TƏBİƏt elmləRİ VƏ Tİbb seriyasi series of natural sciences and mediCİNE

ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Abdullayev  İ.Ə.  Fokuslaşdırılmış  hipertenzion  hidropressiv  lavaj  //  Cərrahiyyə.  –  2009.  –  №  4. 
s. 12 – 14.  
2.
 
Абдуллайев  И.Я.  Аппендектомийадан  сонра  сохулжанабянзяр  чыхынтынын  эцдцлцнцн 
ишлянмясинин йени методу. Саьламлыг, 2009, №7, с.170-172. 
3.
 
Abdullayev  İ.Ə.  Fasiləsiz  saçaqlı  drenajın  hazırlanması  qaydası,  cərrahi  prakrikada  tətbiqi  və 
üstünlükləri  // Sağlamlıq.  – 2009. – №9. – s. 176 – 178. 
4.
 
Abdullayev 
İ.Ə. 
Peritonitlər 
(etiologiyası, 
patogenezi, 
modelləşdirilməsi, 
klinikası, 
diaqnostikası  və  müalicə  taktikası).  Bakı  – 2010. – 487 s. 
5.
 
Abdullayev 
İ.Ə. 
Техники 
чятин 
ижра 
олунан 
аппендектомийалар 
заманы 
аьырлашмаларын  сябябляри,  характери  вя  мцалижя  тактикасы.  Azяrbaycan  Respublikasы 
Tяhsil  Nazirliyi,  Naxчыvan  Dюvlяt  Universiteti.  Elmi  яsяrlяr,  Tяbiяt  elmlяri  vя  tibb  seriyasы, 
2011, № 1 (36)  c.82-87. 
6.
 
Abdullayev  İ.Ə.  Peritonitlər  zamanı  qarın  boşluğunun  adekvat  drenajlanmasında  müxtəlif 
modifikasiyalı  drenaj  borularının  tətbiqi  // Cərrahiyyə.  – 2012. – № 3. – s. 60 – 64. 
7.
 
Abdullayev  İ.Ə.,  Hüseynəliyev  A.H.  Yayılmış  peritonitlərdə  lipidlərin  peroksidləşməsi  prosesi 
pozğunluqları  və endogen  intoksikasiyanın   vəziyyəti.  – Sağlamlıq.  – 2013. – № 4. – s. 47 – 51.  
8.
 
Abdullayev  İ.Ə.,  Мяммядов  А.Г.,  Щцсейнов  Б.Щ.Тякмилляшдирилмиш  дренаъ  вя 
дренаълама цсулларынын клиник еффектлийинин тящлили. Жярращиййя, 2005, №3, с.79-83.  
9.
 
Hacıyev  C.N. Ümumi  cərrahlıq.  II cild.  Bakı,  Turxan  NPB. – 2013. – 640 s. 
10.
 
Qarayev  Q.Ş.,  Əliyev  Ş.X.,  Əliyev  Y.Q.,  Həsənov  M.J.  Peritoneal  intoksikasiya.  –  Bakı.  – 
2008. – 184 s.  
11.
 
Сейидов  М.М.,  Abdullayev  İ.Ə.,  Абдуллаева  М.И.  Идаря  олунан,  харижи,  локал 
щипотермийанын тибби практикада ящямиййяти. Саьламлыг, 2002, №4, с.16-18.  
12.
 
Tağıyev  E.Q.  Peritonitlər  zamanı  paralitik  bağırsaq  keçməzliyinin  məhəlli  intraabdominal 
endolimfatik  müalicəsi:  Tibb  elm.  nam.  ... diss.  avtoreferati.  – Bakı.  – 2007. – 21 s.  
13.
 
Tarverdiyev  M.N.  Peritonitlərin  kompleks  müalicəsi  zamanı  ozonlu  məhlullarla  peritondaxili 
və enteral  sanasiya:  Tibb  elm.  nam.  ... diss.  avtoreferatı.  –Bakı.  – 2009. – 21 s.  
14.
 
Абдуллаев 
И.А. 
Сравнительная 
оценка 
влияния 
сочетанного 
применения 
озонированного  перфторана    и  глутоксима  на  процессы  перекисного  окисления  липидов  и 
эндогенной  интоксикации  при  распространенных  перитонитах  //  Украинский  Журнал 
Хирургии 2013. – №4. – с. 25 – 28.  
15.
 
Абдуллаев  И.А.  Влияние  озонированного  перфторана  на  показатели  цитокинового 
профиля при распространенных перитонитах // Хирургия.  – 2014. – № 9. с. 30 – 33. 
16.
 
Абдуллаев  И.А.  Влияние  озонированного  перфторана  на  показатели  цитокинового 
профиля при распространенных перитонитах // Хирургия.  – 2014. – № 9. с. 30 – 33.  
17.
 
Абдуллаев И.А., Мамедов А.Г., Абдуллаева М.И. Рациональный метод дренирования ран 
и полостей. Здоровье, 2000, №4, с.54-55. 

- 120 - 
18.
 
Абдуллаев  И.А.,  Мамедов  А.Г.,  Абдуллаева  М.И.  Пассивное  дренирование  ран  и 
полостей  модифицированными  дренажными  трубками.  Материалы  научно-практической 
конференции посвященной к 70 летию профессора Ф.И.Зергерли. Баку  – 2000, с.184-186. 
19.
 
Абдуллаев  И.А.,  Мамедов  А.Г.,  Абдуллаева  М.И.  Модифицированный  вариант  трубки 
для дренирования брющной и гнойно-раневых полостей. Здоровье, 2000, №7, с.30-31.   
20.
 
Абдуллаев  И.А.,  Сеидов  М.М.,  Абдуллаева  М.И.  Патогенетическое  значение 
эндолимфатической  терапии  при  разлитом  гнойном  перитоните.  Здоровье, 2001, № 4, с.65-
69.  
21.
 
Ахундов  И.Т.,  Джамалов  Ф.Г.,  Абдуллаев  И.А.,  Мамедова  С.К.,  Танрывердиев  М.Н. 
Лимфологические  подходы  к  антимикробной  стратегии  в  современной  абдоминальной 
хирургии. Азербайджанский медицинский журнал. 2007, №1, с.140-143. 
22.
 
Бойко  В.В.,  Гаджиев  Н.Дж.,  Насиров  М.Я.,  Гаджиев  Н.Дж.  и  др  Прогностическая  роль 
интерлейкина-6,  среднемолекулярных пептидов, малонового диальдегида и ферропротеинов 
в  перитонеальном  экссудате  у  больных  с  распространенным перитонитом //  Azərbaycan Tibb 
Jurnalı.  – 2012. – № 3. – с. 19 – 26. 
23.
 
Винник  Ю.С.,  Якимов  С.В.,  Теплякова  О.В  и  др. Возможности дренирования брюшной 
полости при перитоните // Вестник экспериментальной и клинической хирургии. – 2012. – № 
3. – с. 114 – 117. 
24.
 
Гаджиев  Н.Дж.  Прогностическое  значение  интерлейкина-6  в  различных  биологических 
средах при распространенном перитоните // Вестник хирургии. – 2013. – № 1. – с. 25 – 29. 
25.
 
Гасанова 
Л.В. 
Влияние 
некоторых 
анестезиологических 
препаратов 
и 
иммуномодулирующей  терапии  на апоптоз лимфоцитов у больных с перитонитом: Автореф. 
дисс. … докт. фил. по медицине. – Баку. – 2011. – 23 с. 
26.
 
Горячковский А.М. Клиническая биохимия. Одесса:  Астропринт. – 1998. – 608 с. 
27.
 
Джафаров  Ч.М.,    Абдуллаев  И.А.  Влияние  озонированного  перфторана  на  показатели 
иммунного  статуса  и  цитокинового  профиля  при  распространенных  перитонитах  // 
Цитокины и воспаление. – 2013. – №4. – с. 87 – 91. 
28.
 
Джафаров  Ч.М.,    Абдуллаев  И.А.  Оценка  эффективности  применения  озонированного 
перфторана  и  глутоксима  в  лечении  распространенного  перитонита  //  Вестник 
экспериментальной и клинической хирургии. – 2013. –  № 4. – с. 460 – 463.  
29.
 
Джафаров  Ч.М.,    Абдуллаев  И.А.  Влияние  озонированного  перфторана  на  показатели 
иммунного  статуса  и  цитокинового  профиля  при  распространенных  перитонитах  // 
Цитокины и воспаление. – 2013. – №4. – с. 87 – 91.  
30.
 
Джафаров  Ч.М.,    Абдуллаев  И.А.  Оценка  эффективности  применения  озонированного 
перфторана  и  глутоксима  в  лечении  распространенного  перитонита  //  Вестник 
экспериментальной и клинической хирургии. – 2013. –  № 4. – с. 460 – 463. 
31.
 
Джафаров  Ч.М.,    Абдуллаев  И.А.  Оценка  эффективности  применения  озонированного 
перфторана  и  глутоксима  в  лечении  распространенного  перитонита  //  Вестник 
экспериментальной и клинической хирургии. – 2013. –  № 4. – с. 460 – 463.  
32.
 
Николайчик  В.В.,  Моин  В.М.,  Кирковский  В.В.  и  др.  Способ  определения  «средних 
молекул»  // Лабораторное дело. – 1991. – № 10. – с. 13 – 18.  
33.
 
Alissa  L.,  Navdeep  T.,  Leigh  A.  et  al.  The  risk  of  peritonitis  after  an  exit  site  infection:  a  time-
matched,  case-control  study  // Nephrol.  Dial.  Transplant.  – 2013. – v. 28. – No 7. – p. 1915 – 1921.  
34.
 
Gomez-Lopez  N.,  Guilbert  L.  Invasion  of  the  leukocytes  into  the  fetal-maternal  interface 
pregnancy  // J. Leukocyte  Biol.  – 2010. – v. 80. – p. 1 – 9. 
 
ABSTRACT 
Abdullayev  I.A. 
Importance  of correction  of immune  status and  cytokines profile,  with  modernization  of the 
surgery intervention  for improvement  of the results of the treatment  of the diffuse peritonitis. 
      In  this  article,  the  results  of  the  surgical  treatment  of  diffuse  peritonitis  (DP)  were  investigated 
in  348  patients.  The  complexity  of  the  DP  was  evaluated  by  Mangeym’s  peritoneal  index  (MPI). 

- 121 - 
234  patients  were  included  to  the  group  of  comparison,  which  were  treated  by  the  generally 
accepted  methods  without  immune  correction.  The  main  group  was  divided  in  two  separate  groups.  
53  patients  from  the  first  subgroup  of  main  group  in  the  background  of  the  complex  treating 
measures  in  pre  and  post  operation  period  was  used  local  and  system  ozone  therapy  (OT)  by  the 
ozone  perforator.  The  second  group  of  patients  (61)  in  the  background  of  systematic  and  local  OT 
by  the  OP  as  like  as  the  first  subgroup,  were  used  metabolic  immune  modulator  and  detoxicator 
glutoxim.    The  results  of  immune  indicator  (CD3+,  CD4+,  CD8+,  CD4+/CD8+,  CD19+,  Ig  A,  M, 
G,  FI,  CEC),  the  products  of  lip  peroxidation  (DK,  MDA,  CAT),  Average  Molecular  Peptide,  rest 
nitrogen,  creatinine,  urea,  total  protein,  albumin  and  electrolytes,  and  ALT,  AST,  ALP,  Total 
Bilirubin,  in  the  blood  of  all  the  patient  before  and  after  surgical  intervention.  TNFα,  İL-4  and  İL-8 
were  identified  in  the  blood  of  patients  from  the  both  groups  in  the  progress  before  surgical 
treatment  and  3-7 days after  treatment. 
           At  the  entry  in  the  all  patients  of  the  both  groups  were  appeared  violation  in  the  cell  and 
humoral  level  of  immune  and  balance  between  pro  and  anti-inflammatory  cytokines,  where  the  deep 
was  depended  on  the  complexity  of  the  DP  by  MPI.  The  results  for  treatment  of  the  DP  were 
justified  the  higher  efficiency  of  the  modernization  of  the  surgical  intervention  by  the  systematically 
and locally  use of OP with  local  and  systematic  immune  correction  by the  glutoxim.   
 
РЕЗЮМЕ 
Абдуллаев И.А. 
Значение коррекции иммунного статуса и цитокинового профиля, совместно с 
усовершенствованием хирургических  манипуляций в улучшении результатов лечения 
распространенных  перитонитов 
В  статье  анализируются  результаты  хирургического  лечения  348  больных  с 
распространенным  перитонитом  (РП).  Тяжесть  РП  оценивали  по  Мангеймскому 
перитонеальному  индексу  (МПИ).  В  группу  сравнения  включены  234  больных,  которые 
получали  общепринятую  комплексную  терапию  без  иммунокоррекции.  Основная  группа 
(114  больных)  была  разделена  на  две  подгруппы.  У  первой  подгруппы  (53  больных) 
основной  группы  на  фоне  комплексных  лечебных  мероприятий  в  пред-  и 
послеоперационном  периоде  дополнительно  применяли  сочетанную  местную  и  системную 
озонотерапию  (ОТ)  с озонированным перфтораном (ОП). Вторая подгруппа больных (61) на 
фоне  системной  и  местной  ОТ  с  ОП  как  и  в  1-й  подгруппе,  дополнительно  получали 
метаболический  иммуномодулятор  и  детоксикатор  глутоксим.  У  всех  больных  в  крови  до 
операции  и  после  операции  определяли  показатели  иммунитета  (CD3+,  CD4+,  CD8+, 
CD4+/CD8+,  CD19+,  Ig  A,  M,  G,  ФИ,  ЦИК),  продукты  липопероксидации (ДК, МДА, КАТ), 
СМП,  остаточный  азот,  креатинин,  мочевину,  общий  белок,  альбумин  и  электролиты,  а 
также  АЛТ,  АСТ,  ЩФ,  общий  билирубин.  У  больных  обеих  групп  в  крови  в  динамике  до 
операции, на 3 и 7-е сутки после операции определяли TNFα, İL-4 и İL-8.  
В  целом  у  больных  обеих  групп  при  поступлении  было  выявлено  нарушение  в 
клеточном  и  гуморальном  звене  иммунитета,  а  также  балансе  между  про-  и 
противовоспалительными  цитокинами,  глубина  которого  зависела  от  тяжести  РП  по  МПИ. 
Полученные 
результаты 
показали 
высокую 
эффективность 
усовершенствования 
хирургических манипуляций, системного и местного применения ОП в сочетании с местной 
и системной иммунокоррекцией с глутоксимом  в комплексе лечения РП. 
 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  28  aprel  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 09) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  Tibb üzrə fəlsəfə doktoru, dosent  M.İbrahimov
 
 
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 3 (68) 

- 122 - 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 3 (68) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 3 (68) 
           
 
                               CƏBİ  İSMAYILOV   
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
AZƏR  İSMAYILOV   
Ege Universiteti, İzmir 
UOT:  616/618 
 
BİTİŞMƏ XƏSTƏLİYİNİN  ƏMƏLƏ GƏLMƏSİNDƏ ANATOMİK FAKTORUN  ROLU 
 
 
Açar  sözlər:  Bitişmə xəstəliyi, peritonun anatomik gedişi, peritonit, bağırsaq keçməzliyi. 
 
Key  words:  Peritonitis,  Peritoneal  adhesions,  bowel  obstructions,  the  anatomy  of 
peritoneum.
 
 
Ключевые  слова:  Спаечная  болезнь,  анатомия  перитона,  перитониты, 
непроходимости кищечника.  
 
  Giriş:      Periton  seroz  qişa  olub,  qarın  boşluğu  divarı  və  orqanlarının  üzərini  örtür  və  müxtəlif 
funksional,  morfoloji  qatlardan  ibarətdir.  Periton  mezotel,  lifli  kollagen,  səthi  elastiki,  dərin 
boylama  elastikitor,  dərin-kollagen  qatlardan  ibarətdir.  Periton  təbəqəsinin  qarın  boşluğunda 
örtdüyü  nahiyələrdən  asılı  olaraq  transdudasiya  və  eksudasiya  prosesləri  növbələşə  bilər.  Fövqəladə 
hallarda  peritonun  plastik    xarakteri  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Mexaniki,  kimyəvi,  fiziki 
zədələnmələrdən  sonra,  cinsi  yolla  yoluxmuş  infeksiyalar,  endometriozlar,  uzun  müddətli  uşaqlıq 
daxili  spiral  daşıma,  kəskin  appendisit,  müxtəlif  mənşəli  peritonitlər,  qarın  boşluğu  orqanlarının 
travmatik  zədələnmələri,  peritonitlər,  vərəm  xəstəliyi,  müalicəvi  preparatların  tətbiqi,  tamponların 
istifadəsi,  iltihab  və  infeksiyon  proseslərdə  periton  təbəqəsinin  üzərimdə  fibrinoz  eksudatın 
yığılması  baş  verir,  daxili  qanaxmalar,  qan  dövranında  olan  infeksiyalar,  yad  cisimlər,  bağırsaq 
sistemində  olan  parezlər  bağırsaq  səthlərinin  sərbəst  təmasına  şərait  yaradaraq    2-3  sutka 
müddətində  sakit  şəraitdə    bitişmələrin  əmələ  gəlməsinə  şərait  yaradır.3-cü  sutkadan  sonra  isə 
peristaltikanın  bərpasına  baxmayaraq    əmələ  gəlmiş  bitişmələrin  bir-birindən  ayıra  bilmir  və 
dayanıqlı  yapışıqlıqların  inkişafına  səbəb  olurlar.  Bu  isə  öz  növbəsində  peritonun  bir-birilə  toxunan 
səthlərində,  zədələnmiş  nahiyələrdə  bitişməsi,  yapışmasına  səbəb  olur.  Bəzi  hallarda  bu  bitişmələr  ( 
tikişlər  qoyulan  zaman)  xeyir  gətirir,  yəni  qoruyucu  vəzifə  daşıyır,  məsələn  drenajların, 
tamponların,  yad  cisimlərin,  iltihabi  proses  olan  nahiyələrin  ətrafında  bitişmələr  əmələ  gətirir.  İrinli 
proseslərin  ətrafında  bitişmələrin  əmələ  gəlməsi  iltihabi  prosesin  başqa  nahiyələrə  yayılmasının 
qarşısını  alır,  yəni  orqanizm  öz  qoruyucu  funksiyasını    yerinə  yetirir.    Peritonun  bu  xüsusiyyəti 
qarın  boşluğu  cərrahiyyəsində  geniş  istifadə  olunur.  Ancaq  çox  hllarda  cərrahi  əməliyyatlardan 
sonra  qarın  boşluğunda  bitişmələrin  əmələ  gəlməsi  və  xüsusilə  yayılmış  formada  olması 
arzuolunmazdır.  Bir  sıra  hallarda  bitişmələrin  əmələ  gəlməsinə  yüksək  meyllilik  olur  (bitişmə 
xəstəliyi)  və  orqanların  bir-biri,  qarın  divarı  ilə  geniş  məsafədə  bitişməsi  qarın  boşluğu    orqanların 
funksiyası,  hərəkətlərində    arzu  olumayan  pozğunluq  yaradır.  Periton  təbəqəsi  yüksək  antibakterial 
xüsusiyyətə  malikdir,  xarici    mühitlə  uzun  müddət  kontakda  olması  onun  qurumasına  və  mezotel 
qişasının  zədələnməsi  və  hüceyrələrin  məhvinə  gətirib  çıxarır.  Ona  görə  də  cərrahi  əməliyyatlar 
zamanı  onun  qurumasının  qarşısı  alınmalı  yəni  ilıq  fizioloji  məhlulla  isadılmalı,  evertasiya  etmiş 
orqanların  nəm  salfetlərlə  örtülməsi  vacib  şərtlərdən  biridir.  Mexaniki  zədələnmə,  onun  quru 
salfetlərlə  silinməsi,  pinsetlərlə  tutulması  zamanı  da  baş  verir.  Əldə  olunan  ədəbiyyat  məlumatlarına 
görə  bitişmə  xəstəliyi  adətən  çox  faiz  hallarda  qarın  boşluğunda  orta  xəttdən  sağda  baş  verir,  bu 
proses  təkrar    əməliyyatlar  zamanı  praktiki  olaraq    öz  təsdiqini  tapır.  Bitişmə,  yapışma  xəstəliyinin 
əmələ  gəlməsində  bir  sıra  faktorların  olması  müxtəlif  ədəbiyyatlarda  göstərilmışdir.  Rasgəlmə 
tezliyinə  görə  bitişmə  xəstəliyi  appendektomiyadan  sonra  30%,  bağırsaq  keçməzliyindən  sonra 
30%,  cərrahi  əməliyyatlardan  sonra  20-80%  rast  gəlir  və  əməliyyatlardan  sonra  isə  50%  residiv 

- 123 - 
verir.  İstənilən  iltihabi  proseslər  zamanı  qarın  boşluğunun  müəyyən  nahiyələrinə  irinli 
möhtəviyyatın  yığılması,  boşluqlu  orqanların  parezi  yəni  hərəkətlərinin  ləngiməsi  həmin 
nahiyələrdə  infiltratların,  abseslərin,  konqlomeratların  daha  sonra  isə  bitişmələrin  əmələ  gəlməsinə 
səbəb  olurlar.  İltihabi  proseslərin  lokallaşmasında  təkcə  piyliyin,  peritonun  plastik  qabiliyyətinin 
olması  rol  oynaması  ilə  bərabər  qarın  boşluğu  orqanlarının,  xüsusilə  mobil  boşluqlu  orqanların 
anatomik 
yerləşməsinin 
rolu  da  az  deyildir.  Ədəbiyyat  məlumatlarına  əsasən  klinisistlər 
bitişmələrin,  abseslərin,  infiltratların    ən  çox  orta  xəttən  sağda  yerləşməsi  haqqında  məlumatlar 
verirlər.  Bu  prosesin  də  əsas  səbəbi  peritonun  gedişi  zamanı  yəni  orqanları  örtərkən  əmələ  gətirdiyi 
müsariqənin  fiksasiya  istiqaməti,  asma  qabiliyyəti  və  əmələ  gətirdiyi  sinusların,  büküşlərin  və 
patoloji  boşluqların  əmələ  gəlməsindən  asılıdır.  Qarın  boşluğu  iltihabi  proseslərində  əvvəlcə 
boşluqlu  orqanların  peristaltikası  sürətlənir  (reflektoru  olaraq)  sonradan  isə  iltihabi  prosesi 
məhdudlaşdırmaq  üşün  peristaltika  zəifləyir,  bitişmələr  hesabına  iltihabı  proses    məhdudlaşdırılır. 
Anatomik  olaraq  bu  bitişmələrin  orta  xəttən  sağda  əmələ  gəlməsində  peritonun  nazik  bağırsaqları 
soldan  sağa,  yuxarıdan  aşağıya  asaraq  saxlaması,  yəni  müsariqə  kökünün  bu  formada  yerləşməsi, 
peristaltikanın  zəifləməsi,  bağırsaqlrın  bir  müddət  belə  vəziyyətdə  sabit  saxlanılması  bitişmələrin 
orta  xəttən  sağda  və  çanaq  nahiyəsində  daha  çox  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olur.  Məsələn  Villiamsin 
qinekoloji  kitabında  təkrar    cərrahi  əməliyyatlar  zamanı  laparoskopik  troakarların  qarnın  ön 
divarında  sol  qabırğaaltı  nahiyədən  qarın  boşluğuna  Palmer  nöqtəsindən  yeridilməsini  məsləhət 
görülür,  çünki,    həmin  nahiyədə  bağırsaq  bitişmələri  az  rast  gəlir.  Bütün  bu  göstərilənləri  nəzərə 
alaraq  periton  gedişi  zamanı  əmələ  gələn  sinusların    bitişmələrin  və  bitişmə  xəstəliyinin  əmələ 
gəlməsindəki  rolunu  isbat  etmək  üçün  qarın  boşluğunun  orta  nahiyəsində  peritonun  əmələ  gətirdiyi 
məhdud  boşluqları      təsvir  etməyi  məsləhət  görürük.  Nazik  bağırsağın  müsariqəsi  və    qalxan  çənbər 
bağırsaq  qarın  boşluğunun  aşağı  mərtəbəsini    dörd  (  4  )  şöbəyə  bölür:  sağ  və  sol  yan  kanallar,  sağ  və 
sol  sinuslar.  Qarın  boşluğunun  orta  mərtəbəsi  köndələn  çənbər  bağırsaqla  kiçik  çanaq  arasında 
yerləşir.  Köndələn  çənbər  bağırsağın  müsariqəsindən  nazik  bağırsağın  periton  səhvələri  qarın 
boşluğunun  arxa  divarına  keçən  və  qalça  bağırsağı  asılı  saxlayaraq  (  mezenterium)  əmələ  gətirir. 
Müsariqə  kökü  18-20  sm  uzunluğunda  olub  qarnın  arxa  divarında  sol  tərəfdə  fiksə  olur.  Soldan 
sağa,  yuxarıdan  aşağıya  doğru  davam  edərək  aorta,  açağı  boş  vena,  sidik  axarını  kəsərək  sağ  tərəfdə 
qalça-oma  birləşməsi  səviyyəsində  qurtarır. 
Müsariqə  əsası  orta  qarın  boşluğunu  sağ  və  sol  müsariqə  sinuslarına  bölür.  Sağ  müsariqə  sinusu  
(sinus  mezentericus  dexster)  müsariqə  kökündən  sağda  yerləşir  və  medial  və  aşağıdan  nazik 
bağırsaq  müsariqəsinin  əsası,  yuxarıdan  köndələn  çənbər  bağırsaq  müsariqəsi,  sağdan  qalxan  çənbər 
bağırsaqla  məhdudlaşır.   
Sol  müsariqə  sinusu  (sinus  mezentericus  sinister)  sağdan  geniş  olur,  onun  sərhədləri  yuxarıdan 
köndələn  çənər  bağırsagın  müsariqəsi,  (  2  ci  bel  fəqərəsi  ,  bel  fəqərəsi  səviyyəsi)  lateral  tərəfdən 
yoğun  bağırsağın  enən  hissəsi  və  S-varı  bağırsaqla,  medial  isə  nazik  bağırsaq  müsariqəsi  ilə  əhatə 
olunur.  Sol  sinusun  aşağı  kənarı  olmur  və  sərbəst  sürətdə  kiçik  çanağa  davam  edir  və  həmin 
nahiyədə  iltihabi  proseslər  zamanı  möhtəviyyarın  həmin  nahiyədə  yığılmasına,  qalmasına  səbəb 
olmur,  yəni  möhtəviyyatın  çanağa  axması,  beləliklə  solda  bitişmələrin  əmələ  gəlməsinə  şərait 
yaradılmır. 
 Əksinə  sağ  sinusda  məhdud  olraq  qapalı  boşluq  əmələ  gəldiyi  üçün  irinliyin  yığılmasına, 
məhdudlaşmasına,  şərait  yaranır  sonradan  möhtəviyyatın  maye  hissəsi  sorulur  və  beləliklə 
bitışmələrin  əməıə  gəlməsinə  əhəmiyyətli  dərəcədə təsir  göstərir. 
Məqsəd:    Qarın  boşluğunda  bitişmə  xəstəliyinin  orta  xəttin  sağ  hissəsində  daha  çox  faiz  hallarda  
əmələ  gəlməsində  anatomik  faktorun  rolunu  nəzəri  cəhətcə  əsaslandırmaqdan  ibarət  olmuşdur.  Yəni 
nə  üçün  bitişmələrin  ən  çox  qarın  boşluğunun  sağ  hissəsində  təsadüf    etməsinin  nəzəri 
əsaslandırılmasına  çalışılmış  və cəhd göstərilmişdir.   
Material  və  metod:  Tədqiqat  işinə  2008-2014-ci  ildə  Naxçıvan  Respublika  Xəstəxanasının  cərrahi 
şöbəsinə  daxil  olan  30  nəfər  xəstə  üzərində  aparılmışdır.  Xəstələrin  22  nəfəri  qadın,  8  nəfəri  isə 
kişilərdən  ibarət  olmuşdur.  Xəstələrin  yaşı  18-76  yaş  arasında  tərəddüd  etmişdir.  Daxil  olan  xəstələr 
əvvəllər  qarın  boşluğunda  müxtəlif  əməliyyatlar  keçirmişlər.  Xəstələrdən  10  nəfəri  kəskin 
appendisitlə,  8  nəfəri  müxtəlif  qadın  xəstəlikləri,  4  nəfəri  mexaniki  bağırsaq  keçməzliyinə,  8  nəfəri 

- 124 - 
isə  qarın  boşluğunun  başqa  xəstəliklərinə  görə  cərrahi  əməliyyatlara  ugramış  xəstələr  olmuşlar. 
Cərrahi  əməliyyatlardan  sonra  təkrar  daxil  olma  vaxtı  arasındakı  zaman    1-  4  il  arasında 
dəyişilmişdir.    Xəstələr  birinci  operasiyadan  sonrakı  müxtəlif  dövrlərdə  qarın  nahiyəsində  olan 
diskomfortdan,  müxtəlif  xarakterli  ağrilardan,  qəbizlik,  köp,  nəcis  aktının  pozulması  və 
ürəkbulanmadan  şikayət  etmişlər.  Xəstələr  daxl  olarkən  USM,  qarın  bolşuğunun  ümumi 
Rentgenoskopiyası,  qanın  ümumi  analizi,  şəkərin  təyini,    lazım  gəldikdə  KT  və  başqa 
müayinələrdən  keçirilmişdir.  Xəstələrə  konservativ  müalicələr  təyin  edilmiş,  əgər  vəziyyətləri 
yaxşılaşmadıqda  cərrahi  əməliyyata  məruz  qalmışlar.  Onlardan  28  nəfəri  cərrahi  əməliyyat 
olmuşdur.  2  nəfər  xəstədə  isə  bağırsaq  keçməzliyi  əlamətləri  yaxılaşdığı  üçün  operasiya 
olunmamışlar.  Əməliyyatlar  müxtəlif    həcmdə  yerinə  yetirilmişdir,  yəni  laparotomiya,  bitişmələrin 
kəsilməsi,  bağırsaqların  rezeksiyası,  anastomozlar,  və.  s.  ibarət  olmuşdur.  Xəstələr  arasında  ölüm 
baş  verməmişdir.  Xəstələrdəd  4  nəfərində  cərrahi  əməliyyat  laparoskopik  üsulla  yerinə  yetirilmişdir, 
ağırlaşmalar  baş  verməmişdir.  İki  nəfər  xəstədə  yaraların  suprasiyası  baş  vermişdir  ki,  onlar  da 
konservativ  üsulla  müalicə  olmuşdur.     
Beləliklə  yuxarıda  göstərilən  nəzəri  və  praktiki  ədəbiyyat  göstəricilərinə  əsaslanaraq    belə  nəticəyə 
gəlməyə  olur  ki,  bitişmə  xəstəliyinin  qarın  boşluğunun  orta  xəttdən  sağ  tərəfdə  daha  çox  əmələ 
gəlməsinə  səbəb  qarın  boşluğunda  anatomik  periton  gedişi  zamanı  əmələ  gələn  müsariqə  kökünün 
soldan  sağa,  yuxarıdan  aşağı  istiqamətdə  arxa  divara  fiksə  olunması  və  nazik  bağırsaqları  bu 
vəziyyətdə  asılı  saxlaması,  yəni  bağırsaqların  yerdəyişməsinin  məhdudlaşdırılması,  əmələ  gəlmiş, 
sinuslar,  periton  cibləri,  məhdudlaşmış  patoloji  periton  boşluqları,  başqa  faktorlarla  bərabər  qarın 
boşluğunda  bitişmələrin  əsasən  orta  xəttən  sağda  əmələ  gəlməsində  əsas  rollardan  birini  oynayır.  Və 
belə  qərara  gəlirik  ki,  qarın  boşluğunun  iltihabi  prosesləri  zamanı,  onun  sanasiyası,    effektli  və  
adekvat  drenajlanması,  bağırsaq  hərəkətinin  vaxtında  bərpa  olunması,  bitişmə  xəstəliyinin  əmələ 
gəlməsinindəki  anatomik   etioloji  faktorun  aradan  götürülməsinə  səbəb olar.