışan alim və mütəfəkkirlərin illərlə diqqət mərkəzində dayanan mühüm problemlərdən biri 
olmuş  və  müasir  dövrdə  də  öz  aktuallığını  saxlamaqdadır.  Müasir  psixologiyada  şəxsiyyət, 
onun  fəallığı,  formalaşması,  strukturu  kimi  məsələlər,  ümumiyyətlə  şəxsiyyət  anlayışının 
mahiyyəti  barədə  müxtəlif  fikirlər  irəli  sürülür.  Bu  bir  daha  həmin  problemin  mürəkkəb  və 
çətin olduğunu təsdiq edir. 
İnsanlar  təkcə  gözlərinin  rənginə,  səslərinin  tembrinə,  barmaq  izlərinə  və  s.  görə  deyil 
şəxsiyyətlərinin  xarakteristikasına  görə  də  bir-birlərindən  fərqlənirlər.  İnsanları  gözlərinin 
rənginə,  səslərinin  tembrinə  və  ya  digər  biofiziki  xüsusiyyətlərinə  görə  xarakterizə  etməyə 
nisbətən  onları  bir  şəxsiyyət  kimi  xarakterizə  etmək  olduqca  çətindir.  Şəxsiyyət  anlayışı 
mürəkkəb anlayışdır. Onun adekvat şəkildə anlaşılmasının çətinliyi bir sıra amillərlə bağlıdır. 
Həmin mühüm amillərdən bir neçəsini nəzərdən keçirək. 
1.  İnsan  şəxsiyyəti  maddi  və  toxunula  bilən,  hiss  edilən  deyildir.  O,  bir  sıra  amillərin, 
şəraitin, imkanların və determinantların təsiri altında formalaşan psixoloji törəmədir. 
2.  İnsan  şəxsiyyəti  bir  sıra  amillərin  təsirinə  məruz  qalsa  da  yalnız  onlardan  asılı  bir 
törəmə kimi şərh oluna bilməz, çünki o formalaşdığı həmin əsası dialektik olaraq rədd edir. 
3.  İnsan  davranışının  determinasiyasında  şəxsiyyətin  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  etməsi 
barədə  çoxlu    nəzəriyyə  və  konsepsiya  mövcuddur  ki,  bunların  bir  çoxunun  «şəxsiyyət» 
anlayışını şərh etməsi ziddiyyətlidir. 
4.  Nəhayət,  şəxsiyyəti  anlamaq  insan  fenomenini  anlamaqla  birbaşa  əlaqədardır. 
Şəxsiyyət yalnız o zaman insanın əsası, özəyi kimi, onun başlıca parametri, onun eyniləşdirmə 
vasitəsi kimi şərh oluna bilər ki, antropologiya və insan haqqında biliklər insanın öz təbiətini 
anlamaq səviyyəsinə yüksəlmiş olsun. 
Lakin  bütün  bu  qeyd  olunanlar  heç  də  şəxsiyyətin  tədqiqi  imkanlarının  mümkün 
olduğunu  rədd  etməyə  imkan  vermir.  Əksinə,  şəxsiyyət  problemi  barədə  son  nəzəri  və 
eksperimental tədqiqatlar onun öyrənilməsi imkanlarını artırır. 
«Şəxsiyyət»  sözü  Azərbaycan,  rus  və  ingilis  dillərində  maraqlı  və  faktiki  olaraq  eyni 
etimologiyaya malikdir. Azərbaycan dilində «şəxsiyyət» sözü öz əsasını ərəb sözü olan «şəxs» 
sözündən  götürmüş  və  hər  hansı  bir  konkret  şəxsi,  simanı  bildirir.  Rus  dilində  «şəxsiyyət» 
(liçnostğ)  sözü  də  «liüo»,  «liçina»  (üz,  sifət)  sözləri  ilə  bağlıdır.  İngilis  dilində  «şəxsiyyət» 
mənasını  ifadə  edən  «personality»  sözü  öz  əsasını  iki  latın  sözündən  –  «per»  və  «sona» 

sözlərindən  götürmüşdür  ki,  bu  da  bir  növ  «vasitəsilə  danışır»  mənasını  ifadə  edir.  Sonralar 
qədim  Yunanıstanda    və  Rim  imperiyasında  bu  söz  teatr  tamaşasında  aktyorun  «maskası» 
şəklində  özünü büruzə  vermişdir.  Adətən, səhnə  hərəkətindən asılı  olaraq  «masqa» dəyişilir, 
aktyor rola daxil olur. Lakin, yalnız xeyli vaxt keçdikdən sonra «persona» sözü hazırki dövrdə 
daşıdığı məna yükünü daşımağa başlamış, «personality»  – «şəxsiyyət» mənasında işlənməyə 
başlanmışdır. 
Qeyd  edilənlərdən  göründüyü  kimi,  insanın  şəxsiyyəti  birbaşa  və  dolayı  mənada  onun 
siması,  sifətidir.  Birbaşa  mənada  insanın  siması,  sifəti  onun  başlıca  identifikatorudur.  Məhz 
onun  xətləri,  formaları,  çevrəsi  və  digər  xüsusiyyətləri  əsasında  bir  adamı  başqasından 
fərqləndirir, onun hansı yaş kateqoriyasına mənsub olduğunu müəyyənləşdirə bilirik. Təsadüfi 
deyildir  ki,  şəxsiyyəti  eyniləşdirməklə  bağlı  bütün  sənədlərdə  onun  sifətinin  (üzünün)  şəkli 
olması  tələb  edilir.  Bununla  yanaşı  olaraq  bizim  sifətimiz  emosiyalarımızın,  hisslərimizin, 
əhvalımızın, vəziyyətimizin, istəklərimizin ifadəçisinə çevrilir, o bizə təkcə verbal yolla deyil, 
qeyri-  verbal  yolla  da,  zəngin  mimiki  imkanlarımızın  köməyilə  də  ünsiyyətə  girmək  imkanı 
verir.  Dolayı  mənada,  insan  şəxsiyyəti  onun  «ruhunun»,  başqa  sözlə,  onun  bütün  psixi 
təzahürünün 
«sifətidir». 
İnsana  məxsus  olan  fərdi-psixoloji  xassələrin  təzahür 
xüsusiyyətlərinə,  onun  ünsiyyət  üslubuna,  davranışına,  fikir  və  ideyalarına  görə  onu  aydın 
eyniləşdirməyimiz  və  onun  gələcək  davranışının    istiqamətini  proqnozlaşdırmağımız  heç 
kimdə şübhə doğura bilməz. 
Bütün  yuxarıda  qeyd  olunanları  nəzərə  alaraq  deyə  bilərik  ki,  şəxsiyyət  fərdin  özünü 
cəmiyyətlə  eyniləşdirməsinə  imkan  verən  davamlı  fiziki  və  psixi  xarakteristikasının 
məcmuundan ibarətdir. 
Şəxsiyyət  insanın  psixoloji  siması  olub,  şüura,  mənliyə  malik  olan,  öz  hərəkətlərinə 
cavabdeh,  ictimai  münasibətlərin  fəal  iştirakçısı  olan  adamdır.  Şəxsiyyət  müəyyən  ictimai-
tarixi dövrdə yaşayıb fəaliyyət göstərən, gerçəkliyi dərk edib müəyyən istiqamətdə dəyişdirən, 
ünsiyyətə girməyi bacaran konkret canlı insandır. 
 
 
 
İnsan, fərd, şəxsiyyət və fərdiyyət 
 
İnsan, fərd, şəxsiyət və fərdiyyət  anlayışları bir- biri ilə müəyyən əlaqəyə malik olsa da 
onları eyniləşdirmək olmaz. Onların içərisində ən geniş anlayış «insan» anlayışıdır. Həm fərd, 
həm şəxsiyyət, həm də fərdiyyət eyni zamanda insandır (bax şəkil 3). İnsan həyata insan kimi 
gəlir. İnsan dölünün genlərində  insan üçün zəruri olan əlamət və keyfiyyətlərin inkişafı üçün 
anadangəlmə  zəmini  qoyulmuş  olur.  Yeni  doğulmuş  uşağın  bədəninin  konfiqurasiyası  düz 
yerimək imkanı yaradır, beyinin strukturu intellektin inkişaf imkanını təmin edir, əlin quruluşu 
gələcəkdə  əmək  alətlərindən  istifadə  prespektivləri  yaradır.  Bütün  bunlar  körpəni  özünün 
imkanlarına  görə  bir  insan  kimi  heyvan  balalarından  fərqləndirir.  Beləliklə  körpənin  insan 
nəslinə  aidliyi  təsdiq  olunur  və  fərd  anlayışının  aşkara  çıxmasına  gətirib  çıxarır.  «Fərd» 
anlayışında insanın növə mənsubluğu öz əksini tapır. Belə ki, hər bir insan eyni zamanda fərd, 
hər  bir  fərd  isə  eyni  zamanda    insandır.  Ona  görə  də  yeni  doğulmuş  uşaq  da,  ağlını  itirmiş 

səfeh də, yaşlı vəhşi insan da, mədəni ölkələrin yüksək intellektə malik olan insanları da fərd 
hesab  olunur.  Deməli,  bir  konkret  adamı  fərd  adlandırmaqla  onun  potensial  insan  olduğunu 
təsdiq  edirik.Lakin  bütün  fərdləri  şəxsiyyət  adlandırmaq  olmaz.  Yeni  doğulmuş  uşaq,  ağlını 
itirən  səfeh  şəxsiyyət  hesab  olunmur.  Bir  fərd  kimi  doğulmuş  insan  tədricən  ictimai 
münasibətlər  qovuşuğunda,  sosiallaşma  nəticəsində  şəxsiyyətə  çevrilir.  Nəticədə  o  təkcə 
başqalarından fərqlənmir, eyni zamanda tarixi prosesin iştirakçısına çevrilir. Hər bir şəxsiyyət 
cəmiyyətdə  yaşayan  konkret  canlı  insan  olmaqla,  gerçəkliyi  dərk  edib  dəyişdirmək,  fəallıq 
göstərmək, başqaları ilə ünsiyyətə girmək imkanına malik olur. 
«Fərdiyyət» anlayışına gəldikdə, hər bir adamın şəxsiyyəti yalnız ona məxsus əlamət və 
xüsusiyyətlərin  məcmuuna  malik  olur  və  onun  fəaliyyətini  təşkil  etməklə  həmin  adamı 
başqalarından  fərqləndirir.  Fərdiyyət  insanın  temperamentinin,  xarakterinin  əlamətlərində, 
adətlərində,  üstünlük  təşkil  edən  maraqlarında,  idrak  proseslərinin  keyfiyyətlərində, 
qabiliyyətlərində,  fərdi  fəaliyyət  üslubunda    və  s.-  də  təzahür  edir.  İki  elə  adam  tapmaq 
mümkün  deyildir  ki,  onlarda  qeyd  etdiyimiz  psixoloji    xüsusiyyətlər  eyni  olsun.  İnsan 
şəxsiyyəti  özünün  fərdiyyətliliyinə  görə  təkrarolunmazdır.  «Fərd»  və  «Şəxsiyyət» 
anlayışlarında  olduğu  kimi,  «fərdiyyət»  və  «şəxsiyyət»  anlayışlarını  da  eyniləşdirmək 
mümkün deyildir. Onlar yalnız vəhdət təşkil edirlər. 
 
 
 
 
2.Şəxsiyyətin psixoloji xüsusiyyətləri 
         Şəxsiyyətin  özünəməxsus  psixoloji  strukturu  vardır.  Psixoloji  ədəbiyyatda  qeyd 
olunduğu  kimi,  insanın  şəxsiyyətə  çevrilməsi  üç  psixoloji  kateqoriyanın  nəticəsidir.  Bunlar: 
inikas  –  ünsiyyət  –  fəaliyyətdir.  Bu  baxımdan  şəxsiyyətin  psixoloji  strukturunun  əsasında 
birinci  növbədə  onun  idrak  prosesləri  durur.  İnsan  həyata  gəldikdən  sonra  duyğu  olqanları 
vasitəsilə ətraf  mühit cisim və hadisələrini  əks etdirərək psixi inkişafa nail  olur.  Bu prosesdə 
onu əhatə edənlərlə ünsiyyət xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Şəxsiyyətin strukturunda onun idrak 
prosesləri  əsasında  və  onunla  yanaşı  aşağıdakı  başlıca  yarımstrukturları,  komponentləri  qeyd 
olunur: 
Şəxsiyyətin istiqaməti. Buraya onun dünyagörüşü, ictimai mövqeyi, tələbatları, maraq və 
meylləri, əqidə və idealları, adət və ənənələri, ideya və praktik yönəlişlik sistemi və s. daxildir. 
Bu  zaman  yönəlişliyin  komponentlərindən  biri  dominantlıq  təşkil  edir  və  aparıcı  olur. 
Başqaları isə istinad rolunu oynayır. Dominantlıq təşkil edən istiqamət şəxsiyyətin bütün psixi 
fəaliyyətini müəyyənləşdirir. 
- Şəxsiyyətin  strukturunda  sonrakı  mühüm  yarımstrukturunu  onun  hazırlıq  səviyyəsi 
təşkil edir. Buraya şəxsiyyətin əldə etdiyi bilik, bacarıq və vərdişlər sistemi daxildir. 
Şəxsiyyətin strukturunda mühüm yer tutan yarımstrukturlardan, komponentlərdən biri də 
onun  imkanlarını  müəyyənləşdirən  və  fəaliyyətin  müvəffəqiyyətini  təmin  edən  qabiliyyətlər 

sistemindən ibarətdir. 
Şəxsiyyətin strukturunda mühüm yer tutan digər komponenti insanın həyatda qazandığı 
davranış forması, başqa sözlə onun xarakteridir. 
Nəhayət,  bu  komponentlərin  hamısının  üzərində  şəxsiyyətin  mənliyi,  yəni  özünü  dərk 
edib anlaması, öz davranışını nizama salıb idarə etməsi «hökmranlıq» edir. 
Şəxsiyyətin  strukturunun  daha  çox  yayılmış  bu  cür  ənənəvi  təhlili  ilə  yanaşı  onu  digər 
aspektlərdən  də  xarakterizə  etmək  mümkündür.  Bunun  üçün  birinci  növbədə  şəxsiyyətin   
strukturunun   aşağıdakı  qrafikinə   nəzər  yetirək 
Şəxsiyyətin  vəhdətini  anlamaq  üçün  «şüurun  istiqaməti»  və  «şüursuzluğun  istiqaməti» 
anlayışlarını  aydınlaşdırmaq  olduqca  vacibdir.  Bu  məsələ  bir  çox  psixoloji  məktəb  və 
istiqamətlər  tərəfindən  qaldırılmış,  görkəmli  alim  və  tədqiqatçıların  diqqətini  cəlb  etmişdir. 
Lakin  bu  vaxta  qədər  həmin  məsələ  açıq  qalmış,  yönəlişlik  onun  istiqamətləndiyi  obyekti 
axtarmağa  «səbəb  olmuşdur».  Daxili  və  xarici  aləmdə  mövcud  olan  nəhayətsiz  müxtəliflik 
sayəsində isə buna nail olmaq praktik olaraq mümkün deyildir. Məhz buna görə də biz insanın 
şüur  və  şüursuzluğunu  obyektə  deyil,  zamana  «yönəltməyə»  cəhd  göstərməyi  vacib  bildik. 
Nəticədə  şüurun  gələcəyə,  şüursuzluğun  isə  keçmişə  yönəlişliyinin  mümkünlüyünü  zənn 
etmək  imkanı  yaranmışdır.  Bununla  da  şüurun  gələcəyə  yönəlişliyi  insanda  hadisənin  baş 
verməsindən qabaq onun inkişafını görmə qabiliyyəti kimi antisipasiya fenomeninin olması ilə 
də  təsdiq  olunur.  Bununla  yanaşı  şüursuzluğun  keçmişə  yönəlişliyi  tamamilə  təbii  haldır. 
Çünki, sıxışdırılmış, unudulmuş və arxetipik elementlər yalnız keçmişə aid ola bilər. 
Beləliklə  insanda  keçmiş  və  gələcəyin  qarşılıqlı  təsiri  onun  şüursuzluğu  və  şüurunun 
qarşılıqlı  təsirindən  başqa  bir  şey  deyildir.  Bunun  nəticəsi  isə  hal  hazırda  yaşayan  konkret 
şəxsiyyətdir. 
Şəkildəki  ikinci  komponent  şüursuzluq  və  şüurun  strukturundan  ibarətdir.  İlk  baxışda 
belə  görünə  bilər  ki,  bu  fenomenlərin  strukturu  üçlaylıdır.  Şüursuzluq  üçün  bu  laylar  ümumi 
nəsl  arxetipi,  etnos  arxetipi,  şəxsi  şüursuzluq,  şüur  üçün  isə  ümumbəşəri  qiymətlər,  konkret 
mühitin  qiymətləri  və  şəxsi  şüur  laylarıdır.  Lakin  bu  belə  deyildir.  Şüursuzluq  və  şüurun 
strukturu  identik  xarakter  daşımaqla,  müvafiq  olaraq  kollektiv  üstəgəl  şəxsi  şüursuzluğu  və 
kollektiv    və  şəxsi  şüurluluğu  özündə  əks  etdirir.  Bu  başqa  məsələdir  ki,  kollektiv 
şüursuzluğun,  eləcə  də  kollektiv  şüursuzluğun  daxilində  həm  mütləq  olanı  («kölgə»  -  bizim 
şəxsiyyətimizin  heyvani  əcdadlarımızdan  gələn  ən  tutqun,  arzuolunmaz  cəhdlər  və  ən 
arzuolunan  davranış  forması  kimi  ümumbəşəri  qiymətlərin  neotipləri),  həm  də  nisbi  olanı 
(konkret növ,  sotsium    arxetipləri  və  konkret  millətə,  xalqa,  sinfə,  mədəniyyətə  mənsub  olan 
qiymətlər) mövcuddur. Kontinuumda mövcud olan, özünə yer edən şüursuzluqdan irəli gələn 
ən  arzuolunmaz  və  şüurluluqdan  irəli  gələn  ən  arzu  olunan  elementlərə  xüsusi  ad  vermək 
mümkündür.  Bunlara  əsaslanmaqla  şəxsiyyətin  müxtəlif  tiplərini  xarakterizə  etmək 
mümkündür. Onları nəzərdən keçirək. 
1.  Şüursuzluqda  mövcud  olan  heyvani  instinktlər,  eyibli,  bizi  insani  sifətdən  məhrum 
edən ənənələr – İblis. 
2. Bizdə nəsldən, etnosdan gələn, dərk etmədiyimiz, lakin bizi özünə cəlb edən ənənələr - 
Yoldan çıxaran. 
3.  Şəxsi  şüursuzluğun  məzmununu  təşkil  edən  unudulmuş,  aktual  olmayan,  bizim 

tərəfimizdən rədd edilən hadisələr, arzular, motivlər, biliklər – Qeyri mən. 
4. Özümüz, bizi əhatə edənlər, yaşadığımız aləm haqqında şüurun koqnitiv elementləri - 
Mən. 
5.  Mövcud  sosial  mühitdə,  xalqda,  cəmiyyətdə  qəbul  olunmuş  qiymətlərin,  əxlaq 
normaları, mənəvi əsasların insan tərəfindən dərk edilməsi – Peyğəmbər. 
6.  Bütün  insanlar  üçün  eyni  olan  və  real  şəkildə  onların  şüurunda  bəşəriyyətin  mədəni 
irsi kimi möhkəmlənən ümumbəşəri keyfiyyətlər – Allah. 
İnsan  şəxsiyyətində  yuxarıda  qeyd  olunan  struktur  yaradıcı  elementlərindən  birinin 
olması  onun  tamlığının    şərti  hesab  olunur.  Lakin  bunlardan  birinin  və  ya  bir  hissəsinin 
üstünlüyü xüsusi şəkildə müəyyənləşdirilir. 
 
3.Şəxsiyyətin mənlik şüuru 
           İnsanın bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında onda mənlik şüurunun inkişafı xüsusi 
rol oynayır. Mənlik şüurunun  formalaşması insana özü haqqında təsəvvürlərini, özünün zahiri 
görkəmini,  əqli,  mənəvi,  iradi  keyfiyyətlərini  qiymətləndirmək  imkanı  verir.  Bu  baxımdan 
mənlik  şüuru  insanın  özünü  şəxsiyyət  kimi  tanıması  və  dərk  etməsi  prosesindən  ibarətdir. 
Psixoloji ədəbiyyətda «mənlik şüuru» dedikdə insanın özünün tələbat və qabiliyyətlərinə, fikir 
və hisslərinə, davranış və fəaliyyət motivlərinə şüurlu münasibəti nəzərdə tutulur. İnsan başqa 
adamlarla qarşılıqlı əlaqə və ünsiyyət prosesində özünü ətraf mühitdən ayırır, özünü fiziki və 
psixi  cəhətdən  dərk  etməyə  başlayır,  bir  növ  öz  «mənini»  başa  düşür,  anlayır.  Öz  məni 
haqqında  subyektiv  təəssürat  ilk  növbədə  onda  ifadə  olunur  ki,  insan  özünün  hazırda, 
keçmişdə və gələcəkdəki eyniliyini anlayır. 
İnsanın öz «mənini» kəşf etməsi şəxsiyyətin uzunmüddətli inkişaf prosesinin nəticəsidir. 
Bunun  əsası  bir  növ  hələ  körpəlik  dövründən  qoyulur.  Hələ  üç  yaşlı  uşaqda  özü  haqqında 
təsəvvür  yaranmağa  başlayır.  Bu  dövrdə  uşaq  «mən»  kəlməsini  işlətməklə  özünün 
müstəqilliyə  olan  meylini  büruzə  verir.  Onda  mənlik  şüurunun  ibtidai  forması  müşahidə 
olunur. Uşağın öz «mən»ini  kəşf etməsi   sonrakı dövrdə – yeniyetməlik və ilk gənclik yaş 
dövründə  özünü  daha  aydın  göstərir.  Yeniyetmədə  özünə,  öz  şəxsi  həyatına,  şəxsiyyətinin 
xüsusiyyətlərinə  marağın  yaranması  onda  özünüqiymətləndirmə  tələbatı,  özünü  başqaları  ilə 
müqayisə etmək meyli yaradır. Nəticədə yeniyetmə özü üçün  öz «mən»ini bir növ kəşf edir. 
İlk gənclik dövründə məktəblilərdə böyüklük hissi yüksəlir. Onlar özlərinin artan imkanlarını 
dərk  etməyə  başlayırlar.  Bu  dövrdə  məktəblilərdə  mənlik  şüuru,  özləri  haqqında  təsəvvürləri 
dəyişir.  Oğlan  və  qızlarda  mənlik  şüurunun  məzmunu  dəyişir,  özləri  haqqında  təsəvvürləri 
artır. Onlar özlərinin xarici görkəmini, simalarını tamamilə yeni şəkildə qavramağa başlayırlar. 
Bütün  bunlar  böyük  məktəblilərdə  «mən»  obrazının  formalaşmasına  gətirib  çıxarır.  «Mən» 
obrazının əsasını insanın özü haqqında bilikləri təşkil edir. «Mən» obrazında insanın öz-özünə 
münasibəti  də  xüsusi  yer  tutur.  İnsan  öz  özünə  başqalarına  bəslədiyi  kimi  münasibət  göstərə 
bilər, hörmət və ya nifrət edər, sevər və ya zəhləsi gedər, hətta özünü anlaya və anlamaya bilər. 
Həyati faktlar göstərir ki, insanda «mən – obraz» eyni vaxtda müxtəlif xarakterli ola bilir. 
Bunlara «real mən», «ideal mən» və «sosial mən» obrazlarını aid etmək olar. 
«Real mən» dedikdə insanın indiki anda özünü necə təsəvvür etməsi, özünün bacarıq və 
qabiliyyətlərini,  rollarını,  statusunu  necə  qavraması,  əslində  necə  adam  olmasını  təsəvvür 

etməsi  nəzərdə  tutulur.  Bu  zaman  insan  özünə  öz  gözü  ilə  baxır,  özünü  obyektiv,  necə  varsa 
elə  də  qiymətləndirir.  Təcrübə  göstərir  ki,  bəzən  insan  özünün  bu  obrazını  başqalarından 
gizlədə bilir. 
«İdeal mən»ə gəldikdə burada insanın özündə görmək istədiyi keyfiyyətlərə malik obrazı 
nəzərdə tutulur. Burada insanın özü haqqında idealları xüsusi yer tutur. «İdeal mən» obrazında 
insanın  yüksək qiymətləndirdiyi  keyfiyyətlər  öz  əksini tapır.  İnsan  daima  öz  «ideal  mən»inə 
nail olmağa can atır. 
«Sosial mən» digər mən – obrazlardan fərqlənir. Burada insan həmişə özünə başqalarının 
gözü ilə baxır. «Sosial mən» obrazı aşağıdakı suallara uyğun yaradılır: başqa adamlar onu necə 
görürlər?  O,  özünü  başqalarına  necə  göstərmək  istəyir?  Özünü  necə  göstərsə  başqalarının 
rəğbətini  qazana  bilər?  Məhz  buna  görə  də  insan  başqa  adamlarla  ünsiyyətə  girərkən  özünün 
«sosial mən»indən çıxış edir. 
 
4.Özünüqiymətləndirmə və şəxsiyyətin iddia səviyyəsi. 
           
Özünüqiymətləndirmə 
şəxsiyyətin 
özünü, 
öz 
imkanlarını, 
keyfiyyətlərini, 
qabiliyyətlərini, özünün başqa adamlarla münasibət  sistemindəki yerini qiymətləndirməsindən 
ibarətdir.  Özünüqiymətləndirmə  insanın    özünüdərketməsi  ilə  sıx  bağlıdır.  Bu  baxımdan 
insanın mənlik şüurunun formalaşmasında özünüqiymətləndirmə xüsusi yer tutur. 
Özünüqiymətləndirmə zamanı adətən qiymətin əxlaqi, estetik, intellektual, emosional və 
s.  növlərindən  istifadə  olunur.  Lakin  təcrübə  göstərir  ki,  bütün  hallarda  onların  içərisində 
emosional  qiymətlər  əsas  yer  tutur.  Bütün  hallarda  özünüqiymətləndirmədə  emosional  çalar 
üstünlük təşkil edir. Özünüqiymətləndirmə səviyyəsində qiymətverən və qiymətləndirilən eyni 
adam olduğuna, mən-mənə qiymət verdiyinə görə burada özünüsevmə, özünəhörmət, ləyaqət 
hissi özünə geniş yer edir. Ona görə də burada subyektiv amillərin təsiri qaçılmaz olur. 
Psixoloji tədqiqatlar  özünüqiymətləndirmənin  üç səviyyəsini müəyyənləşdirməyə imkan 
vermişdir:  1)  Adekvat  özünüqiymətləndirmə.  Bu  cür  özünüqiymətləndirmə  zamanı  insan 
özünün  bütün  keyfiyyətlərini  olduğu  kimi,  imkanlarına  uyğun  qeyd  etməklə  özünü  düzgün 
qiymətləndirir.  2)  Qeyri  –  real  yüksək  özünüqiymətləndirmə.  Bu  cür  özünüqiymətləndirmə 
zamanı    insan  özünü  onda  olan  keyfiyyətlərdən,  imkanlardan  yüksək  qiymətləndirir.  Adətən 
bu  cür  özünüqiymətləndirmə  şişirdilmiş  xarakter  daşıyır,  insanın  özündən  bədgümanlığı  ilə 
nəticələnir. Ona görə də bu cür adamlar başqaları tərəfindən rəğbətlə qarşılanmırlar. 3) Qeyri-
real  aşağı  özünüqiymətləndirmə.  Bu  cür  özünüqiymətləndirmə  zamanı  insan  özünün 
keyfiyyətlərini, imkanlarını layiq olduğundan aşağı qiymətləndirir. 
Qeyri-real  yüksək  və  qeyri  –  real  aşağı  özünüqiymətləndirmə  eyni  dərəcədə  ziyanlıdır. 
Məsələn,  öz  imkanlarını  qeyri-real  yüksək  qiymətləndirən  şagird  və  ya  tələbələrdə  çox  vaxt 
özünəarxayınçılıq  hissi  yaranır.  Nəticədə  nəzərdə  tutduqları  məqsədlərinə  nail  ola  bilmirlər. 
Öz  imkanlarını  qeyri-real  aşağı  qiymətləndirən  şagird  və  ya  tələbələrdə  isə  mümkün  olacaq 
nailiyyətə  çatmaq  hissi  və  cəhdi  olmur,  nəticədə  onlar  mövcud  imkanlarını  təzahür  etdirə 
bilmirlər. Ona görə də ən cüzi nailiyyətlə kifayətlənməli olurlar. 
Özünüqiymətləndirmədə  şəxsiyyətin  iddia  səviyyəsi  ilə  də  sıx  bağlıdır.  İddia  səviyyəsi 
dedikdə bu və ya digər fəaliyyət zamanı şəxsiyyətin seçdiyi və qarşısına qoyduğu məqsəd və 

vəzifələrin  çətinlik  dərəcəsi  ilə  müəyyən  olunan  xarakteristikası  nəzərdə  tutulur.  Başqa  sözlə 
iddia  səviyyəsi  fərdin  qarşısına  qoyduğu  məqsədin  çətinlik  dərəcəsi  ilə  müəyyən  olunan 
şəxsiyyətin arzuolunan özünüqiymətləndirmə (mən obrazı) səviyyəsindən ibarətdir. 
İnsan  sonra  yerinə  yetirəcəyi  işin  çətinlik  dərəcəsini  sərbəst  şəkildə  seçərkən 
özünüqiymətləndirməyə  cəhd  göstərməsi  iki  cür  konfliktin  yaranmasına  səbəb  olur:  bir 
tərəfdən  maksimum  müvəffəqiyyət  əldə  etmək  üçün  iddianı  artırmaq  cəhdi,  digər  tərəfdən 
uğursuzluqdan    yaxa  qurtarmaq  üçün  iddia  səviyyəsini  aşağı  salmaq.  Müvəffəqiyyət  əldə 
edildikdə  adətən  iddia  səviyyəsi  artır,  insan  daha  çətin  məsələni    həll  etməyə  hazır  olduğunu 
təzahür etdirir, uğursuzluq zamanı isə iddia səviyyəsini  müvafiq şəkildə aşağı salır. 
Şəxsiyyətin  iddia  səviyyəsi  konkret  fəaliyyət  növündə  özünü  aydın  göstərir.  Bununla 
əlaqədar bir fakta nəzər salaq. 
İmtahana zəif hazırlaşmış tələbə 5 qiymət almağa cəhd göstərir və verilmiş 10 misaldan 
yalnız  4-nü  yerinə  yetirdiyinə  görə  həmin  qiyməti  ala  bilmədikdə  ruhdan  düşməyəcəkdir.  O 
eyni zamanda 3 qiymətə layiq görüldükdə də o qədər sevinməyəcəkdir. Çünki bu məqsədə nail 
olmaq o qədər də çətin deyildir. Lakin tədricən misalların sayını 4-dən yuxarı artırmaqla yaxşı 
qiymət almaq üçün ona neçə misal verilməsini istədiyini təklif etməklə onun iddia səviyyəsini 
müəyyənləşdirmək mümkündür. 
Bu  sadə  model  göstərir  ki,  şəxsiyyət  öz  iddialarının  səviyyəsini  müəyyən  edərkən  özü 
üçün müəyyən perspekti saxlamağa çalışır. Buna görə də o, elə tapşırıq və məqsədlər seçir ki, 
onlar nə həddindən artıq çətin, nə də həddindən artıq asan olsun. 
Aparılmış  tədqiqatlar  göstərmişdir  ki,  iddia  səviyyəsinin  formalaşması  nəinki 
müvəffəqiyyət  və  uğursuzluğu  qabaqcadan  görməklə,  həm  də  hər  şeydən  əvvəl,  keçmiş 
müvəffəqiyyət və uğursuzluqların ağıllı surətdə, bəzən isə dumanlı dərk olunan şəkildə nəzərə 
alınması və qiymətləndirilməsi ilə müəyyən edilir. Məktəblinin tədris işində, dərnəkdə məruzə 
üçün mövzu, ictimai tapşırıq və s. seçərkən iddia səviyyəsinin formalaşmasını izləmək olar.