Plan: Psixologiyanın predmeti və praktik xüsusiyyətləri

 
Mövzu 7. Şəxsiyyətin fəallığı və istiqaməti  
Qısa icmal: 
1.  Tələbat və onun növləri 
2.  Davranış motivləri haqqında anlayış 
3.  Maraqlar 
4.  Əqidə və cəhdlər 
 
1.Tələbat və onun növləri 
 
Şəxsiyyətin  fəallığı  və  onu  təmin  edən  amillər.  Əvvəl  qeyd  edildiyi  kimi,  şəxsiyyət 
gerçəkliyi  dərk  edib  dəyişdirməyi  bacaran,  fəaliyyət  göstərən  konkret  canlı  insandır.  Deməli, 
şəxsiyyət  ictimai  münasibətləri  dərk  edən,  həmin  münasibətlər  qovuşuğunda  formalaşan 
subyekt, daha doğrusu fəal varlıqdır. Məhz onun fəallığı onun üçün fərqləndirici əlamət rolunu 
oynayır. Şəxsiyyət fəaliyyətin köməyi ilə gerçək aləmlə fəal qarşılıqlı təsir prosesində təşəkkül 
tapır. 

Bəs  insan  şəxsiyyətinin  fəallığı  nə  ilə  bağlıdır,  onu  təmin  edən  amillər  nədən  ibarətdir? 
Bu sual uzun illər ərzində kəskin mübahisələrin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Yuxarıda 
şəxsiyyət  haqqında  nəzəriyyələrdən  danışarkən  qeyd  olunduğu  kimi,  şəxsiyyətin  davranışını, 
onun  fəallığını  təmin  edən  amillər  müxtəlif  istiqamətdə  öz  əksini  tapmışdır.  Bunu  aydın 
görmək üçün görkəmli psixoloq K.Levinin təklif etmiş olduğu formulaya nəzər salaq
1
. 
K.Levin  şəxsiyyətin  davranışını  təmin  edən  amilləri  təhlil  etmək  üçün    B=F  (P,  E) 
formulunu təklif etmişdir. Burada B-davranış; F-funksional asılılıq işarəsi; P- şəxsiyətin daxili 
subyektiv xassələri; E- sosial mühiti bildirir. 
K.Levinə  görə  şəxsiyyətin  davrvnışını,  fəallığını  psixodinamik  istiqamətdən  izah  edən 
istiqamətin  baxışlarını  həmin  formulaya  tətbiq  etdikdə  B=  F(P)  alınır.  Bu  isə  o  deməkdir  ki, 
psixodinamik  istiqamətdə  şəxsiyyətin  davranışı  faktiki  olaraq  yalnız  fərdin  daxili  subyektiv 
psixoloji xassələri ilə əlaqələndirilir və onunla izah olunur. Burada sosial mühitin rolu nəzərə 
alınmır. 
Şəxsiyyət  haqqında  sosiodinamik  istiqamətə  gəldikdə,  həmin  nəzəriyyə  tərəfdarları 
şəxsiyyətin  davranışını  xarici  mühitin  təsiri  ilə  bağlayır,  şəxsiyyətin  daxili  xassələrinə 
əhəmiyyət vermirlər. Başqa sözlə B = F (E) formulu əsas götürülür. 
İnteraksionistik istiqamətin tərəfdarları isə B=F (P,E) formulunu əsas götürürlər. Bununla 
da  onlar  şəxsiyyətin  davranışını,  fəallığını  daxili  və  xarici    amillərin  qarşılıqlı  təsiri  ilə 
bağlayırlar.  Bu  ideyadan  çıxış  edən  psixoloqlar  şəxsiyyətin  fəallığının  mənbəyinin  onun 
tələbatlarından ibarət olduğunu irəli sürürlər. 
Şəxsiyyətin istiqamətinin xarakteristikası. Yuxarıda şəxsiyyətin strukturundan danışarkən 
onun ən mühüm bloklarından biri kimi istiqamətini qeyd etdik və buraya onun tələbatlarının, 
davranış motivlərinin, maraq və meyllərinin, dünyagörüşünün, əqidə və ideallarının və s. daxil 
olduğunu qeyd etdik. 
Tələbat  orqanizmin  və  ya  şəxsiyyətin  nəyə  isə  obyektiv  ehtiyacını  əks  etdirən  psixi 
hadisədir.  Tələbatlar  həm  insan,  həm  də  heyvana  mənsub  olmaqla  bioloji,  yalnız  insana 
mənsub  olmaqla  sosial  və  ya  mənəvi  xarakter  daşıya  bilər.  Bununla  belə  insanların  və 
heyvanların  bioloji  tələbatlarını  eyniləşdirmək  mümkün  deyildir.  Dərk  olunma  və  ödənmə 
xüsusiyyətlərinə görə insan tələbatları bir- birlərindən əsaslı şəkildə fərqlənir. İnsan tələbatları 
onun  dərk  olunmuş  ehtiyacları  ilə  bağlı  olur.  Hər  hansı  bir    dərk  olunmuş  ehtiyac  adamı  o 
ehtiyacın  ödənilməsi  ilə  əlaqədar  şəraitdən  asılı  edir.  Bu  asılılığın  psixi  təəssüratdan 
keçirilməsi nəticəsində adam fəallaşır. 
Tələbatların ödənilməsi, görülən iş, istifadə edilən alətlər yeni tələbatlar doğurur. İnsanın 
tələbatları  olduqca  müxtəlifdir.  Adətən  mənşəyinə  görə  tələbatları  iki  yerə  bölürlər:  təbii  və 
mədəni tələbatlar. 
Təbii tələbatlar – fərdin yaşayışını və nəslini davam etdirmək üçün şərait və ehtiyacların 
inikası əsasında yaranır. Təbii tələbatlara qida, təmizlik, isti və soyuqdan mühafizə, istirahət, 
nəsli davam etdirmək və s. ehtiyaclar misal ola bilər. 
 
 
 

Mədəni  tələbatlar  –  fərdin  daxil  olduğu  sosial  qruplarda  mövcud  mədəniyyətin  psixi  
inikası nəticəsində yaranır.  Mədəniyyət, sosial qrupda, tarixi inkişaf prosesində insanların əli 
və  dühası  ilə  yaradılmış  cisim,  hadisə  və  münasibətlər  mövcuddur.  Hər  konkret  tarixi 
cəmiyyətin  özünəməxsus  geyim,  ünsiyyət,  məişət  və  s.  dəbləri  və  onların  inikası  əsasında 
yaranan tələbatlar sistemi vardır. Fərd cəmiyyət  daxilində ən kiçik yaşlarından real gerçəkliyi 
dərk  etmə  prosesində  adət  və  ənənələrə,  yaşayış  və  davranış  tərzinə  yiyələnir,  sosiallaşma 
prosesi  keçirir.  Sosiallaşma  prosesində  fərd  sosial    qrupun  tələbatlar  sistemini,  onların 
ödənilməsi yol və vasitələrini də mənimsəyir. Mədəni tələbatlar öz məzmunu etibarı ilə sosial 
tələbatlardır.  Ona  görə  də  şəxsiyyət  ən  təbii  ehtiyaclarını  belə  daxil  olduğu  sosial  qrupun 
mədəniyyəti  çərçivəsində  ödəyir.  Beləliklə,  cəmiyyətin  tarixi  inkişaf  səviyyəsindən  asılı 
olaraq,  orada  yaşayan  adamların  tələbatlar  sistemi  istər  məzmun,  istərsə  də  forma  nöqteyi- 
nəzərindən bir-birindən fərqlənirlər. 
Tələbatları,  onların  məzmunlarının  səciyyəsinə  görə  təsnif  edərkən  maddi  və  mənəvi 
tələbatları müəyyənləşdirirlər. Maddi tələbatlar-maddi ehtiyaclardan doğur. Mənəvi tələbatlara 
insanların siyasətə, əxlaqi davranışa, dinə, elmə, incəsənətə  və s. olan tələbatları daxildir. 
Maddi və mənəvi tələbatlar bir-birilə ayrılmaz surətdə bağlıdır. Mənəvi tələbatların təmin 
olunması  üçün  daima  maddi  şeylərin  olması  tələb  edilir  ki,  bunlar  da  öz  növbəsində  maddi 
tələbatların predmetini təşkil edir. 
Buradan  isə  aydın  olur  ki,  mənşəyinə  görə  təbii  olan  tələbat,  eyni  zamanda  predmetinə 
görə maddi tələbat ola bilər. Mənşəyinə görə mədəni olan tələbat predmetinə  görə ya  maddi, 
ya  da  mənəvi  ola  bilər.  Deməli,  həmin  təsnifat  tələbatların  olduqca  müxtəlif  növlərini  əhatə 
edir  və  onların  insan  şüurunun  inkişaf  tarixinə  və  yönəldikləri  obyektlərə  münasibətini  ifadə 
edir. 
 
2.Davranış motivləri haqqında anlayış 
 
Şəxsiyyətin davranış motivləri. Qeyd etdiyimiz kimi, tələbatlar şəxsiyyətin davranışının, 
fəallığının  mənbəyini  təşkil  edir.  Məhz  buna  görə  də  onlar  insanı  fəaliyyətə  təhrik  edən 
səbəblər, başqa sözlə motivlər rolunu oynayır. Motiv (latınca movero-hərəkətə gətirən) insanı 
hər hansı bir məqsədəyönəlmiş işə, fəaliyyətə təhrik edən səbəbdir. 
Təcrübə  göstərir  ki,  motivlər  bir-birindən  onlarda  təzahür  edən  tələbatların  növünə, 
onların kəsb etdiyi formalara, genişliyinə və ya məhdudluğuna, onların reallaşdığı  fəaliyyətin 
konkret məzmununa görə fərqlənir. Fəaliyyətin mürəkkəb növləri, bir qayda olaraq bir motivə 
deyil, eyni vaxtda bir necə təsir göstərən və qarşılıqlı təsirdə olan motivə cavab verir ki, bunlar 
da insanın hərəkət və əməllərinin şaxələnmiş motivləşmə sistemini təşkil edir. Motivləşmə elə 
motivlər  birliyidir  ki,  şəxsiyyətin  istiqamətini,  yönəlişliyini  müəyyən  etməklə  onun 
fəaliyyətinin səmərəliliyini də şərtləndirir. 
Əvvəlki fəsildə qeyd etdiyimiz kimi, motivləri dərk edilən və dərk edilməyən olmaqla iki 
yerə  bölürlər.  Psixoloji  ədəbiyyatda  dərk  edilən  motivlərə  tələbatlarla  yanaşı  maraqları, 
dünyagörüşünü, əqidə və idealları; dərk edilməyən motivlərə isə ustanovkanı, həvəsi və s. aid 
edirlər. 
 

3.Maraqlar. 
 
Maraqlar.  Maraqlar  insanın  idrak  tələbatlarının  emosional  təzahürləridir.  Başqa  sözlə, 
maraq  şəxsiyyətin,  gerçək  həyatın  müəyyən  bir  sahəsinə,  müəyyən  bir  fəaliyyətə,  bu  və  ya 
digər  biliyi  əldə  etməyə  az  və  ya  çox  yönəlməsində  ifadə  olunan  fərdi  psixi  xüsusiyyətdir. 
Şəxsiyyətin istiqaməti onun maraqlarında ifadə olunur. 
Maraqların  insanın  həyat  və  fəaliyyətində  rolu  olduqca  böyükdür.  Şagird  nə  iləsə 
dərindən maraqlandıqda, yerinə yetirdiyi iş, dinlədiyi dərs onun üçün maraqlı olduqda həmin 
sahələrdə  yüksək  müvəffəqiyyət  qazanır.  Əksinə  onlara  qarşı  maraq  olmadıqda  həmin  işlər 
cansıxıcı olur, şagirdi cəlb etmir. 
Maraq  bizdə  müəyyən  hisslər  doğuran  cisim  və  hadisəyə  daha  artıq  və  gərgin  diqqət 
yetirilməsini  təmin  edir.  Maraq  hər  hansı  bir  obyekti  daha  dərindən  və  dəqiq  dərketmə 
meylindən  doğur.  Maraqların  fizioloji  əsasını  bələdləşmə-  tədqiqat  refleksləri  təşkil  edir. 
Gerçək aləmdə baş verən hər bir yeni, gözlənilməz dəyişiklik zamanı bələdləşmə refleksi baş 
verir  və  qıcıqlandırıcının  daha  tam  və  aydın  inikasını  təmin  edir.  Ətraf  mühitdə  ən  kiçik  bir 
dəyişiklik,  yenilik  baş  verdiyi  zaman  insanda  müvafiq  reseptor  aparatı  bu  dəyişikliyi  törədən 
qıcığa doğru yönəlir. 
Bələdləşmə  refleksini  bəzən  «tədqiqat  refleksi»,  bəzən  də  «bu  nədir?»  refleksi 
adlandırırlar. 
Maraqlar idrakın daimi təhrikedici mexanizmi kimi meydana çıxır. 
Maraqları məzmununa, məqsədinə, genişliyinə və davamlılığına görə təsnif etmək olar. 
Məzmununa  görə  maraqları  təsnif  edərkən  insanın  idrak  tələbatlarının  obyektləri  əsas 
götürülür.  İdrak  tələbatları  obyektlərindən  hansının  insanı  cəlb  etməsi  bu  sahədə  onun 
marağının  məzmununu  müəyyənləşdirir.  Bu  baxımdan  maraqların  əhəmiyyətlilik  dərəcəsi 
onun məzmununun nə dərəcədə düzgün seçilməsindən asılı olur. 
Məqsədinə  görə  maraqlar  vasitəsiz  və  vasitəli  ola  bilir.  İnsan  üçün  əhəmiyyətli  olan 
obyektin emosional cazibədarlığı vasitəsiz marağın meydana gəlməsinə səbəb olur. Bu zaman 
həmin obyektin özü bilavasitə bizi özünə cəlb edir. Onunla maraqlanmağa başlayırıq. Vasitəli 
maraqlara  gəldikdə  bunlar  qarşıya  qoyulmuş  məqsədə  çatmaq  üçün  zəruri  olan  vasitələrlə 
əlaqədar  meydana  gəlir.  Vasitəli  maraqların  insanın  əmək  və  tədris  fəaliyyətinin  təşkilində 
əhəmiyyəti olduqca böyükdür. 
Maraqları özlərinin genişliyinə görə də təsnif edirlər. Həyat təcrübələri göstərir ki, bəzi 
adamlarda maraqlar yalnız bir sahə üzrə mərkəzləşdiyi halda, bəziləri isə bir çox obyektlərlə 
maraqlanırlar,  başqa  sözlə  onlarda  maraqların  əhatə  dairəsi  geniş  olur.  Əgər  bu  maraqların 
genişliyi onların dərinliyi ilə uzlaşarsa daha səmərəli xarakter daşımış olar. Maraqların dərinlik 
səviyyəsi  şəxsiyyətin  mühüm  keyfiyyəti  kimi  qiymətləndirilir.  Bu  cür  maraqlara  malik  olan 
insanlar bu və ya digər fəaliyyət sahəsində həmişə yüksək müvəffəqiyyətləri ilə fərqlənirlər. 
Özlərinin  davamlılığına  görə  maraqlar  davamlı  və  davamsız  ola  bilir.  Bəzi  adamlarda 
maraqlar  davamlı  olduğu  halda,  başqalarında  davamsız,  keçici  xarakter  daşıyır.  Davamlı 
maraqları  insanın  formalaşmağa  başlayan  qabiliyyətlərinin  göstəricilərindən  biri  kimi  qeyd 
edirlər. 
Maraqları  passiv  və  fəal  olmaqla da  təsnif edirlər. Heç  bir iş görmədən, nəiləsə  sadəcə 

olaraq maraqlanmaq insanın həmin obyektə passiv maraq bəslədiyini göstərir. Passiv maraqlar 
mənfi hal olmaqla şəxsiyyətin ümumi inkişafına heç bir dəyərli təsir göstərmir. Fəal maraqlara 
gəldikdə, əksinə, bu cür maraqlar bizi fəaliyyətə təhrik edir, bu zaman bizə qüvvə verir, işi ruh 
yüksəkliyilə, axıra qədər davam etdirməyimizə, əldə etdiyimiz nəticələrin yüksək keyfiyyətdə 
olmasına müsbət təsir göstərir. 
 
4.Əqidə və cəhdlər. 
 
Dünyagörüşü,  əqidə  və  ideallar.  Şəxsiyyətin  dərk  olunan  davranış  motivləri  içərisində 
dünyagörüşü, əqidə və idealların da özünəməxsus yeri və rolları vardır. 
Dünya  və  onun  qanunauyğunluqları,  təbiət  və  cəmiyyət  hadisələri  haqqında  müəyyən 
baxışlar sistemi insanın dünyagörüşünü təşkil edir. Dünyagörüşünün formalaşması insanın ona 
müvafiq davranış tərzini həyata keçirməsinə təkan verir. Dünyagörüşü tarixi xarakter daşıyır. 
Cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq insanların dünyagörüşü də dəyişilir. İnsanlar elmi, dini, 
mütərəqqi, mürtəce, materialist, idealist və s. dünyagörüşünə malik ola bilirlər. 
İnsanın  dünyagörüşü  onun  əqidəsinə  çevrilə  bilir  və  bu  zaman  şəxsiyyətin  tamlığını 
təmin  edir.  Əqidə  –  şəxsiyyətin  onu  öz  baxışlarına,  prinsiplərinə,  dünyagörüşünə  müvafiq 
olaraq  hərəkət  etməyə  yönəldən  dərk  olunmuş  tələbatlar  sistemidir.  Əqidə  insana  öz  həyat 
yolunu tam aydınlığı ilə müəyyən və təsəvvür etmək imkanı verir, onu şərtləndirir. 
İdeallar  da  şəxsiyyətin  dərk  olunan  davranış  motivləri  hesab  olunur.  İdeal  insanın  nail 
olmağa can atdığı ən yaxın məqsəddir. Başqa sözlə, ideallar insanın həyat və fəaliyyətində nail 
olmağa can atdığı ən yüksək məqsəd hesab olunur. İdeallar müsbət hissi boyalarla zəngin olur 
və şəxsiyyətin istiqamət və fəaliyyətinə aydınlıq, müəyyənlik verir. İdeallar fəal və passiv ola 
bilir.  Əgər  ideallar  fəal  və  həyatidirsə,  insanı  mübarizədə  qorxmaz  edir,  onun  iradəsinə 
möhkəmlik, xarakterinə qüvvət bəxş edir. 
Sadəcə  olaraq  bu  və  ya  digər  ideala  malik  olmaq,  bu  və  ya  digər  bir  şəxsiyyəti  özünə 
ideal qəbul etmək və bununla kifayətlənmək çox azdır. Bu, adamın ümumi inkişafına heç bir 
müsbət  təsir  göstərə  bilməz.  Əsl  və  həlledici  cəhət  seçilən  idealın  fəal  olması,  mütərəqqi  və 
müsbət  ideal  uğrunda,  ona  çatmaq  uğrunda  yorulmadan  mübarizə  etmək  əzminə  malik 
olmaqdır. 
Maraqlar  –  insanın  idrak  tələbatlarının  emosional  təzahürləridir.Onların  təmin  olunması 
biliklərdəki  çatışmamazlıqları  aradan  qaldırmağa  əhəmiyyət  kəsb  edən  faktlara  yaxşı  bələd 
olmağa  onları  anlamağa  onlarla  tanış  olmağa  kömək  edir.Maraqlar  subyektiv  olaraq  insanın 
özü üçün idrak prosesinin kəsb etdiyi müsbət emosional tonda əhəmiyyət kəsb etmiş obyektlə 
dərindən tanış olmaq onun haqqında daha çox bilmək onu başa düşmək arzusuna təzahür edir. 
Maraqlar  idrakın  daimi  təhrikedici  mexanizmi    kimi  meydana  çıxır.  Maraqlar  məzmununa 
məqsədinə,genişliyinə  və  davamlılığına  görə  təsnif  oluna  bilər.İnsanın  əsasən  nəyə  maraq 
göstərməsi  və  onun  idrak  tələbatları  obyektinin  ictimai  dəyərinin  necə  olması  psixoloji 
cəhətdən  mühümdür.Məqsəd  əlamətinə  görə  maraqlar  vasitəli  və  vasitəsiz  olur.Vasitəsiz 
maraqlar əhəmiyyətli obyektin emosional cazibədarlığı ilə yaranır (adam deyir ki,mənim üçün 
bunu  bilmək  görmək  anlamaq  maraqlıdır)Obyektin  real  əhəmiyyəti  ilə  onun  şəxsiyyət  üçün 
əhəmiyyəti  uyğun  gəldikdə  vasitəli  maraqlar  meydana  çıxır  (belə  hallarda  adam  deyir  ki,bu 

mənim üçün maraqlıdır,çünki mənim mənafeyimə uyğundur.Maraqlar özünün genişliyinə görə 
də  fəqlənir.Burada  nələrəsə  qarşı  azakeşlik,ehtiras  və  həvəs  oyanır.Məsələn  kolleksiya 
yığmaq,numizmatika,fotbola  azarkeşlik.Maraqların  davamlılıq  dərəcələrinə  görə  də 
ayrılır.Maraqların  davamlılığı  qabiliyyətlərinin  göstəriciləridir.Məsələn  bir  insan  bütün 
həyatını  bir  elmi  axtarışa  və  yaxud  bir  sahəyə  həsr  edir.Davamsız  maraqlar  isə  qısamüddətli 
hansısa  sahələrə  qarşı  yaranıb  sonar  sönən  maraqlardır.Məsələn  hər  hansı  bir  dili,elmə  və 
sənətə qarşı qısamüddətli maraqların yaranması. 
Əqidələr-Əqidələr  şəxsiyyətin  onu  öz  baxışlarına  prinsiplərinə  dünyagörüşünə  müvafiq 
olaraq hərəkət etməyə təhrik edən dərk olunmuş tələbatlar sistemidir. 
 
Mövzu 8. Şəxsiyyətlərarası münasibətlər 
Qısa icmal:  
1.  Qrup haqqında anlayış;  
2.  Qrupun təsnifatı 
3.   Kollektiv qrupun yüksək forması kimi  
4.  Liderlik və rəhbərlik 
 
1.Qrup haqqında anlayış 
 
İnsan cəmiyyət daxilində doğulub yaşayır.Hər bir fərd nəinki bioloji, eyni zamanda 
sosial irsə sahib olub, konkret mühitdə və cəmiyyətdə mövcud yaşayış tərzini, görüşləri, adət 
və  ənənələri  təkrar  edir.Bu  baxımdan  hər  bir  şəxs  konkret  cəmiyyətin  məhsulu,  öz  dövrünün 
övladıdır.Burada insan birliyi xüsusi rol oynayır.Əgər insan tək, tənha yaşasaydı nə onun bir 
şəxsiyyət  kimi  formalahması,  nə  də  öz  tələbatlarını  ödəməsi  işi  istənilən  səviyyədə  gedə 
bilməzdi.Məhz  buna  görə  də  bəşər  tarixində  insanlar  daima  müəyyən  qruplarda  birləşir  və 
fəaliyyət göstərirlər. 
Bəs  hər  cür  insan  birliyini  qrup  adlandırmaq  olarmı?Qrupları  səciyyələndirən  əsas 
amillər  nədən  ibarətdir?Bu  kimi  suallara  cavab  vermədən  qruplar,  onların  rolu  və 
funksiyalarını da düzgün dərk etmək mümkün deyildir. 
Hər  şeydən  əvvəl  hər  cür  insan  birliyini,  məsələn,  təsadüfən  avtobusda,  metroda, 
küçədə  birgə  gedən  adamları  qrup  adlandırmaq  düzgün  deyildir.Bu  adamlar  fiziki  cəhətdən 
birləşmiş fərdlər olmaqla, bir-birlərinə qarşılıqlı təsir göstərmirlər.Hər hansı bir insan birliyini 
qrup  adlandırmaq  üçün  həmin  adamların  vahid  məqsəd  uğrunda  birgə  fəaliyyətə  girişməsi 
tələb  olunur.Bu  cür  ümumi  mənafe  və  birgə  fəaliyyət  olmadıqda  insanların  birliyinin  son 
məqsədi  də  məlum  olmur.Bu  cür  təsadüfi  birləşmədə  insanların  bir-birinə  qarşılıqlı  təsiri, 
onların bir-birini qavraması halları da aradan çıxır.Bu baxımdan görkəmli amerika psixoloqu 
D.Mayersin qrupa verdiyi tərif diqqəti cəlb edir.«Qrup bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərən, bir-
birinə  uzun  müddət  təsir  göstərməklə  özlərini  «biz»  kimi  qavrayan  iki  və  daha  artıq  insan 
birliyidir»
2
.Məhz  buna  görə  də  qrupları  sosial  mənsubiyyətə,  birgə  fəaliyyətin  və  ünsiyyətin 
 
 
 

xarakterinə görə birləşən insan birliyi kimi səciyyələndirmək lazım gəlir. 
Tarixən  müəyyən  cəmiyyət  çərçivəsində  yaranmış,  ümumi  mənafe,  sərvətlər  və 
davranış normalarına malik olan adamların nisbətən sabit birliyi qrup adlanır. 
Adamların  qeyri-mütəşəkkil  yığımından,  təsadüfü  birliyindən  fərqli  olaraq  qrup 
üzvləri  qrup  üçün  tipik  olan  fəaliyyət  növlərinə  daxil  olurlar.  Məsələn,  ali  məktəbin  tələbə 
qruplarında gələcəyin mütəxəssisi kimi formalaşmalı olan insanlar birləşirlər. Onlar üçün tipik 
fəaliyyət  növü  təlim  fəaliyyəti  olub,  bu  prosesdə  müvafiq  peşə  bilik,  bacarıq  və  vərdişlərinin 
formalaşması baş verir. 
Adətən hər bir adam müxtəlif qrupların üzvü ola bilir. Lakin hər hansı adam bütün 
qruplarda eyni statusa malik olmur, müxtəlif qruplarda müxtəlif rolları yerinə yetirir. Məsələn, 
uşaq ailədə övlad (oğul və ya qız), məktəbdə şagird, voleybol komandasında idmançı rolunu; 
yaşlı adam ailədə valideyn, işdə müdir və ya adi işçi və s. rolunu yerinə yetirə bilər. 
Sosial  qruplar.  Qeyd  olunduğu  kimi,  adi  insan  biriliklərində    adamlar  ümumi 
mənafe, sərvət və davranış normalarına malik olmurlar. Yalnız sosial qruplarda hər cür sosial 
münasibətlər mövcud olur.Sosial qruplar cəmiyyətin qəbul etdiyi, özünün məqsəd və vəzifələri 
onun xeyrinə olan qruplardır. Bu cür qruplara ailəni, orta və ali məktəb qruplarını, təşkilat və 
idarələrdə  toplanmış  insan  qruplarını,  hərbi  və  idman  qruplarını  və  s.  aid  etmək  olar.  Həmin 
qrupların strukturu, normaları cəmiyyətin mövcud tələblərinə uyğun olmaqla, bir növ cəmiyyət 
tərəfindən idarə olunur.Təsadüfü insan biliklərində isə çox vaxt bu cür idarə olunma mövcud 
olmur.Bu cür insan birlikləri bir növ kütlə xarakteri daşıyır.Kütlə aydın dərk  olunmuş ümumi 
məqsəddən  məhrum  olan,  lakin  bir-biri  ilə  öz  emosional  vəziyyətinin  oxşarlığı  və  ümumi 
diqqət  obyektinə  görə  bağlı  olan,  xüsusi  strukturuolmayan  insan  toplusudur.Sosial  qruplarda 
isə  aydın  dərk  olunmuş  ümumi  məqsədlər  mövcud  olur.Qrup  üzvlərinin  hamısı  həmin 
məqsədin  həyata  keçirilməsinə  çalışırlar.Burada  qarşılıqlı  anlama,  əvvəlcədən  düşünülmüş 
struktura uyğunluq, müvafiq funksiyalar həyata keçirilir. Bu cəhəti nəzərə alaraq Ə.Bayramov 
və  Ə.Əlizadə  yazır:  «Sosial  qrup  mədəniyyət  meyarları,  sərvət  meylləri,  həyat  fəaliyyəti 
vasitələri və ya şəraiti ilə bir-biri ilə bağlı olan insanların nisbətən sabit birliyidir»
3
. 
Psixoloji  ədəbiyyatda  (Ə.Bayramov,  Ə.Əlizadə)  sosial  qrupların  aşağıdakı 
funksiyaları qeyd olunur: 
◼  sosializasiya funksiyası; 
◼  instrumental funksiya;  
◼  ekspressiv funksiya; 
◼  müdafiəedici funksiya; 
Qrupun  sosializasiya  funksiyası-burada  qrup  üzvlərinin  sosiallaşması,  sosial 
təcrübəni mənimsəməsi, bir şəxsiyyət kimi formalaşmasını nəzərdə tutur. İnsanın sosiallaşması 
onun  düşdüyü  ilkin  sosial  qrupdan  başlayır.  Ailənin  ilkin  sosial  qrup  kimi  uşağın 
sosiallaşmasında  oynadığı rol hamıya  məlumdur. İnsanın daxil olduğu sonrakı  sosial qruplar 
da onun sosial təcrübəni mənimsəmək məktəbi rolunu oynayır.  
Sosial  qrupların  instrumental  funksiyasına  gəldikdə  bu,  qrupda  insanların  birgə 
 
 
 

fəaliyyətinin bu və ya digər şəkildə həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Bu, xüsusilə kollektiv 
şəkildə həyata keçirilən fəaliyyət növlərində özünü daha aydın şəkildə göstərir. Buna voleybol, 
futbol komandasının və birgə fəaliyyətə əməl olunmadan həyata keçirilməsi mümkün olmayan 
digər fəaliyyət növlərində birləşən insan qruplarını aid etmək olar. 
 
Sosial  qrupların  ekspressiv  funksiyasına  gəldikdə  buna  psixoloqlar  qrupda 
insanın rəğbətləndirmə, hörmət və etimada tələbatının təmin olunmasında ifadə olunmasını aid 
edirlər.  Başqa  sözlə  sosial  qruplar  insanların  qeyd  olunan  tələbatlarını  ödəmək  vəzifəsini  də 
yerinə yetirirlər.  
 
Sosial  qrupun  müdafiəedici  funksiyasına  gəldikdə    elə  həmin  funksiyanın  adı 
onun  mahiyyətini  başa  düşməyə  imkan  verir.  Sosial  qrup  öz  üzvlərinin  hərtərəfli  müdafiəsi 
üçün əsaslı şərait yaradan bir birlik kimi fəaliyyət göstərir.  
 
 
 
 
 
2. Qrupun təsnifatı 
 
Qrupları  müxtəlif  əsaslara  görə  təsnif  edirlər.  Hər  şeydən  əvvəl  qrup  üzvlərinin 
miqdarına,  tanışlıq  və  yaxınlıq  səviyyəsinə  görə  qrupları  böyük  və  kiçik  olmaqla  iki  yerə 
bölürlər.  
Böyük qrup 30-40- dan artıq insan birliyidir.Böyük qrupun üzvləri bir-birini tanımaya, bir-biri 
ilə  görüşməyə  bilirlər.  Bu  cür  qruplara  çoxsaylı  tələbə  və  müəllim  kollektivi  olan 
Universitetləri,  böyük  şirkətləri,  dövlətləri,  millətləri  və  s.  aid  etmək  olar.  Ən  böyük  insan 
birliyi bəşəriyyətdir. 
Kiçik  qrupa  gəldikdə  bu  2-dən  30-40  qədər  insan  birliyidir.Kiçik  sosial  qruplarda  insanların 
bir-birilə  təması  daha  yaxın  və  daimi  xarakter  daşıyır.Kiçik  sosial  qrupun  üzvləri  ümumi  bir 
işlə məşğul olur və bir-birilə birbaşa qarşılıqlı əlaqədə olurlar.İnsan öz həyatının çox hissəsini 
bu qrupun daxilində keçirir.Ona görə də bir-birlərini yaxşı tanıyırlar. 
Kiçik  qrupların  üzvlərinin  sayı  7  nəfərdən  artıq  olmadıqda  belə  qrupları  ilkin  kiçik  qrup 
adlandırırlar.Məsələn,  yeni  yaranmış  ailəni  ilkin  qrup  adlandırırlar.İnsan  adətən  bir  ilkin 
qrupun iştirakçısı olur.Hər hansı mikro sosial qrup onun iştirakçıları üçün ilkin qrupa çevrilə 
bilər.Bütün ilkin qruplar eyni zamanda kiçik qrup olub uzun müddət, bəzən insanın ömrü boyu 
davam  edən  qruplar  olaraq  qalır.İlkin  qrupun  iştirakçıları  daimi  təmas  nəticəsində  bir-birini 
yaxşı tanıyır, bir-birinə bələd olurlar. 
İlkin qrupun iştirakçıları arasında məhrəmlik və ümumi  məxvilik mövcud olduğundan, onların 
dünyaya  «özlərinə»  məxsus  baxışları  və  xüsusi  qiymətləndirmə  sistemləri  yaranır.  Qarşılıqlı 
maraqların  anlaşılması  və  eyni  qrupa  mənsub  olmaq  hissi  ilkin  qrupun  iştirakçılarını  daha 
həmrəy hərəkət etməyə məcbur edir. İlkin qrupda sosial nəzarət olub, iştirakçılar öz hüquq və 
vəzifələrini  könülllü anlayır və yerinə yetirirlər.  
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ilkin  qruplarda  baxışlar,  təsəvvür  və  motivlər  birgə  yaşayış  və 
fəaliyyət şəraitində tədricən formalaşır və təkrar nəticəsində müxtəlif stereotiplər yaranır.İlkin 

qrupun  yaşayış  tərzi,  adət  və  ənənələri  mövcud  olur  ki,  onlar  tədricən  formalaşır  və  sosial 
ünsiyyət şəklində yeni iştirakçılara keçir. 
İlkin  qruplar  özləri  eyni  zamanda  kiçik  qrup  olmaqla,  kiçik  qrupda  olan  ilkin 
qruplardan birinə çevrilə bilir. Başqa sözlə, bəzən bir kiçik qrupda bir neçə ilkin qrup mövcud 
ola bilir.  
Sosial psixologiyada   qrupların  mövcudluq dərəcəsinə görə iki növünü: real  və şərti qrupları 
qeyd edirlər.  
Şərti  qruplar,  adından  məlum  olduğu  kimi  müəyyən  şərtlər,  adamların  müəyyən 
xüsusiyyətlərə  (cins,  yaş,  həmkarlıq  və  s.)  əsasən  müəyyən  qrupa  daxil  edilməsi  nəticəsində 
yaranır.Məsələn,  Universitetin  tələbələrini  oğlan  və  qız  olmalarına,  idman  və  musiqi  ilə 
maraqlanmalarına, yaşlarına görə qruplaşdırmagı buna misal göstərmək olar.Şərti qrup bəzən 
statik qrup da adlandırılır.Şərti qrup iştirakçıları eyni zaman və məkan daxilində yaşamaya və 
bir-biri  ilə  rabitədə,  təmasda  olmaya  da  bilirlər.Bununla  yanaşı  olaraq  şərti  qrupların 
yaradılmasından  müvafiq  eksperimentlərin  nəticələrini  təhlil  edərkən  də  istifadə  olunur.Bu 
zaman  tədqiqatçı  üzərində  tədqiqat  apardığı  yoxlananları  bu  yolla  qruplaşdıra  bilir.  Məsələn, 
prof. Ə.Bayramov müxtəlif məktəblərdə və siniflərdə apardığı müəyyənedici eksperimentlərə 
əsasən  aglın  tənqidiliyinin  səviyyəsinə  görə  şagirdləri  4  qrupa  bölmüşdür:  təhriksiz  olaraq 
tənqidi  düşünənlər;  qismən  təhriklə  tənqidi  düşünənlər;  tam  təhriklə  tənqidi  düşünənlər;  heç 
cür tənqidi düşünə bilməyənlər.  
Real  qruplara  gəldikdə  bunlara  müəyyən  zaman  və  məkan  daxilində  real  münasibətlərlə 
birləşmiş  insan  birliyini  aid  edirlər.Məsələn,  ailə,  bir  sinfin  şagirdləri,  məktəbin  pedaqoji 
kollektivi və s. Real qrupların üzvləri daima bir-birləri ilə təmasda olurlar. 
Sosial  psixologiyada  kiçik  qrupların  məqsəd  və  xarakterinə  görə  daha  iki  növünü 
qeyd edirlər: rəsmi (formal) və qeyri – rəsmi  (qeyri formal). 
Rəsmi  qruplar  rəsmi  sənədlər  əsasında  yaradılmış  qruplardır.Bu  cür  qruplarda  münasibətlər 
inzibati-hüquqi  yolla  müəyyən  olunur  və  tənzim  edilir.Rəsmi  qruplarda  qrup  üzvlərinin 
mövqeyi  və  davranışı  ciddi  qaydalarla  reqlamentləşdirilir.Bu  cür  qruplar  daima  mütəşəkkil 
qrup olub, onun üzvlərinin hüquq və vəzifələri müvafiq təlimat və sənədlərdə öz əksini tapır. 
Özünün  şəxsi  töhfəsi  və  özünün  xidməti  və  ictimai  funksiyalarını  yerinə  yetirməsindəki 
məsuliyyət dərəcəsindən asılı olaraq  rəsmi qrupun bütün üzvləri burada müvafiq yer, mövqe 
tuturlar.  Bu  cür  rəsmi  qruplara  orta  məktəbdəki  sinifləri,  ali  məktəb  tələbə  qruplarını, 
kafedraları, hərbi qrupları və s. misal göstərmək olar.  
Qeyri-rəsmi  qruplara  gəldikdə,  adından  göründüyü  kimi,  rəsmi  sənədlər  əsasında 
yaradılmayan insan birliyidir.Bu cür qrupun üzvlərinin dəqiq qeyd edilmiş məqsədi olmur.Bu 
cür  qruplar  ünsiyyət  prosesində  təbii  yolla  yaranır.Burada  qrup  üzvlərinin  bir-birinə  qarşı 
emosional-psixoloji münasibətləri qrupun yaranması üçün əsas rol oynayır.Qeyri – rəsmi qrup 
da  özünün  müvafiq  strukturu  və  qarşılıqlı  münasibət  normalarına  malik  olur.Lakin  bu 
münasibətlər  ilk  növbədə  yazılmamış  qaydalar  və  insanların  şəxsi  keyfiyyətlərindən  doğan 
münasibətlərdən  ibarət  olur.  Bu  cür  qruplara  öz  maraqlarına  görə  birləşən  həyət 
kompaniyalarını,  yaxın  iş  və  təhsil  dostlarını  aid  etmək  olar.  Çox  vaxt  rəsmi  qrupların 
daxilində  də  bu  cür  qeyri-rəsmi  qruplar  yarana  bilir.Belə  ki,  rəsmi  qrupun  üzvləri  bir-birinə 
yaxınlıq, dostluq münasibətlərinə görə qruplaşa bilirlər. Həmin qrupların mövqeyi, norma və 

məqsədi  bütövlükdə  rəsmi  qrupun  mövqe,  norma  və  məqsədinə  uygun  gəldikdə  qrupun 
fəaliyyətinin  müvəffəqiyyətlə  həyata  keçməsinə  imkan  yaradır.  Bu  baxımdan  psixoloqlar 
rəsmi kiçik qrupun müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərməsinin, onun rəsmi və qeyri-rəsmi struk-
turlarının bir-birinə uyğun gəlməsindən asılı olduğunu qeyd edirlər. 
Referent qruplar.Psixoloji ədəbiyyatda kiçik qrupların bir növü kimi referent qrupları da qeyd 
edirlər  (latınca  referens  sözündən  götürülmüşdür).Özünün  normaları,  fikirləri,  qiymətləri 
fərdin  davranış  motivlərinə  çevrilən  sosial  birlik  referent  qrup  adlanır.  Bu  termin  ilk  dəfə 
olaraq 1942- ci ildə Q.Xaymen tərəfindən irəli sürülmüş və  sonralar  R. Merton, Q. Nunkom, 
M.Şerif və b. tərəfindən istifadə olunmuşdur.  
Məlum olduğu kimi hər bir adam müxtəlif qrupların üzvü olur. Ayrı- ayrı adamlar üçün daxil 
olduğu həmin qrupların sırası özünəməxsus şəkildə, müxtəlif olur. Lakin bütün hallarda həmin 
sıranın  müəyyənləşdirilməsi  eyni  prinsipə  əsaslanır:  birinci  yerdə  mütləq  o  qruplar 
dayanacaqdır ki, həmin qrupun normaları fərdin cəhd etdiyi normalara uyğun olsun. Sonrakı 
yerlərdə qruplar fərd üçün əhəmiyyətlilik dərəcəsi olan yerləri tutacaqdır.Yüksək ranqa malik 
olan qrup fərd üçün bir növ daxili forum təşkil edir (Q.Midin obrazlı ifadəsinə görə), fərd öz 
davranışını həmin normalarla tutuşdurur, tənzim edir. 
Qaydaları və normaları şəxsiyyətin qayda və normalarına çevrilən, fərdin statusunun artması 
üçün daimi imkanları olan bu cür referent qrupları çox vaxt etalon qrup adlandırırlar. 
V.B.Olşanskinin  verdiyi  tərifə  görə  etalon  qrup  real  və  ya  təsəvvür  olunan  elə  qrupdur  ki, 
şəxsiyyət  həmin  qrupa  cəhd  göstərir  və  onun  standartlarını  öz  davrvnışı  üçün  etalon  qəbul 
edir.Bu baxımdan etalon qruplar real və təsəvvür olunan xarakter daşıya bilər. 
 
Kiçik qrupların fenomenologiyası və strukturu 
 
Kiçik  qrupların  fenomenologiyasında  aşağıdakı  anlayışlar  da  özünəməxsus  yer 
tutur:  kiçik  qrupların  həcmi,  strukturu,  psixoloji  uyuşma,  qrup  təzyiqi,  norma  və  funksiyalar, 
qrupun qütbləşməsi, rəhbərlik və liderlik və s.  
Qrup  üzvlərinin  mövqelərianlayışı  altında  insanın  hər  hansı  bir  münasibətlər 
sistemində tutduğu yer başa düşülür.Həmin mövqe insanın qrupun digər üzvləri ilə əlaqəsi ilə 
müəyyənləşdirilir.İnsanın qrupun digər üzvlərinin hərəkət və davranışına potensial təsiri həmin 
adamın  qrupdakı  mövqeyindən  asılıdır.Mövqeyin  hansı  səviyyədə  olması  bu  təsirin 
səviyyəsini  müəyyənləşdirmək  imkanı  verir.Qrup  üzvlərinin  statusuna  gəldikdə  o,  qrup 
üzvlərinin  mövqelərindən  fərqli  anlayışdır.Qrup  üzvünün  statusundan  danışarkən  onun 
qrupdaxili  münasibətlər  sistemində  qrupun  digər  üzvlərinə  nisbətən  əldə  etdiyi  həqiqi  nüfuz 
dairəsi nəzərdə tutulur. 
Fərdin  kiçik  qrupdakı  vəziyyətini  səciyyələndirən  anlayışlardan  biri  də 
daxiliyönəlişlik  (ustanovka)  anlayışıdır.Bu  fərdin  öz  statusunu  şəxsən,  subyektiv  şəkildə 
qavramasından ibarətdir.Burada fərdin öz real vəziyyətini, nüfuzunu və qrupun digər üzvlərinə 
təsir dərəcəsini necə qiymətləndirməsi nəzərdə tutulur. 
Fərdin  qrupdakı  vəziyyətini  səciyyələndirməkdə  rol  anlayışı  da  xüsusi  yer 
tutur.Sosial psixologiyada rol qrupda müvafiq mövqe tutan insanın müəyyən normalarla bağlı, 
kollektiv  şəkildə  bəyənilmiş,  icrası  gözlənilən  davranış  tərzi  kimi  nəzərdə  tutulur.Rol  rəsmi 

vəzifə  kimi  müəyyənləşdirilə,  yaxud  qrup  üzvləri  tərəfindən  seçilə  bilər.Müəyyən  qrupda 
müvafiq  rola  girən  insan  tədricən  həmin  rola  alışır  və  qrup  üzvləri  ondan  həmin  rola  uyğun 
davravnış tərzini gözləməyə başlayırlar. 
Kiçik qruplarda psixoloji uyuşma.Kiçik qruplarda birgə fəaliyyətin müvəffəqiyyətlə 
getməsi,  səmərəliliyi  qrup  uyuşmasından,  başqa  sözlə  qrup  üzvlərinin  həmrəyliyindən  çox 
asılıdır.Bunu  həyatı  faktlar  da  təsdiq  edir.Tez-  tez  hər  hansı  bir  qrupun  dağılmasının,  onun 
fəaliyyətinin səmərəsizliyinin qrup uyuşmasının olmaması ilə bağlı olması barədə söhbətlərin 
şahidi oluruq. Hər hansı bir qrupda, məsələn, ailədə, istirahət qruplarında, biznesdə, idman və 
s. qruplarında adamların bir- birinə uyuşa bilməməsini qrup fəaliyyəti üçün ciddi maneə hesab 
edirlər. Başqa sözlə, çox vaxt bu cür kiçik qruplarda heç də bütün adamların hamısının həmin 
qrupda  mürəkkəb  və  məsuliyyətli  birgə  işi  həyata  keçirməyə  hazır  olmadıqları  özünü 
göstərir.Kiçik  qrupların  fəaliyyətinin  səmərəliliyinə  müsbət  və  ya  mənfi  təsir  göstərən 
amillərdən biri məhz qrup uyuşması fenomeni ilə əlaqədardır. 
Müasir psixologiyada psixoloji uyuşmanın üç istiqamətdə – struktur, funksional və 
adaptiv  istiqamətlərdə  öyrənildiyi  göstərilir.Psixoloqlar  struktur  uyuşmanı    «qrup  üzvlərinin 
xarakteristikalarının  optimal  uyuşmasının»  araşdırılması  ilə  baglayırlar.  Buraya  qrup 
üzvlərinin dünyagörüşü, tələbatları, motivləri, maraqları və s.- nin oxşarlığı və yaxınlığını aid 
edir və bu cür oxşarlıq və yaxınlığın qrup üzvlərinin bir-birinə psixoloji cəhətdən uyuşmasına 
kömək etdiyini göstərirlər (Ə.Bayramov, Ə.Əlizadə).  
Funksional  psixoloji  uyuşmaya  gəldikdə  burada  idraki,  emosional-iradi  cəhətdən 
yaxınlıq, xüsusilə temperament və xarakter səviyyəsində uyuşma əsas götürülür.Həyati faktlar 
göstərir  ki,  qrup  üzvləri  arasında  xarakterlərinə  görə  uyğunsuzluğun  olması  çox  vaxt  qrupda 
ciddi mənfi psixoloji hadisələrin baş verməsinə, xüsusilə qrupda psixoloji iqlimin pozulmasına 
gətirib  çıxarır.Hətta  qrup  üzvlərinin  tək  birində  xarakterin  ciddi  uyğunsuzluğu  qrup 
fəaliyyətinin  pozulmasına  əsaslı  təsir  göstərə  bilir.Bu  cür  faktlar  göstərir  ki,  qrupda 
şəxsiyyətlərarası  rolların  bir-biri  ilə  uyuşması  psixoloji  uyuşmanın  zəruri  şərtlərindən  birinə 
çevrilir.  Əksinə,  rollararası  münaqişələrin    yaranması  isə  qrup  uyuşmasını  çətinləşdirməklə 
onun fəaliyyətinin səmərəliliyinə mənfi təsir göstərir.  
Psixoloji ədəbiyyatda qeyd olundugu kimi, qrup uyuşmasının adaptiv planda təhlili 
pozitiv  şəxsiyyətlərarası  münasibətlərin  formalaşdırılmasını  nəzərdə  tutur.Psixoloqlar  qrup 
uyuşmasının  adaptiv  planda  həyata  keçirilməsini  təmin  etmək  üçün  işgüzar  oyunlar 
metodundan  geniş  istifadə  olunmasını  məsləhət  görürlər.Psixoloqların  apardıqları  tədqiqatlar 
göstərmişdir  ki,  işi  birlikdə  icra  edən  və  ya  yanaşı  yaşayan  adamların  uyuşan  və  uyuşmaz 
olması qrupların sosial-psixoloji tədqiqi üçün ən aktual vəzifələrdən biridir. 
Qrup  uyuşmasının  eksperimental  tədqiqi  qomeostat  adlanan  xüsusi  qurğunun 
köməyi  ilə  həyata  keçirilir.  Qomeostat  elə  bir  cihazdır  ki,  burada  eyni  vaxtda  bir  neçə  adam 
işləyə  bilir.  Bu  zaman  birgə  fəaliyyətin  müvəffəqiyyəti  bütün  qrupun  fəaliyyətinin 
uzlaşdırılmasından  və  uygunlaşdırılmasından  asılı  olur.Bu  cihazın  köməyi  ilə  qrupun  birgə 
fəaliyyətə  nə  dərəcədə  hazır  olduğunu  aşkara  çıxarmaq  mümkün  olur.Bu  baxımdan 
qomeostatdan  müəyyən  qrupları  yaratmaq  məqsədi  ilə  müvafiq  qrup  üzvlərini 
müəyyənləşdirmək  üçün  onun  imkanlarını  şişirtməyə  imkan  vermədən  istifadə  etmək 
mümkündür. 

Qrup  təzyiqi  fenomeni.XX  əsrin  50  və  60-  cı  illərində  sosial  psixologiyada 
şəxsiyyətin  davranışının      onun  fərqli  sərvət  meylləri  və  normaları  qrup  normalarına  uyğun 
gəlmədiyi şəraitdə ziddiyyətli xarakter daşıması problemi diqqət mərkəzində olmuşdur.Bu cür 
psixoloji  konfliktlər  qrupun  şəxsiyyətə  təsiri  şəraitində  təzahür  edə  bilirdi  ki,  bu  qrup  təzyiqi 
hadisəsi  kimi  qeyd  olunurdu.Fərd  və  qrup  arasındakı  konflikti  həll  etməyin  yollarından  biri 
kimi konformizm özünü göstərməyə başlamışdır. 
Konformizm(və  ya  konformluq)  fərdin  qrupla  zahirən  razılaşması,  ixtilafı  daxilən 
dərk  etdiyi  halda  onun  hər  bir  təsirinə  tabe  olması,  hər  bir  şəraitdə  uyğunlaşmasından 
ibarətdir.Bu  baxımdan  sosial  psixologiyada  konformluq  dedikdə  fərdin  qrupla  zahirən 
razılaşması,  ixtilafı  daxilən  dərk  etdiyi  halda  onun  hər  bir  təsirinə  tabe  olması,  hər  bir  şəraitə 
şüurlu uyğunlaşması, insanların öz davranışlarını dəyişmək meyli başa düşülür.Bu zaman istər-
istəməz  psixoloji  cəhətdən  fərdin  mövqeyinin  qrupun  təzyiqinə  məruz  qalması  baş  verir. 
Ona görə də bu cür konformluğu bir növ qrupdaxili təlqin adlandırmaq mümkündür. 
Təcrübə göstərir ki, qrup üzvləri arasında konformizmin əksinə olan hallara da rast 
gəlmək mümkündür.Bu zaman fərd qrupun təzyiqinə müxtəlif formalarda müqavimət göstərir, 
bir növ neqativ mövqe tutur.Fərdin nə olursa olsun əksəriyyətin fikirlərini rədd etməsi və heç 
nəyə  məhəl  qoymadan  onlara  əks  çıxması  nonkonformizm  adlanır.Nonkonformizm  bir  növ 
«neqativizm» anlayışına sinonim, «konformluq» anlayışına antonimdir. 
Qrup  qütbləşməsi.Kiçik  qruplarda  özünü  göstərən  hadisələrdən  biri  də  qrup 
qütbləşməsi  hadisəsidir.«Qrup  qütbləşməsi  fenomeni»  anlayışı  ilk  dəfə  olaraq  1969-  cu  ildə 
S.Moskoviçi  və  M.Zavolloni  tərəfindən  irəli  sürülmüşdür.D.Mayersə  görə  qrup  qütbləşməsi 
qrupun  təsiri  altında  onun  üzvlərinin  əvvəl  mövcud  olan  ənənələrinin  güclənməsi,  qrupun 
rəyinin 
parçalanması 
əvəzinə 
orta 
ənənənin 
öz 
qütbünə 
köçürülməsindən 
ibarətdir.
4
D.Mayersin  fikrincə,  qrup  qütbləşməsi  fərziyyəsi  belə  bir  qənaətə  gəlməyə  imkan 
verir  ki,  qrupda  aparılan  müzakirə  hər  bir  yarımqrup  üzvləri  üçün  ümumi  olan  ilkin 
ustanovkanın  güclənməsinə  səbəb  olur.Əgər  adamlar  əvvəlcədən  nəyinsə  «lehinə»  fikir 
söyləməyə  meyllidirlərsə,  müzakirə  onların  mövqelərini  yalnız  möhkəmləndirir.Əgər  onlar 
nəyinsə  «əleyhinə»  gedirlərsə,  müzakirədən  sonra  öz  etirazlarını  daha  güclü  şəkildə 
göstərəcəklər. 
 
3.Kollektiv qrupun yüksək forması kimi 
 
İnkişaf etmiş qrupun ən yüksək forması kollektivdir. Hər bir kollektiv qrup hesab olunur. Hər 
bir qrup isə kollektiv deyildir. Kollektiv cəmiyyətin bir hissəsi olan, birgə fəaliyyətin ümumi 
məqsədlərinə tabe olan insan qrupudur. Qrup adamları yalnız cəmiyyət üçün tamamilə faydalı 
fəaliyyət vəzifələri ətrafında birləşdirəndə killektiv kimi formalaşır. əmək, uşaq, hərbi, idman 
və  b.  kollektivləri  fərqləndirirlər.  Tədris  müəssisələrində  pedaqoji  kollektivi  və  şagird 
kollektivlərini  fərqləndirirlər.  Kollektivlər  eyni  zamanda  özlərinin  inkişaf  səviyyəsi  etibarilə 
bir-birindən fərqlənirlər.Kollektiv üzvlərinin qarşılıqlı münasibəti və qarşılıqlı təsirinin sosial-
psixoloji fenomenləri: kollektivin yekdilliyi, onda psixoloji iqlim, kollektivin onun iştirakçıları 
 
4
 

tərəfindən  qavranılması,  şəxsiyyətin  kollektivdə  əhvalı  və  özünəhörməti,  kollektivin  özünün 
perspektivləri  ilə  əlaqədar  olaraq  onun  perspektivləri  psixoloji  tədqiqatın  obyekti  kimi 
meydana çıxır.Kollektivdə şəxsiyyətlərarası münasibətlər çoxcəhətli struktura malikdir. Onları 
ayrı-ayrılıqda  təhlil  etsək,  kollektivin  nüvəsini  və  üç  layını-  stratasını  fərqləndirə  bilərik. 
Latınca  “stratum”  lay,  təbəqə,  qat  deməkdir.Kollektivin  ictimai-iqtisadi  və  sosial-siyasi 
xarakteristikası onun mərkəzi nüvəsini təşkil edir.Kollektivin bütün psixoloji xarakteristikaları 
onun  fəaliyyətinin  məzmunundan,  ictimai-iqtisadi  və  sosial-siyasi  xarakteristikalarından 
asılıdır. Psixoloji xüsusiyyətlər sosial-tarixi amillərlə şərtlənir və  müəyyən olunurlar-müddəa 
stratometrik konsepsiyanın əsasını təşkil edir. 
Kollektivin 
mühüm 
keyfiyyətlərindən 
biri, 
məlum 
olduğu  kimi,onun 
yekdilliyidir.Yekdil  kollektiv  çətinlikləri  asanlıqla  aradan  qaldırmağa,mehriban  işləməyə,hər 
kəsin  şəxsiyyətinin  inkişafı  üçün  ən  əlverlşli  imkan  yaratmağa  müxtəliv  o  cümlədən  əlverişli 
olnmayan şəraitdə özünün bütövlüyünü saxlamağa qabildir. 
Kollektivdə şəxsiyyətlərarası münasibətlərin ən mühüm xüsusiyyətlərin ən mühüm 
xüsusiyyətlərindən  biri  də  hər  bir  şəxsiyyətin  bir  tam  kimi  kollektivə  emosional  cəhətdən 
qovuşmasında  özünü  onunla  şüurlu  və  ya  dərk  olunmamış  şəkildə  eyniləşdirməsində  ifadə 
olunan  psixoloji  fenomendən  ibarətdir.Kollektivin  üzvlərinin  qarşılıqlı  münasibətləri  yüksək 
əxlaqi  sərvətlər  insanpərvərlik  yoldaşa  qayğı  insan  insanın  dostudur  əxlaq  prinsipi  vasitəsilə 
ifadə edilir. 
4.Liderlik və rəhbərlik 
 
Qrupda  rəhbərlik  və  liderlik  problemi.Sosial  qrurların  strukturunu  nəzərdən 
keçirdikdə  onların  daxilində  şəxsiyyətlərarası  münasibətlərin  bərabərlik  (paritet)  əsasında 
qurulmadığı aydın olur.Hər bir qrupda şəxsiyyətlərarası münasibətlər bir növ qrup üzvlərinin 
sosial-  psixoloji  statusunu  əks  etdirir.  Hər  hansı  qrupda  kim  isə  hökm  verir,  müəyyən 
tələblərin  yerinə  yetirilməsinə  nəzarət  edir,  onun  tələb  və  tapşırıqları  isə  başqaları  tərəfindən 
danışıqsız yerinə yetirilir. Başqa sözlə hər bir qrupda ona rəhbərlik edən «rəhbər işçi», «lider» 
və  onun  tapşırıqlarına  əməl  edən  adamlar:  «tabe  işçilər»  mövcud  olur.  Qrupun  fəaliyyətinin 
səmərəliliyində  ona  düzgün  rəhbərliyin  rolu  olduqca  böyükdür.Buradan  isə  qrup  rəhbəri  və 
liderinin  həmin  sahədəki  peşəkarlığı,  başqa  sözlə  qrupa  düzgün  rəübərlik  etmək  məsələsi 
ortaya çıxır. 
Rəhbərlik  üslubu.Təcrübə  göstərir  ki,  qrup  fəaliyyətinin  səmərəliliyi  rəhbərlik 
üslubundan  əsaslı  şəkildə  asılıdır.  İdarəetmə  ilə  bağlı  olaraq  sosial  psixologiyada  beş  cür 
rəhbərlik  üslubu  qeyd  olunur  :avtokratik,  avtoritar,  demokratik,  laqeyd  (etinasız,  liberal)  və 
qeyri-sabit (ardıcıl olmayan) rəhbərlik üslubu.  
Avtokratik  rəhbərlik  üslubuna  malik  olan  liderlər  (rəhbərlər)  bir  növ  müstəbid 
olur.Adətən avtokratik və avtoritar rəhbərlik üslubuna malik olan liderlər qrup üzvlərinin fikir 
və  ideyalarını  nəzərə  almadan,  müstəqil  hərəkət  edirlər.Əmr,  göstəriş,  təlimat,  töhmət, 
təşəkkür onların qrup  üzvləri ilə əsas əlaqə forması olur.  O hər cür məlumatı bir  növ özündə 
gizlədir, heç kəsin bundan xəbəri olmur, ona görə də ona tabe olanlar, adətən güman və şayiə 
aləmində 
olurlar.  
Avtoritar lider qrup üzvlərinin imkan və qabiliyyətlərini aşağı qiymətləndirir. Bu cür rəhbərlər 

qrup  üzvlərinin  təşəbbüslərini  boğur,    ya  da  sadəcə  olaraq  onlardan  istifadə  etmirlər.  Bu  cür 
rəhbərlər  belə  hesab  edirlər  ki,  onlar  «hər  şeyi  özləri  bilirlər»,  onsuz  da  heç  kim  bu  işi  onun 
kimi  yaxşı  yerinə  yetirə  bilməz.  Məhz  buna  görə  də  bu  cür  qruplarda  qrup  üzvlərinin 
hamısında ümumi işə qarşı məsuliyyət hissi zəifləmiş olur, əmək onlar üçün sanki formal bir 
işə, vəziyyətə çevrilir. 
Adətən avtoritar lider rəhbərlik etdiyi qrup üzvlərindən kiminsə müəyyən səhvə yol 
verdiyini  gördükdə  onu  necə  düzəltməyi  məsləhət  görmək  əvəzinə  ona  gülür,  onu  ələ  salır. 
Avtoritar  lider  iştirak  etmədikdə  onun  qrupunda  aparılan  iş  ləngiyir,  bəzən  dayandırılır. 
K.Levinin təcrübələri göstərmişdir ki, avtoritar lider otaqdan çıxan kimi qrup üzvləri işi kənara 
qoymuş,  onu  davam  etdirməmiş,  ya  da  fəaliyyətin  səviyyəsi  kəskin  şəkildə  aşağı 
düşmüşdür.Bu  cür  lider  uzun  müddət  qrupdan  uzaq  düşdükdə  qrup  öz  işini  müstəqil  yerinə 
yetirmək və ya onu səmərəli təşkil etmək imkanından məhrum olmuşdur. 
Avtoritar  liderdən  fərqli  olaraq  demokratik  üsluba  malik  olan  lider  qrup  üzvləri 
tərəfindən rəğbətlə qarşılanır.Bu cür rəhbərlik üslubuna malik olan lider daima qrup üzvləri ilə 
razılaşır.Qərar  qəbul  edərkən  qrup  üzvlərinin  təkliflərini  nəzərə  alır.Demokratik  rəhbərlik 
üslubuna  malik  olan  lider  öz  fəaliyyətini  təkcə  qrup  fəaliyyətinə  nəzarət  və  onu  tənzim 
etməklə  məhdudlaşdırmır,  onların  tərbiyəsi  və  təliminə  də  ciddi  diqqət  yetirir.Demokratik 
rəhbərlik hslubuna malik olan liderlərlə qrup üzvləri arasında olduqca səmərəli təmas yaranır. 
Aparılmış müşahidə və tədqiqatlar göstərmişdir ki, laqeyd rəhbərlik üslubuna malik 
olan  liderlərin  qrup  üzvləri  ilə  ynsiyyəti  kortəbii  xarakter  daşıyır.Çox  vaxt  onların  arasında 
yaranan  ünsiyyət  qrup  üzvləri  tərəfindən  diktə  olunur.Bu  cür  liderlər  qrupa  müəyyən 
tapşırıqlar verməklə məhdudlaşır, onun necə yerinə yetirilməsinə əhəmiyyət vermirlər.Laqeyd 
rəhbərlər qrupun ayrı-ayrı üzvlərinin işinə qarışmamağa çalışır, bir növ qrupdan təcrid olunur, 
neytrallığa can atırlar. 
Qeyri-sabit  rəhbərlik  üslubuna  malik  olan  liderlərə  gəldikdə  onlar  dəyişgən 
olurlar.Onların  necə  hərəkət  edəcəklərini  qabaqcadan  müəyyənləşdirmək  mümkün  olmur.Bir 
dəfə avtoritarlıq göstərən bu cür liderlər, başqa vaxt yerli-yersiz ya demokratik, ya da laqeyd 
rəhbərlik  üslubuna  yer  verirlər.Bütün  bunlar  isə  onunla  qrup  üzvləri  arasında  anlaşıqsızlıq 
yaradır.Nəticədə qrup fəaliyyətinin səmərəliliyi üçün zəruri olan şərait yaranmır.