Substrat borliqning eng quyi va asosiy qatlami sifatida tushuniladi. Falsafada
«Substansiya» kategoriyasi «substrat» (lot. – to„shama, negiz) tushunchasiga yaqin turadi,
deb qaraladi. Qadimgi atomistik ta‟limotlarda atomlar ana shunday asos hisoblangan. Har
qanday substrat muayyan vujudga kelish jarayonining o„ziga xos xususiyatini ifodalaydi. Hozirgi
talqinda, muayyan fizik jarayonlarning substrati sifatida elementar zarralar va fundamental (kuchli, kuchsiz, elektromagnit va gravitatsion) o„zaro ta‟sirlar amal qiladi. Turli moddalarning
hosil bo„lish va o„zgarish jarayonlarida o„zining barqaror holatini saqlab qoluvchi atomlar
kimyoviy jarayonlarning substrati sifatida namoyon bo„ladi. Elementar «hayot birliklari» sifatida
amal qiluvchi nuklein kislotalar (DNK va RNK) va oqsil moddalarining molekulalari biologik
jarayonlar substrati bo„lib xizmat qiladi. Barcha ijtimoiy o„zgarishlar zamirida maqsadga
muvofiq faoliyati mavjud bo„lgan inson ijtimoiy hayot substrati hisoblanadi.
FALSAFADA MATERIYA TUSHUNCHASINING VUJUDGA KELISHI. Materiya tushunchasi qadimgi mutafakkirlar bizni qurshagan dunyoning barcha rang-barang narsalari yaratib va yo„q qilib bo„lmaydigan, odamlarga ham, xudolarga ham bog„liq bo„lmagan umumiy va yagona «birinchi asos»dan kelib chiqqani haqidagi g„oyani ilgari surgan paytdan e‟tiboran falsafiy kategoriya sifatida ishlatila boshlagan. Bu «birinchi asos»ni ular barcha narsalarni yaratish uchun asosiy material bo„lib xizmat qiluvchi qandaydir modda sifatida tasavvur qilgan. Ayni shu materialmateriya deb atalgan. “Materiya” atamasi lotincha materia so„zidan kelib chiqqan bo„lib, modda degan ma‟noni anglatadi. Shunga qaramay, falsafa tarixida «materiya» tushunchasining mazmuni bir
necha marta o„zgargan, tabiatshunoslikning va falsafaning rivojlanishiga muvofiq rivojlangan.
Qadimgi yunon falsafasida materiyaning etimologik talqinidan keng foydalanilgan.
«Materiya» tushunchasini asosiy falsafiy kategoriya sifatida ilk bor Platon ishlatgan. U
hyle atamasini muomalaga kiritgan va u bilan kattaligi va shakl-shamoyili har xil jismlar paydo
bo„lishiga asos bo„lib xizmat qiladigan sifatlardan mahrum substrat (material)ni ifodalagan.
Platon talqinida materiya shaklsiz va nomuayyan bo„lib, har qanday geometrik shakl ko„rinishini kasb etishi mumkin bo„lgan makon bilan tenglashtiriladi.