QƏRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov
humid (paleoiqlim ssenarisi - EMİ) sayılır (cədvəl 16.2)
Yüklə 4,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qlobal milli məhsul, 10 12 doll/il Ozonun yerüstü
- İqlimin istiləşməsi yoluxucu xəstəliklərin inkişfında risk faktoru hesab olunur.
- Ağcaqanadlar vasitəsilə keçən infeksiya
- Gənələr vasitəsilə törədilən yoluxucu xəstəliklər
- Gənə ensefalit virusları
|
humid (paleoiqlim ssenarisi - EMİ) sayılır (cədvəl 16.2). Cədvəl 16.2 Aylar ΔT 0 C ΔR, % EMİ CCC GFDL EMİ CCC GFDL yanvar
9,8 4,3
2,1 16
15 10
iyul 0,2 1,8 2,2 16 0 5
Cədvəldə verilən rəqəmlər göstərir ki, gələcək iqlimin təkamülü adı verilmiş ssenarilər üçün ümumi olub, istiləşmə sayılır, lakin istiləşmə dərəcəsi və yağıntıların miqdarının dəyişməsi müxtəlifdir. İqlim dəyişməsi kütləvi instrumental meteoroloji müşahidələrlə daha dəqiq qiymətləndirilir. Son 50 il ərzində olan məlumatların elmi yekunlaşdırılması nəticəsində İDBEQ-nin alimləri tərəfindən orta qlobal real iqlim istiləşməsi müəyyən edilmişdir; XX əsr ərzində Yer səthinin orta qlobal temperaturu 0,6 ±0,2
0 C artmışdır. XX əsrdə temperaturun belə artması son minillik ərzində ən yüksək hesab olunur. 1950-ci ildən 1993-cü il daxil
240
olmaqla yer səthindən havanın qış minimal temperaturu onilliklərdə 0,2 0 C, gündüz maksimal temperaturu isə 0,1 0 C artmışdır. Bu şaxtasız dövrün davamiyyətini artırmışdır. Peyklərin köməyi ilə əldə edilən şəkillərin məlumatına əsasən 1960-cı ilin sonundan yerin qar örtüyünün sahəsi 10% azalmışdır, qeyri qütb rayonlarında dağ buzlaqlarının da sahəsinin azalması müşahidə olunur. XX əsr ərzində suyun istidən genişlənməsi və materik buzlarının əriməsi nəticəsində dünya okeanının orta səviyyəsi 10 …. 20 sm qalxmışdır. XX əsrdə əsasən şimal yarımkürəsinin yüksək və orta en dairələrində atmosfer yağıntılarının miqdarı orta hesabla 0,5 …… 1% artmışdır. Güclü quraqlıq və hədsiz rütubətlənmə dövrünün təkrar olunması onilliklər üzrə tərəddüd etmişdir, lakin Aisya və Afrikanın bəzi rayonlarında quraqlığın təkrar olunması və intensivliyi xeyli çoxalmışdır. Şimal yarımkürəsində ekstremal aşağı temperaturun təkrarlanması azalmış, ek- stremal yüksək temperaturunku isə çoxalmışdır. Həm də cənub yarımkürəsinin bəzi rayonlarında və Antarktidada da iqlimin istiləşməsi qeydə alınmamışdır. Alimlər bütün iqlim dəyişmələrini parnik (istilik) qazlarının konsentrasiyasının antropogen dəyişilməsi ilə əlaqələndirir. Belə ki, İDBEQ-nin (İzrael, Qruza, 2001) üçüncü hesabatının məlumatına görə, 1750-ci ildən 2000-ci il daxil olmaqla CO 2 -nin konsentrasiyası 31% çoxalmışdır. CO 2 -nin belə artması son 420 min ildə bu səviyyəyə çatmamışdır. Son 20 il ərzində antropogen CO 2 -nin ¾ hissəsinin atmosferə daxil olmasını alimlər, böyük miqdarda üzvi yanacaqların (neft, qaz, daş kömür) yandırılması ilə əlaqələndirir, qalan hissəsi isə əkinçilik sistemindəki dəyişikliklər və meşə sahələrinin azalması hesabına olur. XX əsrin yalnız 90-cı illərində CO 2 -nin konsentrasiyası ildə 0,2…0,8% çoxalır. Atmosferdə metanın (CH 4 ) konsentrasiyasının artması 1750-ci ildən başlayıb, bu günə kimi artım 151% təşkil edir və çoxalmaqda davam edir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi atmosferdə metanın əsas artması mənbəyi üzvi tullantıların yandırılması, heyvandarlıq təsərrüfatlarının tullantılarının çoxalması və s. hesab olunur. Son onilliklərdə atmosferdə azot oksidlərinin konsentrasiyası da xeyli artmışdır, bu torpağın kənd təsərrüfatında becərilməsi və kimya sənayesinin inkişafı ilə bağlıdır. Bunlardan başqa, atmosferə az miqdarda xlor, kükürd və s. qaz qarışıqları da daxil olur. Bütün bu qazlar atmosferə fasiləsiz daxil olaraq antropogen aerozolları əmələ gətirir, bu isə radiasiya şəraitini dəyişdirir. Belə ki, 1750-ci ildən başlayaraq, günəş radiasiyasının axını 0,3 Vt/m 2 yüksəlmişdir, həm də bu dəyişikliklərin böyük hissəsi XX əsrin birinci yarısında olmuşdur. Deyildiyi kimi, iqlimin dəyişməsi ssenarisi təbiətin əsas fiziki qanunlarını nəzərə alaraq riyazi modellərlə işlənib hazırlanır. Ən mürəkkəb model – qlobal iqlim modelləri olub, bura bir-birilə qarşılıqlı əlaqələri olan əsas komponentlərin – atmosfer, okean, qurunun üst qatları, krio- və biosfer modelləri aiddir. Belə modellər müasir güclü hesablamalar əsasında yerinə yetirilir. Qlobal və subkontinental miqyasda belə modellər müşahidə edilən əsas hidrometeoroloji kəmiyyətlərin ortaillik qiymətlərini və mövsümi gedişini kifayət qədər yenidən öyrənməyə imkan verir. 2000-ci ildə yuxarıda göstərilən İDBEQ işçi qrupunun üzvü akademik Y.A.İzrael təbii mühitin və iqlimin qlobal vəziyyəti haqqında xüsusi məruzə təqdim edərək, sosial-iqtisadi göstəricilər üzrə hesablamalar əlavə etmişdir. Cədvəl 16.3 1990-2100-cü illər dövründə təbii mühit və iqlimin gözlənilən vəziyyəti və sosial-iqtisadi göstəriciləri İl Yer əhalisi, mlrd. nəfər Qlobal milli məhsul, 10 12 doll/il Ozonun yerüstü konsentra- siyası, şərti vahidlə CO 2 -nin konsentra- siyası, şərti vahidlə Qlobal temperaturun dəyişməsi, 0 C 1990 5,3 21 -
0 2000 6,1….. 6,2 25 ….. 28 40 367
0,2 2050
8,4 ….11,3
59 … 187 60
463 …. 623 0,8 …. 2,6 2100 7,0 ….
15,1 197 ….
550 >70
478 ... 1099 1,4 ….. 5,8 241
Beləliklə, XXI əsrdə kənd təsərrüfatı fəaliyyəti təbii mühitin və iqlimin kifayət dərəcədə tez dəyişilməsi şəraitində keçəcəkdir. Bu isə öz növbəsində aqroiqlim rayonlaşdırılmasını və kənd təsərrüfatı bitkilərinin istiliklə və rütubətlə təmin olunması göstəricilərinin hesablanmasını, ümumi bioloji potensiala yeni yanaşmalar və metodların işlənib hazırlanmasını tələb edir. 16.6.6. Qlobal istiləşmənin aqroiqlim resurslarına və kənd təsərrüfatı istehsalının məhsuldarlığına təsiri Ümumrusiya elmi-tədqiqat kənd təsərrüfatı meteorologiyası institutunun (ÜETKTM) alimləri yaxın onilliklərdə Rusiyanın ərzaq təhlükəsizliyinin, iqlimin qlobal istiləşmə prosesinin sürətindən və istiqamətindən asılı olmasını göstərir. 1970-ci ildən 1990-cı il daxil olmaqla Rusiyanın Avropa hissəsində iyulda torpağın bir metrlik qatında məhsuldar rütubətliyinin ehtiyatı orta hesabla 26% artmışdır. Bu isti dövrdə yağıntıların 20% çoxalması və buxarlanmanın 4% azalması hesabına olmuşdur. Bunun nəticəsində 20 illik dövr ərzində taxılın iqlimlə şərtlənən məhsuldarlığı 14% artmışdır (Sirotenko, Abaşina, 1994). ÜETKTM-in alimləri qlobal istilik (parnik) effektinin kənd təsərrüfatı istehsalına təsirinin nəticələri problemini tədqiq edərək, belə qənaətə gəldilər ki, təmiz iqlim parametrlərinin təsirindən başqa, həm də fotosintez prosesinə təsir göstərən atmosferdə CO 2 -nin konsentrasiyasının artması, həmçinin torpağın yüksəlməkdə olan antropogen deqradasiyası və s. nəzərə alınmalıdır. Bir sıra aqrokimya işlərində göstərilir ki, Rusiyada şum qatında humusun ehtiyatı hər il ümumi ehtiyatdan 0,3 …. 0,7% azalır. Yuxarıda göstərilən üç ssenari üzrə (GFDL, CCC, EMİ) hesablamalara görə, Rusiyada iqlim resursları 2030-cu ilə kimi xeyli dəyişəcəkdir. İsti dövrün davamiyyəti ( >5 0
orta hesabla 15-38 gün artacaqdır; buxarlanma isə 10-25% yüksələcəkdir. İstənilən ssenari üzrə istiliyin artması kənd təsərrüfatı bitkilərinin istiliklə təmin olunmasının çoxalması ilə müşayiət olunacaqdır; 5 0 C-dən yuxarı temperatur cəmi həmin dövr ərzində 450 …..550 0 C yüksələcəkdir. İqlimin quraqlıq (aridlik) dərəcəsinin mühüm indikatoru torpağın şum qatında olan məhsuldar rütubətliyin miqdarıdır. Belə ki, arid ssenarilərində (GFDL və CCC) yazdan başlayaraq vegetasiya dövrünün sonuna qədər torpağın metrlik qatında rütubətlik ehtiyatının hər yerdə azalması gözlənilir. Hesablamalara görə maksimum quruma iyul ayına təsadüf edir, bu zaman torpağın nəmliyi indiki səviyyəyə nisbətən 20 … 23% azalacaqdır, belə azalma xüsusilə mühüm kənd təsərrüfatı regionu hesab edilən Şimali Qafqazda olacaqdır, burada torpağın nəmliyi 40% azalacaqdır (Qrinqof, 2004). Humid (rütubətli) ssenari (EMİ) üzrə yaz-yay aylarında torpağın çox az quruması baş verəcəkdir. Qış dövründə yağıntıların çoxalması yazın başlanğıc dövründə torpağın rütubətlənməsini yaxşılaşdıracaq. Bütün bunlar biokütlənin intensiv artmasını təmin edəcək, yay dövründə isə bitkinin transpirasiyaya sərf etdiyi suyun miqdarı çoxalacaq, bu isə torpağın kök sistemi yayılan horizontlarında su ehtiyatının azalmasına səbəb olacaqdır. Miqdar eksperimentləri, isti və rütubətli iqlim şəraitində CO 2 -nin konsentrasiyasının 20% artması taxıl bitkilərinin məhsuldarlığının 20% artmasına imkan verməsini müəyyən edir. Bununla belə, troposfer ozonunun (O 3 ) konsentrasiyası 30% artması və torpaqda humusun miqdarının 20% azalması taxıl bitkilərinin məhsuldarlığının 2 və 6% azalmasına səbəb olur. Daha quru iqlim (arid ssenari) şəraitində parnik (istilik) qazlarının artması və göstərilən həddə torpağın münbitliyinin azalması taxıl bitkilərinin məhsuldarlığının aşağı düşməsinə aparıb çıxarır. Hesablamalar göstərir ki, orta illik temperaturun 1 0 C yüksəlməsi bitkiçiliyin sərhədinin dəyişməsinə səbəb olacaq və şimal yarımkürəsinin orta en dairələrində sərhəd 150 … 200 km şimala doğru irəliləyəcək, dağlarda şumlama əkinçiliyinin yuxarı sərhədi təxminən 150 …. 200 m qalxacaqdır. 16.6.7. İqlimin istiləşməsinin əhalinin sağlamlığına təsiri XX əsrin ikinci yarısı müxtəlif ekstremal təbiət hadisələri ilə (daşqınlar, tayfunlar, gözlənilməz hava şəraiti) xarakterizə olunur. İnsan isə istənilən qeyri müvazinətlik vəziyyətində (sosial, psixoloji, ekoloji və s.) özünü rahat hiss etmir. Bu zaman onun adaptasiya – uyğunlaşma mexanizmi pozulur, onun uzunmüddətli kəskin gərginliyi mənfi stres reaksiyalarına, orqanizmdə sərbəst radikalların miqdarının artmasına və nəticədə bu və ya digər patoloji vəziyyətin əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır. İqlimin qlobal istiləşməsi əhalinin sağlamlığına neqativ təsir göstərir. ÜST-nin məruzəsində, BMT-nin ətraf mühit üzrə Proqramında və Ümumdünya meteoroloji təşkilatının «İqlimin dəyişməsi və insan sağlamlığı: təhlükə və tədbirlər» (2003) məruzəsində iqlimin dəyişməsinin insan sağlamlığının bir neçə göstəricilərinə artıq təsir etməsi təsdiq olunur. 242
İqlimin dəyişməsi artıq dünyada 150000-ə qədər insanın ölümünə səbəb olmuşdur. ÜST-nin məruzəsinin məlumatına əsasən, dünyada 2000-ci ildə iqlimin dəyişməsi ilə əlaqədar diareya (ishal) xəstəliyindən təxminən 2,4% hadisə baş vermişdir, gəlirləri orta həddən aşağı olan ölkələrdə bu göstərici 6%-ə qalxmışdır (World Health Report, 2002). Hazırda iqlimin istiləşməsi faktoruna sağlamlıq üçün məlum olan digər risk faktorları (siqaret çəkmə, alkoqoldan sui istifadə, həddindən artıq yemək, az fiziki aktivlik və s.) ilə bir səviyyədə baxılır. Rusiyada iqlimin istiləşməsi yerli əhali üçün real hiss olunur. Uzun illər boyu aparılan müşahidələrin məlumatına görə son 100 il ərzində ən yüksək ortaillik temperatur artımı (3,5 0 ) Şərqi Sibirdə, Priamuryedə və Primorsk ölkəsində baş vermişdir. XXI əsrdə Rusiyada iqlimin dəyişməsi XX əsrdəki kimi davam edərək, 2-4 dəfə yüksək olacaqdır. XXI əsrin ortalarına havanın orta illik temperaturunun Qərbi Sibirdə 3-4 0 C, Avropa hissəsinin şimali-şərqində Yakutiyada Arktika sahillərində isə 2-3 0 yüksəlməsi gözlənilir. İqlimin istiləşməsinin nəticələrini şərti olaraq birbaşa (bilavasitə) və dolayı yolla baş verməsinə bölmək olar. Bilavasitə nəticələrə daşqın, tayfun, fırtına, qasırğa ilə əlaqədar insanların ölümü sayılır. Bu səbəbdən Rusiyada hər il minə qədər adam tələf olur. Təbii fəlakətlərdən son illər ən çox Yakutiya, Stavropol və Krasno- dar ölkələri, Primorye ziyan çəkmişdir. Təbii kataklizmlər ərazini su basması nəticəsində ağcaqanad populyasiyalarının artması, gənə və digər infeksiya daşıyıcılarının aktivləşməsi və onların potensial infeksiya təhlükəsi dövrünün uzanması, su kəmərləri və kanalizasiya qurğularının pozulması kimi dolayı nəticələr yaradır. Bununla əlaqədar bağırsaq infeksiya xəstəliklərinin çoxalması riski yüksəlir.
Ekstremal isti hava şəraiti ürək-damar sistemi və ya tənəffüs orqanlarının xroniki xəstəlikləri olan yaşlı adamların ölümünə səbəb olur. Belə ki, 2003-cü ildə Avropada uzun sürən çox isti hava şəraiti bir sıra ölüm hadisələrinə səbəb oldu. Bu vaxt ərzində hərarətin təsirindən əlavə ölənlərin sayı ÜST-nin məlumatına görə Fransada 14 min, İtaliyada 4 min, İspaniyada 6 min, Portuqaliyada 1 min nəfərdən artıq olmuşdur. Rusiyanın şimal və cənub regionlarında iqlimin istiləşməsinin əhalinin sağlamlığına təsirinin nəticələri müxtəlif ola bilər. ABŞ-ın və Kanadanın iki şəhərində, SSRİ-nin Asiya respublikaları en dairəsində yerləşən cənubi Dallasda və Rusiyanın Stavropol, Krasnodar, Soçi, Tuapse, Mineralnıye Vodı şəhərlərinin cənubi analo- qu ola bilən şimali Morealda baş verən ölüm hadisələrinin müqayisəsi bunu təsdiq edir. Monrealda əhalinin ölüm hadisələri 29 0 C-dən, Dallasda isə 39 0 C-ni keçdikdən sonra başladı. London və Budapeşt kimi Avropa şəhərlərində əhalinin ölüm hadisələrinin artması 20-23 0 C-ni keçdikdə başladı. Ölüm hadisələrinin əsas səbəbləri ürəyin işemiyası (yerli qanazlığı), diabet, tənəffüs yolları orqanlarının xəstəlikləri, özünə qəsd etmə, xəstəxanaya yerləşdirmənin səbəbləri – ürək-damar sistemi, tənəffüs yolları, böyrək, sinir sistemi, epilepsiya xəstəlikləri hesab olunur. Bu onu göstərir ki, hərəkətli hava yalnız ürək-damar sisteminin pozulmasına deyil, həm də insanın psixoloji vəziyyətinə təsir göstərir. 2002-ci ilin yayında Moskvada olan vəziyyətin təhlilinə əsaslanaraq, S.M.Novikov tərəfindən çox isti hava və havanın çirklənmə səviyyəsi ilə əhalidə yüksək ölüm hadisəsi arasındakı əlaqə təsdiqini tapmışdır. Anomal (normadan yüksək) yüksək temperatura meşə yanğınları və torfluğun yanması səbəb olmuşdur. Bunun nəticəsində şəhərdə tipik smoq vəziyyəti və artmosfer havasının yüksək səviyyədə çirklənməsi baş vermişdir. Tüstü ilə əlaqədar yollarda görünmə dərəcəsi aşağı olmuş, müvəqqəti olaraq şəhərin şərq hissəsində aeroportlar işləməmiş. havada yanıq hiss olunmuş, yerli sakinlər gözlərində qıcıqlanma, tənəffüsün çətinləşməsi, baş ağrılarından şikayət etmişlər. Hərəkətli çirklənmiş hava dövrü ərzində azot-2-oksidin təsirindən ümumi ölüm hadisəsinə əlavə ölüm 104, ürək-damar xəstəliyindən 44, kəskin infarkdan 22 hadisə müəyyən edilmişdir. Dəm qazından əlavə ölüm hadisəsi 107, miokard infarktından 20 hadisə müəyyən edilmişdir. Xırda dispers asılı hissəciklərin (PM 2,5 ) təsirindən əlavə ölüm hadisəsi 196 (asılı hissəciklərin konsentrasiyası 1,0-1,5 mq/m 3 təşkil
etmişdir) təyin edilmişdir. 2002-ci il 27 iyuldan 18 sentyabr daxil olmaqla ozonun təsirindən əlavə ölümün sayı 34, ürək-damar xəstəliklərindən isə 18 müəyyən edilmişdir. Yüksək hərarət şəhərlilər üçün xüsusilə təhlükəlidir. Hətta «istilik adası» effekti qeydə alınmışdır, bu, bir qayda olaraq meqapolisin mərkəzində yüksək inzibati binalar yerləşən, praktiki olaraq hər yeri asfalt örtülü, az yaşıllığı olan ərazidə yerləşir. Beləliklə, yüksək hərarət yalnız əhalinin daha zəif qrupu (yaşlı adamlar, aztəminatlılar, kiçik yaşlı uşaqlar) üçün, həm də şəhərin mərkəzində işləyən dövlət adamları üçün də risk fakto- ru sayılır. Çox isti havada evdə kondisioneri olmayan yaşlı adamlar və yay dövründə şəhərdən kənara çıxa bilməyən imkansız, şikəst adamlar son dərəcə risk faktoruna məruz qala bilirlər. Epidemioloji tədqiqatlar göstərir ki, yüksək hərarət ən çox yaşı 80-i ötən şəxslər və kiçik yaşlı uşaqlar üçün daha qorxuludur. Uşaqlarda hərarət ishal, yuxarı nəfəs yollarının xəstəlikləri, əsəb pozuntuları əmələ gətirə bilər. 243
İqlimin istiləşməsi yoluxucu xəstəliklərin inkişfında risk faktoru hesab olunur. Məlum olduğu kimi, yoluxucu xəstəliklər üç əsas qrupa bölünür: əksər hallarda su resursları vasitəsilə, qida məhsulları ilə, ağcaqanad və gənələrlə. Əhalinin bağırsaq yoluxucu xəstəliklərinin səviyyəsi suyun keyfiyyətindən (həm su təchizatı mənbələrindən, həm də su kəmərindən), həm də qida məhsullarının yoluxma dərəcəsindən çox asılıdır. Avropanın müxtəlif ölkələrində iqlim şəraiti ilə salmonelloz xəstəlikləri hadisələrinin təhlili əsasında bu iki faktor arasında əlaqə olması aşkar edilmişdir. Temperaturun yüksək olması salmonelloz xəstəliklərinin inkişafının risk faktoru kimi 30%-ni təşkil edir (R.S.Kovats et al., 2003). Bu xəstəlik Rusiyada geniş yayılmışdır. Burada 1992-2001-ci illər ərzində 53-dən 119 min salmonelloz xəstəliyi hadisəsi qeydə alınmışdır. Bəzi şimal ərazilərdə ətraf mühitdə temperaturun yüksəlməsi əhəmiyyətli dərəcədə nəzərə çarpması ilə əlaqədar A – virus hepatiti xəstəliyi xeyli çoxalmışdır. Məlum olduğu kimi, qarın yatalağı bakteriyaları orqanizmə yoluxdurucu su və qida məhsulları ilə daxil olur. Onun törədiciləri torpaqda və suda təxminən 1-5 ay qala bilir. Bu xəstəliyin «partlayışı», dövri olaraq müxtəlif regionlarda baş verir və çox vaxt sü kəməri – kanalizasiya qurğularında yaranan qəzalar zamanı olur. Şimal rayonlarında belə qəzalar iqlimin istiləşməsi ilə bağlı ola bilər. XXI əsrdə şimalda geniş ərazilər daimi donuşluğun deqradasiyası altındadır. Geoloqların hesablamalarına görə XXI əsrin ortalarına daimi donuşluğun sahəsi 12-15% azalacaq və onun sərhədi 160-200 km şimali-şərqə doğru yerini dəyişəcəkdir. Moskva Dövlət Universitetinin mühəndis geoloji kafedrasının mütəxəssislərinin məlumatına görə Yakutsk, Vorkuta və Tiksidə standart beşmərtəbəli yaşayış binalarının dörddə biri yaxın onilliklərdə istismar üçün yararsız hala düşə bilər. Daimi donuşluğun deqradasiyasının ən yüksək riski Mur- mansk, qismən Arxangelsk vilayəti, Komi Respublikası, Krasnoyarsk ölkəsi və Tümen vilayətinin şimalında proqnozlaşdırılır. Bu o deməkdir ki, mühəndis kommunikasiyası, o cümlədən su kəməri – kanalizasiya qurğuları suda «üzə» bilər. Qəza hadisələri isə əhalinin yoluxucu xəstəliklərə tutulmasına səbəb olar. Bu artıq indiki dövrdə müşahidə olunur, belə ki, 2001-ci ildə Yakutiyada erkən yazda baş verən daşqın zamanı qarın yatalağı «partlayışı» baş verdi. Çirklənmiş sudan istifadə edilməsi bağırsaq infeksiyasının yaranması ilə yanaşı, hətta ərazi üçün xas ol- mayan xəstəliklərin peyda olmasına səbəb olur. Buna törədici ibtidailər sayılan kriptosporidioz xəstəliyi misal ola bilər. Ağcaqanadlar vasitəsilə keçən infeksiya. İqlimin istiləşməsi nəticəsində atmosfer yağıntılarının miqdarı arta bilər, bununla əlaqədar bataqlıq sahələri genişlənər və yaşayış məntəqələri su altında qala bilər. Artıq hazırda şimal rayonlarında, o cümlədən Transsibir dəmir yolu magistralı keçən rayonda bataqlaşma və subasma prosesləri qeydə alınır. Bununla əlaqədar ağcaqanad sürfələri məskunlaşan sahə daim artmaqda davam edir və bu hal artıq 70% su hövzələrinə sirayət etmişdir. Bu isə «bataqlıq» xəstəliyi sayılan malyariyanın artması təhlükəsi yaradır. ÜST ekspertlərinin fikrinə görə temperaturun 2-3 0 C yüksəlməsi malyariyaya tutulan adamların sayını 3-5% artıra bilər, bu zaman xəstəliyin davamiyyəti də uzana bilər. Rusiyada son 10 il ərzində malyariya hadisəsinin yaranması 6 dəfə artmışdır, bu hal yalnız «gətirilmə» deyil, eyni zamanda «yerli yoluxan üçgünlük malya- riya»ya aiddir. 1996-cı ildə Rumıniyada Qərbi Nilin lixoradka (qızdırma, isitmə) virusu ilə əmələ gələn meningit xəstəliyinin böyük «partayışı» oldu və 400 adam xəstələndi. 2000-2001-ci illərdə bu epidemiya İsraildə baş ver- di, yüzlərlə xəstə xəstəxanalara yerləşdirildi. Bu səbəbdən ölüm hadisəsi 10%-dən artıq oldu. 1999-cu ildə Qərbi Nilin lixoradka virusu ilk dəfə cənub yarımkürəsinə gətirildi və Nyu-Yorkda 60 meningit-ensefalit hadisəsi aşkar edildi. Bu virus ABŞ ərazisində sürətlə yayılır: 2002-ci ildə o, 45 ştatda aşkar olunub, 3389 adam xəstəxanaya yerləşdirilib, onlardan 201-i ölmüşdür. Qərbi Nilin lixoradka virusunun tropikadan kənar zonada aktivləşməsinin iqlimin istiləşməsi ilə bağlı olması istisna edilmir. Məlumdur ki, temperaturun yüksəlməsi ilə ağcaqanadlarla virusun çoxalma sürəti də artır.
artması gənələrin aktivləşməsinə və onlar tərəfindən gətirilən infeksiya xəstəliklərinin çoxalmasına səbəb olur. Bir sıra Avropa ölkələrində (Çexiya, İsveç), artıq gənələrin şimal istiqamətində arealının dəyişməsi qeydə alınmışdır. Gənə ensefalit virusları əksəriyyət hallarda qansoran zamanı iksodo gənələri vasitəsilə keçir. Xəstəliklə əsasən mərkəzi sinir sistemi zədələnir və tam sağalma, şikəst qalma və ölümlə nəticələnir. 1980-ci ildən etibarən ensefalitlə xəstələnmə hadisələrinin sayı artmağa başladı. 1996-1998-ci illərdə mak- simum həddə çataraq hər 1000 adamdan 7-si ensefalitə yoluxur. Rusiyada il ərzində gənə ensefaliti ilə 244
xəstələnənlərin sayı 6 mindən 10 min nəfərə çatır. Son illər şimali-qərb və Povoljski regionları hesabına ensefalitə yoluxma arealının genişlənməsi meyli görünür. Gənə ensefaliti xəstəlikləri, vaxtilə bu xəstəlik qeydə alınmadığı Rusiyanın Avropa regionlarında pey- da olur, həm də bu xəstəliyin ən yüksək göstəriciləri iqlimin istiləşməsi gedən ərazilər üçün səciyyəvidir. Gənələrin sayının artması digər yoluxucu xəstəliklərin, məsələn, gənə borreliozasının (layın xəstəliyi) çoxalmasına səbəb olur. Bu, xroniki təbii-mənbə xəstəliyi olub, müxtəlif orqan və sistemlərini (dəri, sinir siste- mi, dayaq-hərəkət aparatı, ürək-damar sistemi, göz, qaraciyər, dalaq və s.) zədələyir. Virus etiologiyası təbii-mənbə infeksiyası ilə törədilən Krım-Konqo hemoqrafik lixoradka xəstəliyi intensiv artır. Əgər 1999-cu ildə bu xəstəliyə yalnız Stavropol ölkəsində və Rostov vilayətində rast gəlinirdisə, sonralar o, Dağıstan, Kalmıkiya, Həştərxan və Volqoqrad vilayətləri, Krasnodar ölkəsində də yayılmışdır. 2001-ci ildə bu xəstəliyə tutulan 59 adamdan 6-sı, 2002-ci ildə isə 97 adamdan 6-sı ölmüşdür.
Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|