Sərxan Abdullayev

olması heç kəsdə şübhə doğurmur və s.  

  Sinonimlik dilin həm  ən qüvvətli, həm də  ən zəif cəhətlərini  əks 

etdirir.  Əgər sinonimlər fikrin rəngarəng, variativ ifadəsini təmin etmək 

məqsədinə xidmət edirsə, ifadənin qüvətləndirilməsini, onun praqmatik 

potensialının yüksəldilməsini təmin edirsə, seçmə  və  dəqiqləşdirmə, 

izahetmə  və sahmanlama funksiyasını yerinə yetirirsə, bu çoxsaylı leksik 

elementlər əsl dil güclərini üzə çıxarır, müxtəlif funksional üslublarda mətn 

quruculuğunun  əsaslarını yaradır.  Əksinə,  əgər ortaqlı funksional vahidlər 

fikri dumanlaşdırmağa, qeyri-dəqiqlik və yayğınlığa, bununla da qeyri-

səmimi ünsiyyətə, “linqvistik terrora” gətirib çıxararsa, dilin mürtəce 

mahiyyətini, antihumanist xarakterini aşkara çıxarır. Və onu daim 

stimullaşdırır. Eyni əşyanın, eyni hadisənin, obyektin müxtəlif cür 

adlandırılması, bir şeyə bir neçə ad verilməsi labüd olaraq yalana, söz 

saxtakarlığına, manipulyasiyaya yol açır. Bu, son nəticədə  həqiqəti 

pərdələmək, müxtəlif rakurslardan təqdim etmək, şeyləri eyni zamanda ən 

müxtəlif  əlamətlər  əsasında nəzərə çarpdırmaq cəhdidir, anlayışları, 

qiymətləndirmə meyarlarını  təftiş etmək, real denotatları elementlərin 

təxribatı yolu ilə atomlaşdırmaq, ifrat linqvistik nisbilik təşəbbüsüdür ki, bu 

da ilk növbədə qavrayışın yayğınlığını, qeyri-dəqiqliyini, dərkemənin 

rəvanlıq və maneəsizliyini ortaya qoyur. 

 Sinonimlər birləşdirmədən, bərabərləşdirmədən, tənləşdirmədən 

çox, fərqləndirməni, ayırmanı  əks etdirir. Bu labüd olaraq onunla 

 

 

 

198

nəticələnir ki, dildə sözlərin sayı  şeylərin sayını üstələyir, söz dünyası 

kəmiyyətcə real qavranılan dünya üzərində üstünlük əldə edir. Daim artan, 

çoxalan sözlər, söz sahələri məfhum sahələrini örtür, öz müstəqil 

reallıqlarını diqtə etməklə  şüura, dərketməyə  təsir və  təzyiq göstərir. 

İşarələrin bir-birinə münasibətindən yeni gerçəkliklər yaranır, qavrayışın 

hüdudları genişlənir. Doğrudur, sinonim cərgədəki dominant vahidin 

leksik-semantik cazibəsi, ümumiləşdirmə, tənləşdirmə və birləşdirmə gücü, 

dərketmə  məhdudiyyətləri, sağlam, normal idrak imperativləri ifrat söz 

artıqlığını, söz-işarə israfını  əngəlləyir, söz sahələrini xaosdan qurtarır, 

onları idarə və tənzim edir. Təbiət gerçəkliklərindən, insanın elmi-texnoloji 

yaradıcılığından fərqli olaraq söz artımı daim dil sisteminin, ünsiyyət 

mexanizmlərinin nəzarəti altında olur, nomenklaturlaşır. Burada Fridrix 

Nitşenin belə bir qeydini xatırlatmaq yerinə düşər: “Die Zahl ist das 

Erstaunlichste in den Dingen” (Şeylərin  ən heyrətamiz cəhəti onların 

kəmiyyətidir”).  Şübhəsiz,  ən heyrətamiz cəhətlərdən biri də dil 

dünyasındakı  kəmiyyət münasibətləridir, onun açıq sistemi olan leksik 

vahidlərin say tərkibi, onların daxili nizam və funksiyalarının 

rəngarəngliyidir. Sinonimlik sözün linqvistik enerjisinin doğulmasının  ən 

mühüm qaynaqlarından biri olan asimmetrik dualizmin təzahürü, 

bütövlükdə qeyri-səlis kəmiyyət çoxluqları kimi izah edilə bilər.  Əgər 

çoxmənalılıq və omonimlərdə vahid söz-işarə oxşar və  fərqli mənaları öz 

ətrafında toplayırsa, sinonimlərdə vahid semantik nüvə inteqral semantik 

məna müxtəlif sözləri öz ətrafında cəmləşdirir. Buna görə  də sinonimlik 

formal variativliyin, omonimlik isə  məzmun variativliyinin son hədləri 

kimi nəzərdən keçirilir. İkincilərdə  mənaya münasibətdə  mərkəzəqaçma, 

birincilərdə isə (çoxmənalılıq və xüsusilə omonimlərdə) sözə münasibətdə 

mərkəzdənqaçma meyli hakimdir. Bunu belə  də ümumiləşdirmək olar ki, 

birincilərdə söz reallıqlarına münasibətdə mərkəzdənqaçma, ikincilərdə isə 

virtual və real gerçəkliklərə, denotat və referensiyaya münasibətdə 

mərkəzəqaçma meylləri üstünlük təşkil edir. Və bunlar hər ikisi dilin 

leksik-semantik sistemində geniş qabarma və  çəkilmələr, irəliyə  və geriyə 

intensiv hərəkətlər, yaxınlaşma və uzaqlaşmalar kimi bir-birini daim təqib 

edir. Bir çox mənbələrdə sinonimlər eyni denotativ mənaya, müxtəlif 

konnotativ mənalara malik olan sözlər kimi şərh olunur. Məhz denotativ, 

 

 

 

199

məntiqi-əşyavi mənanın eyniliyi və konnotativ mənaların, emosional-

ekspressiv və qiymətləndirmə çalarlarının müxtəlifliyi ayrı-ayrı 

situasiyalarda ekvivalent formaları yalan və aldanışın “dostuna” çevrilir. 

Sinonim resursları dil işarələrinin linqvistik enerjisinin mühüm 

qaynaqlarından biridir. Antonim cütlərində isə ifrat qütbləri ön plana 

çəkmək, əlahiddələşdirmək, necə deyərlər sinqularlaşdırmaq, hüdudlanmış, 

sərhədləndirilmiş təkliflər şəklində təqdim etmək səciyyəvidir.  

 Müasir dilçilikdə sinonimlik ideyasına bir fiksiya, linqvistik 

nonsens kimi yanaşma halları var. Lakin nə olursa, olsun, sinonim deyilən 

leksik elementlər linqvistik reallıqdır və onları araşdırmaq, təhlil edib 

öyrənmək, nitq quruculuğundakı  əhəmiyyətini, rolunu aşkara çıxarmaq 

zəruridir. Sinonimlərə sözlərin tam məna eyniliyi kimi deyil, məna 

yaxınlığı  və oxşarlığı (sinnverwandt), ekvivalent-ortaqlı, funksional 

vahidlər kimi yanaşmaq geniş yayılmışdır. Başqa sözlə, invariant-semantik 

mənaya, məntiqi-əşyavi məzmuna və müxtəlif  əlavə-tamamlayıcı 

komponentlərə, semantik primitivlərə malik olan leksik vahidlər sinonim 

vahidlər adı altında qruplaşdırılır. Məşhur sovet germanisti E.İ.  Şendelsin 

bir qədər fərqli terminlər işlətməklə sinonimlərə eyni denotativ mənaya və 

müxtəlif konnotativ (əlavə) məna çalarlarına malik olan dil vahidləri kimi 

yanaşması da bu məntiqdən irəli gəlir. Tədqiqatçı bu ümumi semantik 

nisbəti digər səviyyə vahidləri, ilk növbədə morfoloji formalar 

müstəvisində genişləndirməyə çalışır. O, məsələn, indiki zaman mənasında 

işlənən praesens-historikum, gələcək zamanın birinci formasını (Futurum I) 

indiki zaman formasının-prezensin sinonimi kimi nəzərdən keçirir və 

onların transpozisiyasından bəhs edir. Sintaktik sinonimlikdə, cümlə 

formalarının məna inteqrasiyasında isə daha geniş və mürəkkəb tədqiqat və 

anlam sahəsi açılır. Linqvistik ədəbiyyatda leksik sinonimlər (tam) mütləq 

və natamam (nisbi), ümumi və kontekstual olmaqla iki cür təsnif olunur. 

Natamam sinonimlər də öz növbəsində  məfhumi-ideoqrafik (begriffliche, 

ideographische Synonyme) və üslubi sinonimlər (stilistische Synonyme) 

olmaqla iki yerə ayrılır ki, bu da onların funksional və semantik-ekspressiv 

xarakteristikasına uyğun gəlir.  Əslində  hər yeni situasiyada işarəyə  fərqli 

münasibət, əşya, predmet və hadisələri yenidən adlandırmaq, yenidən şərh 

etmək, onları yenidən dərk etmək deməkdir, məfhumi və funksional-üslubi 

 

 

 

200

çalarlanmada yeni, bu vaxtadək dərk olunmamış  fərqləri, qiymətləri üzə 

çıxarmaq deməkdir. Kontekstual semantika daim yuxarıdan aşağıya nəql 

olunur, dili zənginləşdirir. Bu cəhətdən  əlavə adlandırmalar, törəmə 

nominasiyalar, evfemizmlər, perifrazlar və s. hər bir dilin leksik-semantik 

sisteminin ehtiyat hissələri misalındadır.  

 Sinonim vahidlərin ifadə imkanlarını, kommunikativ-praqmatik 

potensialını araşdırmaq dilin bütün leksik-semantik sistemini işə salmaq, 

onu hərəkətə  gətirmək, hərəkətdə müşahidə etmək deməkdir. Dilin leksik 

arsenalından müvafiq sözü seçmə  və ayırma texnologiyası mahiyyət 

etibarilə tematik qrupun açılması prosesi olan mətnyaratmada ilkin-zəruri 

prosedur mərhələ kimi özünü göstərir: əvvəlcə potensial şəkildə yaddaşda 

mövcud olan tematik qrup canlanır, sonra semantik qrup, daha sonra 

sinonim cərgənin açılması prosesi baş verir. Sosial situasiya və praqmatik 

məqsəddən asılı olaraq sözlərin manipulyativ imkanlarına da məhz bu 

ümumi fonda, bağlamda yanaşmaq zəruridir. Sinonimlərin reallaşması  və 

seçimi daha çox konyunktura, dil istifadəçisinin fərdi-utilitar maraq və 

meylləri ilə bağlıdır. Hər bir konkret ifadə forması danışanın fərdi-

subyektiv təəssüratları,  şüur gerçəkləri ilə daha da zənginləşib genişlənir. 

Sinonimlərin stilistikası  və koqnitiv-praqmatik imkanları çox geniş bir 

mövzudur. Biz burada alternativ-müştərək adlandırmaların bəzi 

aspektlərindən bəhs edəcəyik.  

  Oğlunun bitib-tükənməyən ailə qalmaqallarından təngə  gələn ata 

onun şikayətinə, narazılığına cavab olaraq deyir: “Mənə niyə deyirsən, mən 

səni evləndirməmişəm ki, mən sənin toyunu eləmişəm.” “Evlənmək” və 

perifrastik “toy eləmək”/ “evləndirmək” və “toyunu eləmək” sinonim 

variantları eyni uğurlu və  uğursuz hadisəni adlandırsa da, onlar ayrı-ayrı 

həyati və dil situasiyalarının işarələri kimi canlanır. Qarşılaşma, təzad 

dinamikası, situasiya və  dərketmə perspektivlərini xüsusilə  kəskin  şəkildə 

büruzə verir. Bir müsəlman zehniyyəti, bir qədər arxaik, sadəlövh 

azərbaycanlı düşüncəsinə görə ata-ana o vaxt gənc ailədəki hər cür dedi-

qoduya, narazılıqlara görə tam məsuliyyət daşıyır ki, oğul və ya qız qeyd-

şərtsiz olaraq onların dediyi ilə evlənməsə  və ya ərə getməsə  də, mütləq 

ata-ananın məsləhəti, xeyir-duası ilə ailə qurmuş olsun (Belə real çətinlik 

və dedi-qodular da çox vaxt onların bir yerdə yaşadığı  vəziyyətlərə aid 

 

 

 

201

olur). Məsələn, qeyri-millətlə evlənməsin, qanları qarışdırmasın, mütləq 

qızı, xüsusilə onun tərbiyə olunduğu ailəni, nəslini-kökünü, xasiyyətini, 

vərdişlərini yaxşı tanımış olsun, hətta  əqli keyfiyyətlərinə, sağlamlığına, 

həmin ailədəki kişi-qadın, böyük-kiçik münasibətlərinə yaxşı  bələd olmuş 

olsun. Bütün bu potensial mətn  əlaqələri sinonim variantların sərrast 

seçimi, sözlərin, predmet və hadisələrin fəal qarşılaşması ilə ifadə olunur, 

anlayışların təsnifatına, detallaşdırılması düşüncəsi və məntiqinə əsaslanır.  

 Azərbaycanın yeni tarixinə birinci yalançı Dimitri kimi daxil olmuş 

bir siyasət adamının  sadəlövh, ya da çox hiyləgər stilistikası indi də nikbin 

əhval-ruhiyyə yaratmaqdadır: “Qanunu pozmursan ki, qanundan bir balaca 

yan keçirsən, hər  şey qurtarıb gedir.” Yaxud: “Sərhədləri qoy, hər  şey 

qurtarıb getsin!” Sonralar aydın oldu ki, “qanunu pozmaqla” “qanundan 

yan keçmək” arasındakı  fərq nə az, nə çox, Bakı ilə  Kələki arasındakı 

məsafə qədərdir! Tarixi təcrübə təkzibedilməz surətdə təsdiq edir ki, böyük, 

qlobal aldanış və yalanların, xalqın, dövlətin taleyüklü məsələləri ilə bağlı 

uzunmüddətli hiyləgər plan və “layihələrin” gerçəkləşməsinin çətin 

yollarında linqvistikanın, daha doğrusu, linqvistik praqmatikanın öz 

immuniteti və maddi məsuliyyət payı var! Ə. Elçibəy gözlənilməz gedişləri, 

qeyri-adi reveransları ilə siyasi məntiqin, ya da siyasi məntiqsizliyin o 

vaxtə qədər görünməmiş nümunələrini yaradırdı. Hadisələrin sonrakı gedişi 

bunu deməyə  əsas verir ki, onun və bir çox əməkdaşlarının sadəlik və 

səmimiyyətindən deyil, çox uzaqlara gedən planlarından xəbər verirdi. “Nə 

olsun ki, sovet dövründən, Rusiyadan qalan KQB işçiləri dünən SSRİ-yə 

işləyirdi, bu gün də bizə - müstəqil dövlətimizə işləyəcəklər! Əsas odur ki, 

onalrda qeyrət və  vətənpərvərlik olsun.” (?) Dünyada siyasi əxlaqla bir 

fərdə hesablanmış  əxlaqi siyasətdən çaşdırıcı, başgicəlləndirici və absurd 

heç nə yoxdur. Təcrübəli siyasətçi, yeni dövr və yeni vəzifələrdən daha 

yaxşı baş  çıxara bilən H. Əliyev hakimiyyətə qayıtmalı idi. O vaxtkı  ən 

“görkəmli” yazıçılarımız Qoqolun, sonralar da Qorkinin şinelindən çıxdığı 

kimi, yeni dövr siyasətçilərimizin, dövlət adamlarımızın çoxu da KQB-nin 

cibindən çıxırdı. Bu, labüd, qaçılmazdı. H. Əliyev “getmişdi” və 

“qayıtmalı” idi. Görünür, metaforikliklə yanaşı, təzadlığı da təfəkkürün 

mühüm  paradokslarından biri kimi qəbul etmək lazımdır. Həyatda, ictimai-

siyasi proseslərdə baş verən çaşqınlıq, qeyri-müəyyənlik və xaosu, həqiqət 

 

 

 

202

və yalanların bütün şəkil və  dərketmə modifikasiyaları dünyanın dil 

mənzərəsində, dil şüurunda heç də izsiz ötüşmür, bir güzgüdə olar kimi 

bütün sınmaları, sapmaları və simmetrik xətləri, cizgiləri ilə əks olunur.  

 Azərbaycan dilində “dəfə” sözünün “yol”, “kərə”, “kəz” (klassik 

ədəbiyyatımızda və müasir Osmanlı türkcəsində), habelə “mərhələ” kimi 

sinonimləri, funksional ekvivalentləri var. Həmin sözlərdən hər birinin öz 

işlənmə  məqamlarının, normativ və ekspressiv çalarlarının olduğu 

şəksizdir. Məsələn, “vurmaq” mənasına uyğun gələn “dəfə” sözü  (“5 dəfə 

beş”, “7 dəfə 7” və s. kimi) istər riyaziyyat-hesab əməliyyatlarında, istərsə 

də canlı danışıq dilində geniş  işlənir: “Mən sənə yüz dəfə demişəm ki, 

onunla danışma!”; “Bir səhvi neçə dəfə təkrar etmək olar?” “Bu hərəkəti bir 

dəfə də təkrar etmək lazımdır” və s. “dəfə” sözü saxta sovet statistikasında, 

“pripiska epoxasında” xüsusilə geniş intensivlik, dırmanış  kəsb etmişdi. 

Adamlar dövlət planlarını iki dəfə artıqlaması ilə yerinə yetirirdilər. 

Sosialist öhdəliklərinə nə az, nə çox 50 % artıq, bir yarım dəfə artıq əməl 

olunurdu. Hasilə yüksəltmə, Osmanlı türklərinin dediyi “çarpma” 

mənasında “yol” və “kərə” sözlərini işlətmək  ədəbi dil normalarına görə 

məqbul sayılmır. Burada “yol” sözünün işlənməsi tamamilə istisna olunur, 

daha doğrusu, normanın müqaviməti ilə rastlaşır. 5 yol beş (?), 7 kərə 7 (?) 

səlis sayılmır. Lakin dildə “dəfə” sözünün “kərə” və “yol” sözlərinin 

mənaları ilə tamamilə  bərabərləşən, yalnız normativ üslub rənginə görə 

fərqlənən işlənmələri də mövcuddur: “Üç dəfə getdim, amma qardaşımı 

evdə tapa bilmədim”. Bakı dialektində “Üç kərə getdim, səni tapa 

bilmədim” də demək olar. “Ondan üç yol səni soruşdum, tanımadığını 

dedi”. Göstərilən işlənmə  vəziyyətlərində “dəfə” sözü hasilə yüksəltmə, 

xalis kəmiyyət qavrayışı kimi deyil, məhz hadisənin, işin baş tutması və ya 

baş tutmamasının konkret tarixlərinin məcmusu kimi nəzərdə tutulur. 

Ünsiyyətə  xələl gəlməmək  şərtilə  əksər işlənmə  məqamlarında “yol” və 

“kərə” sözlərini cərgənin dominantı – əsas sözü olan “dəfə” sözü ilə 

əvəzləmək mümkündür. Görün, həm özünü, həm də dövləti aldadan 

məmur, ana dilinin var-dövlətindən,  linqvistik sərvətindən – həmin 

sinonim sırasının, semantik cərgənin gizli – latent yalan – aldanış 

potensialından necə  məharətlə istifadə edir. Təhsillə, təhsilin təşkili ilə 

birbaşa  əlaqəsi olmayan Nazir 2002-ci ildəki çıxışlarından birində “keçid 

 

 

 

203

dövrü müəllimlərinin” vəziyyətini təhlil edərkən demişdi: “Son beş ildə 

Azərbaycan müəllimlərinin maaşları 9 dəfə (?) artırılmışdır”. Yəni beş il 

əvvəl mövcud olmuş maaşın kəmiyyət ölçüsünün, pul ifadəsinin 9 misli 

yox, maaşların artırılmasının say çoxluğu, deyək ki, artırılma tarixlərinin 

məcmusu, toplamı (Burada “dəfə” sözü “mərhələ” sözü ilə  bərabərləşir). 

Məsələn, 1998-ci ildə 70%, 1999-cu ildə 50%, 2000-ci ildə 30%, sonra 

20% və s. Müstəqil Azərbaycanın nüfuzlu nazirlərindən biri o dövrdə 

aparılan islahatların effektivliyini, ona tapşırılan sahədə işlərin səviyəsinin 

inkişaf templərini göstərərkən eyni ustalıq və  məharətlə,  əksinə, “dəfə” 

sözünün hasilə yüksəltmə  mənasını önə  çəkirdi. Aldanışın miqyaslarını 

təsəvvür etmək üçün əlavə edin ki, 2005-ci ildə Azərbaycanda ali məktəb 

kafedrasında baş müəllimin maaşı vur-tut 180 min manat və ya xalq 

arasında daha anlaşıqlı deyildiyi kimi, 18 şirvan idi. Həkimlərin güzəranı 

ilə bağlı belə  rəqəm-say akrobatikası geniş yer alırdı, insaniləşirdi, 

insanovlaşırdı. Nə edəsən, günəşli Azərbaycanımızda bəzən həyat o qədər 

gözəl, mürəkkəb, keşməkeşli və ziddiyyətli, münasibətlər, vəzifələr, 

tapşırıqlar o qədər dolaşıq, “səmimi” və anlaşılmaz olur ki, dövlət qulluğu 

peşəkarlardan daha çox və daha yaxşı linqvistlər yetişdirir. Vəziyyət belə 

davam etsə, gələcəkdə də dil quruculuğu və linqvistik praqmatika sahəsində 

məmurlarımızın uğurları daha böyük olacaq, nəinki islahat keçirdikləri 

konkret sahələrdə. Bu qalib qvardiya bizim Nobel mükafatı almaq 

şansımızı xeyli artırır... Təsəlliverici cəhət odur ki, bu məsələdə deyəsən 

artıq  şərti-nisbi mənada səlisləşmə, aydınlaşma və durulma prosesi 

getməkdədir. Məsələn, “dünyanın  ən  şərəfli peşə sahiblərinin”  əmək 

haqlarının həqiqi artımı və ümumi vəziyyəti haqqında məlumat 2008-ci ildə 

artıq dəqiqliyi və adekvatlığı ilə seçilirdi, burada “... dəfə artmışdı” 

formulunu işlətmək artıq dil işarəsi ilə həqiqi vəziyyət haqqında izomorfluq 

yaradırdı.  

Sinonimlərin funksional rəngarəngliyinin müxtəlif tarixi və sosial-

siyasi aspektlərini daha aydın və  hərtərəfli nümayiş etdirmək üçün 

praqmatizm və ideologiyalar zəhəri ilə  zəhərlənmiş yaxın-uzaq 

tariximizdən daha bir neçə misal göstərək.  

 Böyük cinayət və xəyanətlər daha böyük yalanlar tələb edir. Zaman 

keçdikcə, tarixi həqiqəti və yalanlara münasibət dəyişdikcə  bəzən 

 

 

 

204

hadisələrin, olayların özlərindən çox onların adlandırılması, linqvistik 

tədqiqatı daha artıq  əhəmiyyət və aktuallıq kəsb edir. Xüsusilə dominant 

sözlərin, sinonim-alternativ əvəzlənməsi, perifrastik müdaxilələr 

dərketməni diametral surətdə dəyişmək gücünə sahibdir.  

  Məlumdur ki, 1813-cü ildə  İran və Çar Rusiyası arasında 

bağlanmış Gülüstan müqaviləsinə görə Azərbaycan iki yerə parçalandı. 

Araz çayının  Şimal sahili – indiki Şimali Azərbaycan Rusiyanın  əsarəti 

altına düşdü. Cənubi Azərbaycan  İranın tərkibində qaldı. Öz xarakterinə 

görə “adi”, sıravi hadisə öz cinayətinə haqq qazandıran bir qatil 

soyuqqanlılığı  və riyakarlığı ilə Çar Rusiyası dövründə  və sonra da sovet 

hakimiyyəti illərində  ən müxtəlif adlarla adlandırılmağa başladı.  Əslində 

hadisənin qiymətləndirilməsi tarixin, tarixçilərin  əlindən alınıb, 

siyasətçilərin, ideologiya və rejimlərin ixtiyarına keçdi. Fırıldaqçıların, 

siyasət dəllallarının  əlinə keçdi də demək olar. Məşhur alman filoloqu 

Ayxler siyasəti “qeyri-insani dil” adlandırır (unmenschliche Sprache). 

“Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olması”, Azərbaycanın Rusiya ilə 

birləşdirilməsi”, “Azərbaycanın Rusiyaya birləşməsi”, “Azərbaycanın 

könüllü olaraq Rusiya ilə birləşməsi” (“Azərbaycan xalqının könüllü olaraq 

öz taleyini Rusiya ilə bağlaması”), “Azərbaycanın Rusiyaya ilhaq 

olunması” və s. Beləliklə, “ilhaq olunmaq”, “daxil edilmək”, “birləşmək” 

kimi müxtəlif sözlər, adlar və adlandırmalar eyni hadisəni ifadə edirdi. 

Sanki dil özü bu görünməmiş xəyanəti əlahiddə söz, vahid adlandırma ilə 

qeydə almaqdan imtina edirdi, yalançı – yayğın və get-gedə daha da 

yayılan perifrazları dövriyyəyə daxil edirdi. Hadisəni, anlayışı bir sözlə, 

bircə sözlə qeydə almaq onun mahiyyətinə daha artıq yaxınlaşmaq 

deməkdir. Konkret tarixi dövrdə rus dövlətinin xarici siyasətindən, 

ideologiya və siyasi praqmatizmdən, subyektiv mövqe və modallıqlardan 

asılı olaraq adlandırmalar, nominasiya modelləri də dəyişirdi. Hətta məşhur 

Azərbaycan tarixçisi Ziya Bünyadov yalnız özünə  məxsus olan kəskin və 

dikbaş yumorla, görünür, çılpaq tarixi gerçəyin və ramedilməz affektin 

təsiri altında, “pərçimlənmə” terminini təklif etmişdi (“Azərbaycanın 

Rusiyaya pərçimlənməsinin 150 illiyi”). Daxili etiraz, müqavimət və qəzəb 

dolu “pərçimlənmə” sözündən fərqli olaraq ərəb mənşəli “ilhaq” sözündə 

ən azı hamının başa düşmədiyi, dərk etmədiyi, hadisəni, real vəziyyəti 

 

 

 

205

dumanlara qərq edən nəsə qeyri-adi, müəmmalı və mistik bir güc vardı və 

buna görə də  həmin söz sinonim ifadə variantları mübarizəsində daha çox 

işlənirdi. Dil “işğal” faktını “ilhaq” faktına, amansız tarixi həqiqəti 

xoşbəxtliyə, zoru harmoniyaya ədalət, xilaskarlıq jestinə çevirirdi.  

Müstəmləkəçiliyi “azadlıq” kimi təqdim etməklə sanki büsbütün 

yeni, “kompromis”, əslində çox xaotik, eyni zamanda nizamlı, ahəngdar bir 

gerçəklik yaradırdı. Bununla da mübahisə, məsələyə baxış bitir, qapanır, 

güclü tərəf üçün arzuolunmaz situasiyanı  aşırdı. Sonra “Azərbaycanın 

könüllü olaraq Rusiya ilə birləşməsi” dil varsiyası meydana gəldi. 

“Birləşdirilməsi” yox, “birləşməsi”. 

 Beləliklə, tarixi və müasir həqiqətlərə münasibətdə bir tərəfdən 

sözün demonizasiyası – iblisləşməsi, digər tərəfdən isə liberallaşması, 

meliorasiyası prosesi bir yerdə getdi. Bu isə yalnız dilin mənfur “sinonim 

xidməti” ilə mümkün idi. Bu proseslər neçə-neçə nəsillərin dil şüurunda da 

əks olundu. Və tarixi hadisələr, onlara münasibətlər  əslində büsbütün 

köhnəlsə  də, aktuallıqdan çıxsa da, söz – mumiyalar kimi həm də yaşayır 

və öz qorxunc – mistik təsirini göstərməkdə davam edir. Hadisə bitdi, 

yaşasın əlahəzrət söz! Söz həmişə bizimlədir, bizim xidmətimizdədir. 

 Lakin anlayışın strukturu, işarə  təfsirinin adi – normal məntiqi 

onların qeyri-həqiqətinin, yalanın üstünü açmaq üçün tamamilə kifayət 

edir. Necə ola bilər ki, müxtəlif dinə, dilə, dünyagörüşünə, mentallığa, 

inkişaf səviyəsinə, həyat və  məişət fəlsəfəsinə, mənəvi-əxlaqi dəyərlərə 

münasibət kodeksinə görə fərqlənən iki ayrı-ayrı xalq cani-dildən, “könüllü 

surətdə” birləşməyə razı olsun, nəyin bahasına olursa-olsun belə zorakı 

izdivaca can atsın? Ümumiyyətlə, böyük bir dövlətlə kiçik bir dövlətin, 

böyük bir xalqla kiçik, azsaylı,  ən azı nisbətən kiçik bir xalqın, güclü ilə 

zənginin bərabər  əsaslarla birləşməsi ancaq dil-işarə  məntiqi ilə, daxili 

semantika ilə  əsaslandırıla bilər. Buna yalnız və yalnız nəyisə qurban 

vermək və ya zorla almaq müqabilində razılaşmaq mümkündür. Hər bir 

zərərli işin həm də xeyirli bir cəhəti ola biləcəyi labüdlüyü ilə, həqiqətən bir 

çox faydalı tərəfləri ilə bərabər (Məsələn, biz rusların, sovetlərin sayəsində 

bir neçə yüz il irəli düşərək  Şərq kontekstindən birbaşa Qərb kontekstinə 

daxil olduq), şübhəsiz ki, feodal- patriarxal İranla o vaxt geri qalmış İranla 

müqayisədə daha qabaqcıl və perspektivli mədəniyyət və elm-inkişaf 

 

 

 

206

qurşağına düşdük, güclü təhsil və  səhiyyə sistemi yaratdıq, yüz illərin