İslam səNƏTİ

Bakının Tadevos-Barduğimeos erməni kilsəsi. Me’mar Hovanes Katçazuni

İRAN
Bakının Günəşli məhəlləsində bir cavan İranlıya rast gəlmişdim. O, dedi ki, biz, bir iranlı qaçqın ailəyik. Təzəlikdə sərhədi keçib bura gəlmişık. Sovet İttifaqında yaşamaq istəyirik. İranda vəziyyət pisdir, bizim üçün öz dilimizdə oxumağa, tədris almağa imkan yoxdur. Bizi zornan fars dilini öyrənməyə məcbur edirlər. Mən ona dedim ki, İranda dövlət dili fars dilidir və bu səbəbdən vətəndaşlardan tələb edirlər ki, onlar dövlət dilini öyrənsinlər. Sovet İttifaqında isə dövlət dili rus dilidir və ona görə cürbəcür xalqlardan tələb olunur ki, bu dövlət dilini öyrənsinlər. Bu təbii bir şeydir.

Sən türki dilini bizimkilərdən də yaxşı bilirsən. İranda məişətdə öz dilində danışmağa heç bir məhdudiyyət yoxdur. Halbuki Bakıda küçələrdə gəzəndə görürsən əksər camaat rus dilində danışmağa üstünlük vetrir. Mənim qohumlularımın əksəriyyəti öz doğma dilində danışa bilmirlər, rus dillidirlər. Valideyinləri onları rus dilli məktəblərdə oxudublar, çünki belə olanda gələcəkdə hökumət idarələrində işləməyə onlar üçün yaxşı imkan yaranar. Bakıda idarələrdə işə düzəlmək üçün rus dilini bilmək vacibdir. Bizim dil kasıb təbəqənin dili sayılır. Halbuki bu gün onlar da bizim dili unudublar, çox pis danışırlar.

Hərgah mən məktəbdə fars dilində təhsil ala bilsəydim özümü xoşbəxt adam sayardım. Çünki o halda zəngin fars dilli ədəbiyatını oxuya bilərdim. İran dövləti sənə havayı şəkildə fars dili təhsili verir. Sən isə naşükürlük edirsən. Axı keçmiş zamanlarda Osmanlı torpaqlarında, Qafqazda və Türkistanda yalnızca varlı uşaqları fars dilini öyrənməyə imkan tapa bilirdilər.

Sonralarda eşitdim ki, respublikada bizim dil dövlət dili e’lan edilir. Mən buna təəcüb etdim. Çünki o vaxta qədər ittifaqın bütün respublikalarında rus dili dövlət dili idi. Bizim xalq İttifaqın ən qapaz altı, alçaldılan xalqı olduğu halda necə oldu ki bizə belə hörmət göstərdilər? Başa düşdüm ki, bu bir biclikdir, bunu İrana görə ediblər. Bunu Təbrizin türk dilli əhalisi arasında təbliğat aparmaq məqsədi ilə, onları qızışdırmaq üçün, İran dövlətindən narazı etmək üçün ediblər. Bakıda bu gün də sovet dövründə olan kimi bizim dil sözdə dövlət dilidir, halbuki əslində bu ikinci dərəcəli, az əhəmiyyətli bir dil sayılır.

Şah vaxtı İrandan qaçan kommunistlər, “həmşəhərlilər” Bakının bir mikrorayonunda yerləşdirilmişdilər. Bunların içindən seçilən sovetin cəsusları İrana gedib camaatın arasında təbliğat aparırdılar, Sovet İttifaqındakı yaşayış şərayitini tərifləyirdilər. Onlar həm də belə bir əfsanə qundarmışdılar güya ki, məmləkətdə olan hər evin mətbaxında iki krant var. Birindən süd axır, o birisindən isə çaxır.

Bir dəfə Bakıda bir evə bir təbrizli qonaq, müsəfir düşmüşdü. O, Təbriz daneşgahının, universitetinin ustadı, professoru idi. Bu hərif qapıdan içəri girən kimi tez özünü mətbaxa verir və su krantını açır. Ancaq o krantlarda nəyinki süd və çaxır, heç su da yox idi. Onu mikrorayonun su vəziyətindən məlumatlandırdılar. Hərif buna təəcüb etdi. Dedi ki, İranda hamı buna, süd və çaxır məsələsinə, inanıb.

Bir başqa vaxt Bakıya Tehranlı bir professor gəlmişdi və eyni şey təkrar olunmuşdu.

Mən Londonda Tehran universitetinin ingilis dili professorunun yazdığı fars dilinin danışığ kitabını almışdım. Orada bir dənə də olsun savadlı şəkildə yazılmış ingilis cümləsini tapa bilmədim. İnanıram ki, İranda ingilis dilini yaxşı bilən xeyli adam var. Lakin, anladığıma görə şərq ölkələrində hər şey tanışbazlığ, dostbazlıq üzərində qurulduğuna görə İranın uneversitetlərində bu cür fərsiz adamların vəzifə tutmasına imkan verirlir.

Şah Londona ziyarətə gələndə orada onu, həmişə, İngiltərədə yaşayan bir İranlı məsləhətçi müşayət edirdi. Bir kitabda onun xatirələrini oxumuşdum. O, yazırdı ki, bir dəfə şah İran televiziyasında çıxış edib, demişdi ki, İsrail bu məntəqədə bir təhlükə mənbəyidir, daima gərginlik yaradır. Və axırda e’lan etdi ki, bundan sonra İran dövləti İsrailə qarşı sərt bir mövqe’ tutacaq. Müəllif bunu söz arası demişdi və bu bəyanata böyük bir əhəmiyyət verməmişdi. Halbuki, mənim fikrimə görə şahın bu çıxışı onun süqutuna gətirib çıxartdı. Bunun ardınca sionist düşməni tam gücü ilə ona qarşı hərəkətə keçdi. Qərbdən siyası təzyiqlər başladı. İsrail İranda öz cəsuslarını failiyyətə gətirdi. O çıxışdan sonra iki ay keçmədi ki, şah bu təzyiqlərə tab gətirməyib xaricə qaçmağa məcbur oldu.

Ondan başqa, o vaxtlarda şah Fransa ilə səkkiz atom stansiyası tikmək haqqında bir saziş bağlamışdı. Bu gələcəkdə İranın atom silahını yaradacağına gətirib çıxarda bilərdi. İsrail öz qonşuluğunda qüvvətli müsəlman ölkəsinin mövcud olmasına razı ola bilmir. Ümumiyyətlə, İsrail ətrafında yerləşən müsəlman ölkələrin hamısının xarabazarlığa çevrilməsini arzulayır, buna nail olmağa çalışır. Sionistlər elə düşünürdülər ki, şah devriləndən sonra İranda hərcmərclik dövrü başlanacaq və nəhayətdə bu dövlət tamamı ilə məhv olacaq.

İranda Amerikanın hərbi bazaları var idi. On minlərlə əsgər orada yerləşdilmişdi. Bu bazların itirilməsi Amerikaya zərər verdi. Fəqət belə görünür ki, İsrailin, sionistlərin xeyri Amerikanın öz xeyrindən daha vacibdir. Axı şahın taxtdan salınmasında İsrailə həm də Amerika kəşfiyat idarələri kömək edirdilər.

İndi bunu hamı unudubdur, ancaq İslam İnqilabına gətirən üsyan İranda bir kinoteatrın yandırılmasından sonra başaladı. Sinamada yüzlərlə adam yanıb ölmüşdü. Sonradan bilindi ki, bu yanğını şahı qoruyan ordu hissəsinin iki zabiti qəsdən törətmişdilər. Görünür ki, onlar İsrailə işləyən cəsuslar olub.

O vaxtlarda Sovet Rusiyası çalışırdı ki, İranı komunist dövləti etsin, öz tə’siri altına salsın. Moskva İranın Azərbaycan adlanan ostanını, vilayətini sovet ərazisinə qatmaq arzusunda idi. İnqilab ərəfəsində ruslar İrandakı cəsuslarını hərəkətə gətirmişdilər.

Lakin rusun bu arzusu puç oldu. İslam İnqilabından sonra hökumət İranın “Tude” komunist partiyasını dağıtdı. Kommunistlər canlarını qurtarmaq üçün xaricə qaçmalı oldular.

Londonda Həmsted məhələsində bir mehmanxanada qalırdım. O məhəllə milyonçular məhəlləsi sayılır. Londonlular o məhəlləni həm də “cuhud məhəlləsi” adlandırır. Orada həmçinin varlı İran mühacirləri yaşayır. Məhəllədə “Zərrin” adında bir İran ərazaq dükanı var. Darıxdığımdan bə’zən oranın satıcısı ilə söhbət edirdim. Bir dəfə ona dedim ki, İran şahının Amerikanın dövlət başçısına, Karterə baş əyməsini televizorda görmüşdüm. İranlıların bu məsələdən xəbəri varmı? Dedi ki, bəli var. Biz də onu televizorda görmüşdük.

İran şahı hələ hakimiyyətdə olanda arvadı ilə Amerikaya getmişdi. O, “Ağ Evdə” televiziya kameraları qarşısında Karterə tə’zim etdi. Sonra, arvadının baş əymədiyini görəndə, boynundan tutub, onu bir neçə dəfə Amerikanın başçısına baş əyməyə məcbur edir. Şah bununla arvadına demək istəyirdi ki, Amerikanın başçısı bizim ağamızdır, biz ona tə’zim etməliyik. Halbuki, bu adam özünü şahənşah adlandırırdı, yə’ni ki, dünyanın bütün şahlarının şahı.

Şahın arvadı (Fərəh Pəhləvi) öz xatirələrində yazırdı ki, şah Amerika üçün o qədər iş gördü, çox xeyir verdi, fəqət buna rəğmən əri xərçəng xəstəliyinə tutulananda və Nyu Yorkun bir xəstəxanasında müalicə olunanda İranın təzyiqi altında prezident onu məcbur etdi ki, ölkəni tərk etsin. Şah çarəsiz qalıb Cənubi Amerikanın kiçik bir ölkəsinin xəstəxanasında müalicə olundu və axırda elə orada öldü.

Mən eşitmişdim ki, keçmiş şah o ölkədə qalıb müalicə olmaqdan ötrü gündə bir neçə milion dollar pul ödəməli idi. Yə’ni ki, şah hakimiyyəti ərzində daima Qərb ölkələrinin xeyrini güdürdü. Onlara milliyardlarla dollar pul qazandırdı. Lakin hakimiyyətini itirəndə hansı Qərb ölkəsinin qapısını döydüsə, o qapı onun üzünə bağlı qalırdı.

2001-ci ildə Londonun bir mehmanxanasında şahın qızı yuxu dərmanını içib ölmüşdü. Onun qanında kokainin əsərləri də var idi. Yaxınları onun uzun illər ərzində bədbinlik xəstəliyinə tutulmuş olduğundan danışdılar. Onu basıranda molla da çağırmışdılar. İranlı mühacirlər, şahlıq tərəfdarları bundan narazı oldular dedilər ki, “biz molla rejiminə qarşı olduğumuz halda bu cür hərəkət düzgün deyildi”.

Bir neçə ildən sonra onun qardaşı, şahın oğlu da Boston şəhərində intihar etdı. Keçmiş şahın ailə üzvləri bu intiharların səbibini belə izah etdilər, dedilər ki, onlar bunu qürbət hissindən, vətənləri üçün keçirdikləri həsrətdən etmişdilər. İnternetdə bir müəllif yazır ki, bu izahlar səhvdir. Qərbdə millyonlarla İran mühaciri, qürbətçiləri vətən həsrəti çəkirlər, fəqət bununla belə onların heç biri intihira cəhd etmir.

Londonda, bir bağda “Mücahiddine-Xalq” təşkiltının nümayişi keçirilmişdi. Mən də ora getmişdim. Bunların danışıqlarına qulaq asmaq istəyirdim. Bu solçu təşkilat şah vaxtı İranda gizli failiyyət göstərirdi. İnqilabdan sonra isə “mücahiddin”lər Şəriət dövlətinin əleyhinə çalışmağa başladılar. Nəhayətdə İran hökuməti bu dəstəni dağıtdı və təşkilatın üzvləri Qərb ölkələrinə qaçdılar. Əslində bu, Qərb ölkələrinin və İsrailin xeyrinə işləyən bir dəstədir.

Nümayişçiləri ingilis polisləri qoruyurdu. Mən bir iranlı kişi ilə tanış oldum və xəbər aldım ki, siz hansı siyasi məqsəd güdürsünüz? Onda o, məni bir masaya tərəf apardı və bir qadına təqdim etdi. O, dedi ki, bu xanım bizim təşkilatın başçısıdır. Qadının adı Məryəm Rəcavi idi. Məni görəndə bu başı yaylıqlı qadın özünü itirdi, bir müddət beləcə utancaq şəkildə durdu. Halbuki mən gözləyirdim ki, biz ciddi siyasi söhbətlər aparacağıq. Fəqət bu qadın susub dururdu. Vəziyəti belə görəndə mən kənəra çəkildim. Bir az durandan sonra oradan çıxıb getdim.

Sonralarda bir ingilis məcmuəsində bu təşkilat haqqında bir məqalə oxudum. Müəllif bu qadını, Məryəm Rəcavini pislədi. Onun pis əxlaqından, kişilərdən çox xoşu gəldiyindən danışdı.

Bu qadın və onun təşkilatı ingilis mətbuatında çox təbliğ olunurdu. Yazırdılar ki, o, dini dövləti darmadağın edəcək və axırda İranın ilk qadın dövlət başçısı olacağ.

Londonda yaşayanda ağlıma bir fikir gəlmişdi. Bizim respublikada şahlıq üsuli-idarəsinin bərpa olunması üçün çalışacaq bir cəmiyyət yaratmaq fikrinə düşdüm. O vaxt, nədənsə, bu, mənə ağıllı bir fikir kimi görsənirdi. Londonda İngiltərə şahpərəstlərinin bir çox cəmiyətləri mövcuddur. Onlarla əlaqə saxlamağa çalışdım, lakin bu mümkün olmadı. Onda keçmiş İran şahının ailəsi ilə tanış olmaq istədim, güman edirdim ki, onlar bu işdə mənə kömək etmək istəyərlər, buna maraq göstərərlər. Lakin onların yaşadıqları yeri bilmirdim. Sonra, İran mühacirlərinin bir qəzet redaksiyasını tapdım. Müdüri mənə bir ünvan verdi və dedi ki, bu “Hizbe Məşrutə-e İran” təşkilatının rəisinin poçta qutusunun nömrəsidir. Bunlara həm də “konstitutiyaçılar” da deyirlər, “səltənəte-məşrutə” tələbindədirlər. Yə’ni ki, İranda konstitutsiyalı şahlıq rejimi yaratmaq istəyirlər. İdarələrinin yerini isə gizli tuturlar, çünki İrandan qorxurlar.

Müdirə bir məktub yazdım və orada fikirlərimi ona izah etdim. Bir müddətdən sonra mənə zəng vurub dedi ki, siz Azərbaycan Respublikasında şahlığı necə bərpa edəcəksiniz, buna bir imkan varmı? Mən dedim, görüşək və bu məsələ barəsində söhbət edək. Elə düşünürdüm ki, biz onun idarəsində görüşəcəyik. O isə dedi, ünvanınızı verin ora gəlim, söhbət edək. O vaxt bir otaqlıq mehmanaxana nömrəsində yaşayırdım. Dedim ki, mənim yaşadığım mehmanxana münasib bir yer deyil. O isə, haranı təklif etsəniz ora gələrəm, dedi. Onda mən duruxdum və dedim ki, bu gün mümkün deyil bir başqa vaxt sizinlə zəngləşərəm. Onunla bir daha əlaqə saxlamadım. Axı mən onu işgüzar bir söhbətə də’vət etmişdim. Buna görə onu restorana aparıb bir qonaqlıq verməli idim. Bu Qərb ölkələrinin bir adətidir. Mən isə o vaxt buna hazır deyildim. O, şaha yaxın adam olduğundan pulu birisi idi və ola bilər elə e’timal edirdi ki, mən onu varlı və zəngin adamlara münasib olan bir yerə, məsəl üçün “Dorçester” mehmanxanasının restoranına aparacağam. Orada o, qara kürü və şampan şərabı sifariş edə bilərdi. Bu isə külli miqdarda pul tələb edirdi. Odur ki, bu görüş baş tutmadı.

Maraqlıdır ki, İngiltərə dövləti Rusiyada, Osmanlıda və İranda şahlıq üsuli-idərəsini aradan qaldırmaq üçün çox çalışdı və nəhayətdə buna nail oldu, fəqət özündə isə onu qoruyub saxladı; belə məsləhət gördü...

Təbriz-Bakı səfərini edən avtobusumuz Astara gömrüyündə durduruldu. Bir İranlı gənc bizimkilərdən bir konyak taparaq, onu şüşəsinin boğazından başına çəkib içirdi. Təəcübləndim ki, avtobus ölkəyə hələ daxil olmadığı halda o, bu içkini haradan tapmışdı? Dedim ki, bir az ehtiyatlı ol, ola bilər ki, bu saxta içkidir. Mənim sözüm onun xoşuna gəlmədi. Dedi, həqiqi bir konyakdır. Guya ki, mən onun dadını bilmirəm. Görünür ki, İranlı içki həvəskarları onu “qara bazar”da alıb içirlər.

Gömrükdə bizi çox incitdilər sərhəddən keçməyə qoymadılar. Səhərə gədər avtobusda qaldıq. Az qalmışdı ki, donaq. İranlılar dilxor olmuşdular. Təbrizli şofer o biri İranlı ilə danışırdı. Acıqlı bir şəkildə bizim vətəndaşları pislədi, dedi ki, bunların kişıləri dəyyusluqdan başqa, arvadları isə rəqs etməkdən başqa bir şey bilmirlər. Bizim vətəndaşlar, kişilər ölkəyə təzə gələn xaricilərə, türkiyəlilərə və iranlılara, adətən, “sizə qiz lazımsa mən yerini bilirəm”, deyirlər. Görünür ki, elə bu səbəbə görə bu şofer belə fikrə gəlib.

Bir İranlı ilə tanış olmuşdum. Atasının tanışı onu Bakıda bir dükanda işə götürmüşdü. Mən onu şəhərdə avaralandığını, əli cibində gəzdiyini tez-tez görürdüm. O, şah dövrünü tərəfləyirək, demişdi ki, o vaxt atam sərdar (qeneral) idi. O dövrdə bizim ailə çox varlı idi. Evdə kiloqramla qara kürü saxlayırdığ və yeyirdik. Halbuki, eşitdiyimə görə, bu gün Amerikada bir kilo İran kürüsünün qiyməti on min dollara çatır. Bu axmaq, az savadlı, heç bir sənəti olmayan otuz yaşlı adam bu bahalığında olan kürünü yemək istəyir. Halbuki onu yemək imkanı ancaq Qərbin çox varlı adamlarındadır.

İranda qaldığım qısa müddətdə görüşdüyüm əksər adam İranın indiki hakimiyyətindən narazı idi. Səbəbini anlamadım. Məncə bu narazıçılıq onların axmaqlığından doğur. İranda gənclər arasında böyük işsizlik var. Bunun səbəbi ondadır ki, Qərb uzun illər ərzində İranı dünyadan təcrid olunmuş bir vəziyyətdə saxlayır, bu ölkənin iqtisadiyyatının, sənayesinin inkişaf etməsinə mane’ olur. Başqa səbəbi isə müsəlman əhalinin az qabiliyyətli olması, bacarısızlığıdır. Onlar hər şeyi hökümətdən umurlar. Halbuki gərək özləri hərəkət etsinlər, bir qeyrət göstərib iş yerləri, müəsisələr yaratsınlar.

Ərdəbildə yol soruşmaq istəyirdim. Bir ruznamə idarəsinə girib, müdürün oturduğu otağa daxil oldum. Müdir otuz yaşında bir kişi idi. Ondan axtardığım yerin ünvanını öyrənib eşiyə çıxdım. Binadan bir az uzaqlaşanda müdirin pəncərəni açıb mənə baxdığını gördüm. O, bərk səslə qışqıraraq İranın hökumətini pisləyən sözlər deməyə başladı. Onun bu halı bir növ dəliliyə oxşayırdı. Fəqət bu adam hökumətdən nəyə görə narazıdır, anlaya bilmədim. Axı o, yaraşıqlı binada oturub, idarədə müdir vəzifəsini tuturdu.

Dünyanın əksər müsəlman ölkələrinin əhalisi hökumətlərindən narazıdır. İşsizlikdən, pis həyat şərayitindən qileylənirlər. Hökümətin hər işində bir nöqsan axtarırlar, fəqət özlərinin nöqsanlı olmasından xəbərsizdilər, özlərində nöqsan, qüsur axtarmaq istəmirlər. Halbuki bu cür vəziyyətin əsas səbəbi elə bu müsəlman əhalinin özüdür. Müsəlman millətinin irqi zəifliyi vardır. Başqa millətlərlə müqayisə ediləndə müsəlman həmişə zəiflik göstərir, zəif görsənir. Onun əl qabiliyyəti yoxdur, sənət və elm əldə etmək, bu işdə qeyrət nümayiş etmək istəmir; tənbəldilr. Başqa irqlər müsəlmanlardan daha çox çalışqan, daha çox işgüzar olur. Tarixən Osmanlıda və İranda ticarət və sənaye qeyri-müsəlmanların əlində olub. Məsəl üçün, XX-ci əsrin əvvəlində Osmanlının ticarəti və sənayesi əksər e’tibarı ilə ermənilərin və rumluların (yunanlarrın) əlində olub.

Malaziyanın müsəlmanları şikayət edirlər ki, biz çoxluq olduğumuz halda ölkənin bütün sənayesi, ticarəti və bankları azlıqların, yerli çinlilərin və hindlilərin əlindədir. Biz isə bu azlığların nümayəndələrinin fəhlələri, nökərləri və qulluqçuları kimi işləyirik. Bu səbəbdən hökumət müsəlmanlar üçün xüsusi imtiyazlar yaratmaq istəyir. Azlıqlar isə buna e’tiraz edirlər, deyirlər ki, müsəlmanlara xüsusi imtiyazlar vermək düzgün fikir deyil, ədalətli deyil. Hər şey qabiliyyətə görə olmalıdır. Adam hansı işə, vəzifəyə layiqdırsə onu da almalıdır.

Təbrizdə yol soruşmaq üçün bir tikinti şirkətinə girdim. Müdirlə bir az söhbət etdim. O, dedi ki, keçən il Moskvaya səfər edəndə “Kosmos” mehmanxanasında yerləşdim ki, oranın restoranında “striptiz”ə baxdım.

Bu qadın rəqqasələrin oynadıqları əxlaqsız bir rəqsdir ki, onlar musiqi sədasınının altında kişi müştərilərin qarşısında, onları həvəsəgətirmək məqsədi ilə, paltarlarını yavaş-yavaş soyunub lütləşirlər. O, dedi, bu çox gözəl bir rəqsdir. Təbrizdə dostlarım eşidəndə ki, o rəqsə tamaşa etmişəm, hamısı mənə həsəd aparırlar.

Sonra dedi, bir vaxt gələcək ki, şimal ərazilər cənubla birləşəcək və onda bizim Təbriz bu təzə dövlətin paytaxtı olacaq. Dedim, deməli təbrizlilərin fikrinə görə Bakının ağaları hakimiyyəti sızə verib, deyəcək ki, gəlin ay təbrizlilər bizə başçılıq eləyin. Halbuki, şimalın ağaları soymağa adam axtarırlar. Ancaq siz elə düşünürsünüz ki, onlar topladıqları milyardlarla dollar sərvəti sizə, təbrizlilərə təfil edəcəklər?! Bu bir xayaldır, xam fikirdir.

Mən orada bu cür axmaq, yaramaz adamları çox gördüm. Bəlkə ağıllıları da var, ancaq onlara rast gəlmədim.

Əvvəllər İranın ingilis dilli “Press TV” xəbərlər televiziya kanalını dünyanın hər tərəfində izləmək olurdu. Onun yayımı bir fransız şirkətinin peyki vasitəsi ilə edilirdi. Sonralarda bu şirkət bir bəhanə gətirərək bu kanalın yayımını dayandırdı. İranlılar bu şirkəti ittiham etdilər, dedilər ki, bu şirkət əslində İsrail yəhudililərinin əlindədir.

Bu kanalı İngiltərədə kabellə izləmək olurdu. Bir ingilisin TV tamaşaçısının dediyinə görə bütün İngiltərə haqq sözünü danışan bu kanala tamaşa edir, onu xoşlayırlar. Çünki “Press TV” indilis hökumətini tənqid edən, muxalifətdə olan siyasət adamlarını kanala də’vət edib, fikirlərini tamaşaçılarla bölüşməyə şərait verirdi.
Ancaq sonradan kanalın bu hərəkətləri ingilis hökumətini narahat etməyə başladı və onun yayımı dayandırıldı. O kanalda həm də müsəlmanlara rəğbət bəsləyən bir siyasət adamına, ingilis millət vəkilinə, Corc Qəlloveyə xüsusi bir veriliş ayrılmışdı. Qəllovey bir dəfə, bir çıxışında demişdi ki, müsəlmanların içindən çıxan yeqanə qeyrətli dəstə şiələrdir. O, bununla İsrailin və Qərbin düşman hərəkətlərinə qarşı dik duran və mətinli bir mübarizə nümayiş edən İran xalqını və Livanın “Xizbullah”ını nəzərdə tuturdu. Mənə görə də bu düz sözdür. Doğrudanda, müsəlman aləmində yeqanə qeyrətli dəstə şiələrdir, yə’ni ki İran şiələri və “Xizbullah”. Sünni aləminin bütün hökumətləri isə hamısı Qərbin xeyrini güdürlər, Qərbə boyun əyir və yaltaqlanırlar.

Şah vaxtı Bakıda hava yaxşı olanda, bə’zən, İran televiziyasını tutmaq olurdu. Bir dəfə İran musiqisini verdilər. On-on beş fars mahnısını çalandan sonra, lap axırda bizim nəğməni e’lan etdilər. Səhnəyə, eybəcər, dəlisov bir qarı çıxdı və rəqs etməyə başladı. Havanın bütün sözləri isə bu idi – “Yavaş-yavaş, pendir-lavaş”. Başa düşdüm ki, kanalın rəhbərliyi bu dəlisov arvadı kamera qabağına çıxartmaqla bizim türkdilli xalqı ələ salmaq istəyirdi. Bu isə mason şah rejiminin siyasəti idi. Din düşmanı olan şah müsəlman xalqlarının arasına nifaq salmaq məqsədi ilə ölkədə millətçi bir siyasət aparırdı, əhali arasında fars irqinin aliliyinin təbliğatını aparırdı.

Sovetin “Asiya və Afrika” məcmuəsində KQB-nin 50 illiyi xatirinə bir məqalə dərc olunmuşdu. Orada KQB-nin bir şücayətindən, hünərindən, bir sirli hadisədən danışılırdı.

İkinci Dünya müharibəsi vaxtı rus İranı zəbt etmək fikrinə düşdü. Əsgərlər itkisinə yol verməmək üçün bir KQB cəsusu Pəhləvi (Ənzəli) limanına göndərildi. İranın qeneralları bu liman şəhərinin bir mehmanxanasında yerləşdirilmişdilər. Bu adam bir qeneralın otağına girib özünü bir rus cəsusu kimi təqdim edib, masanın üstünə pulla dolu olan bir çanta qoyur. Sonra deyir ki, sovet ordusu Ənzəli limanına hücum edəcək, elə ki, bu limanın tutulması labüd bir şeydir. Biz istəyirik ki, bu həmlədə əsgər itkisi olmasın. Bu pulu götürün, sovet gəmiləri gələndə sizin toplar susmalıdır, onlara atəş etməməlidir. Qeneral buna razı oldu və pulları götürdü.

Təbrizdə bir kitab dükanının pəncərəsində şüşənin arxasında üzərində o vaxtkı dövlət başçısının şəkli olan bir saat gördüm. İçəri girib satıcıdan soruşdum ki, üzərində İmam Xomeyninin şəkli olan saatınız varmı? O cürəsini almaq istəyərdim. O, isə yoxdur, dedi. Və əlavə etdi bizə o lazım deyil, bu lazımdır. Yə’ni demək istəyirdi ki, biz bu adama, islahatçı başçıya üstünlük veririk. Dükanda, divarda Stalinin şəkli asılmışdı. Buna çox təəcübləndim. Soruşdum ki, Stalinin şəklini nə üçün burada asmısınız. Cavab verdi, bu kişi bizim babamızdır. Heç anlaya bilmədim ki, bu gic köpək oğlu, Stalini nə üçün “baba” adlandırdı? O kişi çox da müsəlmana oxşamırdı, ola bilər ki, Təbrizin bir yəhudisi idi. Axı yəhudilər kommunizm məfkurəsini şüursuz kütlə, əhali arasında yaymağı sevirlər.

ATAM
Atam, Mirzəbəyev Mirzə İsfəndiyar oğlu, 1906-cı ildə Qubanın (Birinci) Nügədi kəndində anadan olub. Atasını hələ kiçik yaşında itirmişdi. Anasının adını unutmuşam. Birlikdə iki mərtəbəli daş evdə yaşayırdılar. O ev sovet vaxtına qədər dururdu. Qardaşı, ailəsi ilə ayrı bir evdə yaşayırdı. Bu iki ailənin birlikdə istifadə etdikləri bir su dəyirmanı da var idi. Uşaqlıqda onu da görmüşdüm. Dəyirmandan pul çıxmırdı – kənd camaatı buğdanın üyüdülmə haqqını pulla deyil, buğda ilə ödəyirdi.

Atamgilin iyirmi baş qaramalı var idi. Bundan başqa beş hektar böyüklükdə bağları və iyirmi-beş hektar dağ sahələri də var idi. Atam ora mallarını aparıb otladırdı. Qardaşının təsərrüfatı və torpaqları ayrı idi. O vaxtlarda bu varlılıq sayılmazdı.

Mən atamdan soruşmuşdum. Bəs o vaxt varlı kimə deyirdilər? Atam başa saldı ki, Dağıstanın varlı bəyləri var idi ki, onların hərəsinin sürüsündə bəlkə yüz min qoyunu var idi. Danışır ki, bu bəylərin qoyun sürüləri yaylağa-qışlağa gedəndə gəlib kənddən keçirdilər. Bir bəyin sürüsü kəndin içindən keçəndə, bu keçid, bir həftə sürürdü. Kəndçilər isə vaxtdan, bu imkandan istifadə edirdilər. Hərəsi bir neçə qoyunu buynuzundan çəkərək öz həyətlərinə salırdı. Hər sürünün yüzlərlə çobanı olmasına baxmayaraq, onlar bu cür oğurluqların qarşısını ala bilmirdilər, bu mümkin deyildi.

Atamdan soruşmuşdum, bizdəmi bəylərdən olmuşuq. O, dedi, yox, Mirzəbəyev soyadıdır, başqa bir şey deyil.

Bir dəfə səhər vaxtı anası evdən çölə çıxanda görür ki, onların inəyi gecədən bəri bir canavarı buynuzu ilə ağaca dirəyib və qurdun ölməsinə baxmayaraq inək qorxudan buynuzunu ağacdan çəkmirdi.

Atam dörd-beş yaşında olanda baqqal dükanından balaca bir tapanca almışdı. O vaxt silah alıb-satmağa icazə var idi, silah gəzdirmək adi bir şey sayılırdı. Atamdan soruşdum ki, tapancanı neyləyirdin? Dedi, onunla sərçə vururdum. Görünür ki, atam son beşik olduğu üçün anası onu ərköyün böyüdürdü, dələdüz hərəkətlərinə barmaq arası baxırdı.

Kənd uşaqları ağacın nazik budağını qırır və ona sap bağlayıb, bir qurğu düzəldirdilər. Qurğuları möhkəm bururdular, sonra isə onları kəndə gələn saqqallı yəhudi kişilərinə atırdılar. O qurğu onların sakkallarına bərk dolaşırdı. Elə ki onlar bu qurğuları qoparmaq üçün saqqallarının bir hissəsini kəsməli olurdular. Bu uşaqları çox əyləndirirdi.

Atama görə, uşaqlar kənddə bir hacıleylək görəndə qışqırardılar, “Hacıleylək, hacc haqqına, bircə damağıvı şaqqıldad!” Quş isə buna cavab olaraq dimdiyini yuxarı qaldırıb, boqazından şaqqıldılı bir səs çıxarırdı.

Bə’zən, kəndə vəzifəli bir rus mə’muru yanında da iki kazak gəlirdi. Onda hamı qaçıb evlərində gizlənirdi. Camaat bilirdi ki, indiki bu adam kəndə gəlib, deməli kimisə həbs edəcək. Bu rusun döşündə onun vəzifəsini bildirən qalın qızıl boyunbağı var idi. Kənd camaatı onu “Mirzə Yavan” deyə çağırırdı. Atam dedi ki, sonralarda başa düşdüm ki, “Yavan”, əslində, “İvan” olmalıdır. Bu, o mə’murun adı idi.

Atam çox heyfsilənərək gənc yaşlı baçısının öldürəlməsindən danışdı. Bir dəfə baçısı əri ilə evdə oturanda bayırdan kimsə ərini səsləyir. Əri ona deyir ki, arvad, qapıya sən get, aç. Qorxuram ki, bu mənim düşmənlərimdir. Qorxma, get bax, sənə bir şey etməzlər. Əfsus ki, atamın bacısı qapıya çıxanda onu əri hesab edib, vururlar.

Kənddə bir adam təzə üsullu bir məktəb açmışdı. O, həm də müəlimlik edib, orada uşaqlara yazı-pozu öyrədirdi. Atamgilin məktəb pulunu verməyə imkanları yox idi. Elə ki, atam o pulu qazanmaq üçün altı ay ərzində Quba bazarına gedib yumurta satdı. Qubaya gedən kəndçilər onu pulsuz-parasız araba ilə şəhərə aparırdılar. Pul yığıb, oxumaq pulunu ödəyəndə, müəllim onu partada öz qızının yanında oturtdu. O, çox gözəl bir qız idi.

Təhsil bir, yoxsa iki il çəkdi. Atam orada ərəb əlifbasını öyrəndi və bütün ömrü boyu bu köhnə əlifbadan istifadə edirdi. O, deyirdi ki, bu əlifbadan istifadə etmək ona daha rahat gəlir.

Bəy uşaqları tənbəl idilər, dərs oxumurdular. Atam onlara ev tapşırığlarıını yazıb verirdi. Onlar isə bunun əvəzinə ona, yeməyə evdən gətirdikləri qoğalları verirdilər.

Kənddə teatr da var idi. Atam orada Cavidin “İblis” tamaşasını görmüşdü. Danışırdı ki, səhnə döşəməsinin bir yerindən tüstü qalxanda və oradan bağıra-bağıra İblis çıxanda tamaşaçılar vahiməyə düşmüşdülər, bərk qorxmuşdular.

Bir dəfə səhər çağı atam malları dağa otlamağa aparmışdı. Orada görür ki, sahələrinin otu yeyilib qurtarıb, amma yanaşıda olan bəyə məhsus sahənin otu çox yaxşıdır. O, malları bəyin sahasinə keçirdir. Bir azdan uzaqda bəyin atla onun tərəfinə çapdığını görür. Atama çatanda bəy atını şaha qaldırıb, qışqırır “Hey, sən!”. Atam isə cavabında deyir, nədir, ay dayı? Bəy isə qamçısını havada yelləyərək, bu sözə çox yığcam bir şəkildə cavab verir, qışqırür, “Qamçıdır, köpək oğlu!”.

Atam dedi ki, bəy bunu yaxşı eləmədi. Axı mən balaca uşaq olmuşam, anlamamışam. Mən atama bir söz demədim, amma ürəyimdə bəyə bəraət qazandırdım. Uşağam, başa düşmədim deyərək yekə adamı aldatmaq istəyirdin. Axı bu sahə başqasına məxsusdur, onu ki başa düşürdün. Oğurluğ, oğurluğdur. Bəy də oğruya lazımlı bir cavab verdi. Əgər bəy bu cür sərt hərəkət etməsə qısa bir zamanda kəndçilər, kasıb-kusub onun bütün var-yoxunu talayardılar.

Atamın bir yaxın qohumu var idi, dəyəsən dayısı oğlu idi. Bir dəfə dağ cığırı ilə gedəndə, bir kolun arxasında gizlənmiş bu cavan onu səsləyir. Atam ona yanaşır. Cavan oğlan dedi, tüfəngimi sənə tuşlamışdım. Az qalmışdı ki, vurum. Yaxşı ki, son anda səni tanıdım. Oturub bir az söhbət etdilər. Atam başa düşdü ki, bu adam karvan kəsir, quldurluqla məşğul olur.

Bir başqa vaxt atam bir həyətdə kişilərlə birlikdə oturanda o oğlan da onların yanına gəlib əyləşir. Çiynində tüfənqi də var idi. Onun üstü-başı, toz-torpağ içində idi. Birdən onlara xəbər gəldi ki, kənddə kimsə bir nəfəri güllə ilə vurub, öldürüb. Oğlanın hərəkətlərindən atam hiss etdi ki, o adamı vuran elə bu, atamın dayısı oğlu olub. Atam anladı ki, bu adam həm də qoçuluqla məşgul olur, hətta pulla adam da öldürür. Ancaq bunu üzə vurmadı, ürəyində bir sirr kimi saxladı.

Amma bu cavanın axırı pis oldu. O, bir varlı adamın, bəyin gənc arvadını qaçırdmışdı. Sonra onu özünə arvad edərək, dağda bir komada, yanında saxlayırdı. Bir dəfə bir evin qarşısından keçəndə bir kişi, evin yiyəsi onu içəri də’vət edir. Deyir ki, sənə hörmət etmək istəyirəm, yemək-içmək verəcəyəm. Oğlan içəri girib süfrənin başında oturur. Rahat yemək üçün silahını-sürsatını çıxarıb yanına qoyur. Onun başı yeməyə qarışanda, arxa qapıdan həmin o bəyin adamları içəri girib onun başını kəsirlər. Meyidini isə evin yaxınlağındakı arxa atırlar. Atamın qohumları onun meyidini orada tapanda hadisənin necə baş verdiyini başa düşdülər. Meyidi aparıb basırdılar.

Rusiyada inqilab baş verəndən sonra çar ordusunda xidmət edən erməni bölmələri Qafqaza üz tutdular. Atam mənə demişdi ki, erməni hərbi dəstələri Qubanı tutmaq üçün iki dəfə həmlə etmişdilər. O, ermənilərin birinci, uğursuz həmləsinin şahidi olmuşdu. Bu döyüşü öz gözləri ilə görmüşdü. Atam o vaxt on-on iki yaşında uşaq idi. Erməni ordu hissəsinin şəhərə yaxınlaşmasının xəbəri camaata çatanda vilayətin geniş xalq kütləsi bundan heç bir narahatçılıq hissi keçirmədi. “Erməni bizə, kasıb-kusuba bir şey eyləməz, çünki bizim heç bir şeyimiz yoxdur. Qoy ermənilərdən varlılar, bəylər qorxsunlar. Ermənilərə varlıların sərvəti, qızıl-gümüşü lazımdır”, dedilər.

Atamın danışdığına görə ermənilərə yeganə müqavimət göstərənlər Dağıstanın varlı bəyləri olub. Bu bəylər öz nökərlərinə tüfənglər paylayıb onları şəhərin təpə hissəsində yerləşdirdilər. Ermənilər isə çox aşağıda, çayın o biri tərəfindən şəhərə yaxınlaşmağa başladılar. Onların hər cür silahı var idi – top, pulemyot və s. Ermənilər körpünün üstünə çıxanda, bizimkilər onlara atəş atdılar. Onda ermənilər güllədən qorunmaq üçün özlərini körpünün altına saldılar. Onun altından çıxa bilmirdilər. Hər haçan ki, körpünün altından erməni əsgərinin başı görünürdü bizimkilər onu nişan alırdılar.

Bizim tərəfin döyüşçülərinin keçəpapaqları var idi. Döyüşçülər bu papaqları tüfəngin başına keçirib, onları səngərlərdən yuxarı tuturdular. Ermənilər isə bu papaqlara nə qədər atırdılarsa bunun onlara xeyri olmurdu. Orada külli miqdarda erməni qırıldı. Ermənilərin qanından çayın üstü al rəngə boyanmışdı. Bu həmlə boşa çıxdı, ermənilər geri çəkildilər. Ancaq bir müddət keçəndən sonra, bir neçə gündən (və ya aydan) sonra ermənilərin ikinci həmləsi uğurlu olmuşdu.

Elə o vaxtlarda kənddə onun dayısına cavan bir erməni əsgəri rast gəlir. O, pəxlivan cüssəli bir adam idi. Əsgərin ona yanaşdığını görəndə kişi hirslənib onun tüfəngini əlindən çəkib götürür, üzünə də möhkəm bir şapalaq vurur. Erməni əsgər ağlayaraq oradan qaçır.

İnqilabdan sonra qardaşı kommunist olur. Bolşeviklər bəylərə pis baxırdılar, sürgün edir, bə’zən də güllələyirdilər. Buna görə qardaşı özünün və bütün qohumlarının soyadlarını dəyişdirir “Mirzə”ni saxlayıb, “bəy” sözünü atır. Daha sonra atamı Tiflisə aparıb təzə açılan Qafqaz Kommunist Universitetində oxumağa qoyur. Atam orada rus dilini öyrənir, gürcü uşaqlarından daha yaxşı oxuyan tələbə olur. O vaxtın tələblərinə görə sənədlərində özünü yalandan muzdur (batrak) kimi qeyd edir. Çünki sovet hakimiyyəti dövründa aşağı təbəqənin nümayəndələrinin qabağa getməyə, yaxşı vəzifə tutmağa daha çox imkanı var idi.

Orada oxuyanda bir gün müdür tələbələrə gəlib deyir ki, yığışın, dağlara, bir quldur dəstəsinə qarşı vuruşmağa, gedəcəyik. Atam dedi, qorxudan bütün tələbələrin altı oturacağa yapışdı.

Şüra hökuməti kəndçilərin başını bişirirdi, təbliğ edirdi ki, onlar kolxozlara girsinlər. Təbliğatları bu cür idi. Bəylərin böyük sürülərinin, ilxılarının hamısını mənimsəmişık, kolxozlara yığmışıq. Siz də əlinizdəki mal-qara ilə kolxoza girsəniz bütün bu sürülər sizin olacaq. Bunu eşidəndən sonra kəndçilər kolxozlara daxil olmağa həvəslənirdilər.