Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şənbə, 17 noyabr.
- Bazar ertəsi, 18 fevral.
- Cümə, 28 iyun.
- Bazar ertəsi, 23 dekabr.
|
TİFLİS 1912 Çərşənbə, 24 oktyabr. Səhər Həqqinin yanına getmişdim. Oradan Hüseyn Cavidlə birlikdə evə gəldim. Cavid saat üçə qədər oturdu. Axşam onunla “Mülen–elektrik” projektoruna 1 getdik. “Dama ot Maksima” göstərilirdi. Çox maraqlı fars idi.
1 Xatırladıram ki, o zaman “kino” sözü işlənmirdi. Kinoya “projektor”, ya da “sinematoqraf” deyərdilər.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 422
Şənbə, 27 oktyabr. Atamın dünən axşam Gürcaanidən gəldi- yini bilib, axşamçağı onun yanına getdim. Əliqulu Nəcəfov, Hüseyn Cavid, Yüzbaşev, Rza, Həqqi və başqaları da orada idilər. O zaman atam tez-tez Tiflisə gəlməli olurdu, çünki onun Kaxetdə gördüyü iş Tiflislə və Tiflisdə yaşayan tacir Əbdülqafar Səmədovla əlaqədar idi. Hər dəfə Tiflisə gələndə də onun Şeytan- bazarda “Azərbaycan” adını daşıyan mehmanxanada tutduğu geniş nömrə axşamlar kluba çevrilərdi, çünki onun gəldiyindən xəbər tutan kimi bütün dostlar və tanışlar axşam onun ziyarətinə gəlməyi, onun nömrəsində söhbət məclisi qurmağı özlərinə müqəddəs bir borc bilərdilər. Bu səmimi dostlar sırasında Hüseyn Cavid də görkəmli yer tuturdu. Çümə, 9 noyabr. Axşam saat 8-dən gecəyarıya qədər Hüseyn Cavid mənim yanımdaydı. Əhməd Hikmətin “Hüsn və eşq” əsərini oxuyurduq. Bu qeydə əlavə etməliyəm ki, Hüseyn Cavid osmanlı ədəbiy- yatından, osmanlı yazıçılarından bizə, xüsusilə mənə və Rzaya çox şey nəql edərdi. Onun təhriki ilə mən o zaman İstambuldan bir neçə kitab sifariş edib almışdım ki, onların içində Əhməd Hikmətin “Xaristan və gülüstan” adlı hekayələr kitabı, Məmməd Əmin bəyin “Türk sazı”, Əbdülhəqq Hamidin “Düxtəri–hindu”, “Nəstərən”, “Təzər” və sair əsərləri də var idi ki, bu əsərlər indi də mənim kitabxanamda saxlanır. Biz Hüseyn Cavidi rus ədəbiyyatı ilə və rus dilinə tərcümə edilmiş Qərb yazıçılarının əsərləri ilə tanış etdiyimiz kimi, o da bizi Şərq və xüsusilə türk yazıçıları, onların ən qiymətli əsərləri ilə tanış edirdi. Bazar günü, 11 noyabr. ...Axşam auditoriyada “Hacı Qənbər” tamaşasına baxırdım. Həqqi, Rza, Hüseyn Cavid, Əliqulu Nəcəfov və başqaları da ordaydı.
Gecəyarıya qədər mənə öz şeirlərindən oxuyurdu. Cümə axşamı, 29 noyabr. Gündüz Həqqinin yanına get- mişdim. Evə Hüseyn Cavidlə bir qayıtdıq. Saat üçə qədər oturdu. Əhməd Hikmətin əsərlərini oxuyurduq.
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 423
Bazar, 16 dekabr. ...Axşam Rza ilə rus teatrında Dosto- yevskinin “İdiot” əsərinə baxdıq. Çox yaxşı oynayırdılar. Kədər məni boğurdu. 1912–ci ilin son aylarında Hüseyn Cavidlə mənim bütün görüşlərim burada qeyd edilmiş və hesaba alınmışdır. Bütün bu qeydlərdən bizim böyük şairlə müəyyən dərəcədə yaxın oldu- ğumuz və tez-tez görüşdüyümüz məlum olur. Bir neçə gün görüşməyəndə biz darıxırdıq, buna görə də hər təsadüfdən istifadə edərək, dostluğumuzu möhkəmlədirdik. Təzə 1913–cü ildə bu görüşlər daha çox, daha məzmunlu və mənalı oldu. Bu da mənim gündəliyimdə öz əksini tapmışdır.
Orada tamaşa olaçaqdı, ancaq tamaşaçı olmadığından, baş tutmadı. Hüseyn Cavid, Əliqulu və bütün artistlərlə görüşdüm...
Çavid də ordaydı. O, “Ana” adlı birpərdəli dramını bizə oxudu. Dram şeirlə yazılmış və çərkəzlərin həyatına həsr edilmişdir. Çox gözəl əsərdir. İndiyədək gündəliyimdən bura köçürdüyüm qeydlərin içində bu qeyd bəlkə də ən maraqlı və əhəmiyyətli hesab edilməlidir; çünki Hüseyn Cavidin ilk əsərləri sırasında görkəmli yer tutan “Ana” dramının yazılış tarixini müəyyənləşdirir. Bu əsərin ilk oxucusu, daha doğrusu, dinləyicisi Rza ilə mən olmuşduq və əsər bizim ikimizə də böyük təsir bağışlamışdı. Müəllif özü də bu əsərin əhəmiyyətini düzgün düşünürdü; çünki onun başqa əsər- lərindən fərqli olaraq, əruz vəzni ilə yox özü dediyi kimi, “barmaq üsulu” vəzni ilə yazılmışdı
axşam saat 7-də Rza ilə mehmanxanaya getdik. Atamla oturub çay içdiyimiz zaman Hüseyn Cavid, Əliqulu, Həqqi və başqaları gəldilər. Axşam saat ona kimi söhbət elədik. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 424
Bazar, 17 fevral. ...Səhər çayını atamın yanında içdim. Hüseyn Cavid də ordaydı. Axşam Rza ilə yenə atamın yanına getdik. Hüseyn Cavid və Əliqulu da ordaydılar. Gecə saat 11-ə qədər oturub, çay içdik, söhbət elədik. Bazar ertəsi, 18 fevral. Bizi yaz tətilinə buraxdılar. Səhər Hüseyn Cavid, Rza, Əpiş və İsmayıl Şeyxovla şəhərin kənarında “Xudadov meşəsi” adlanan yerə getmişdik. Özümüzlə yemək və limonad da götürmüşdük. Çox maraqlı vaxt keçirdik. Hüseyn Cavid Türkiyədəki inqilabdan və Əbdülhəmidin devrilməsindən bizə nəql edirdi... Bu qeyddə “Əpiş” adlanan Mirələkbər Seyidov bizim həmyerlimiz və məktəb yoldaşımız idi. Çərşənbə, 20 fevral. Axşam Rza, Hüseyn Cavid və Əliqulu ilə atamın yanına getmişdik. Mirzə Cəlil də ordaydı, o dünən gəlmişdi. Sonra Hüseyn Cavid, Əliqulu və Rza ilə auditoriyaya “Saqqalın kəraməti” tamaşasına getdik. Oynayanlar həvəskarlar idi və çox pis oynayırdılar...
yanıma gəlmişdi. Sonra gəzməyə çıxdıq və axşam dövlət “Kazyonnı” teatrda “O olmasın, bu olsun” tamaşasına getdik. Çoxlu tanış var idi... Bazar, 17 mart. Dünən gecə atam gəldi. Bu axşam yanına getmişdim. Hüseyn Cavid, Yüzbaşyev, Kirmanşahski və başqaları da ordaydı. Sonra Əliqulu gəldi. Bərk sərxoş idi. Gecəyarıya qədər oturduq, çay içib şam elədik. Nə isə martın 17-si gecəsi mənim yaxşı yadımda qalmışdır, çünki Əliqulu Nəcəfov Qəmküsarın sərxoş halda atamın yanına gəldiyi birinci dəfə idi və bizim hamımızı çox təəccübləndirmişdi. Əliqulu tez-tez içər, bəzən bir neçə gün kefdən ayılmazdı. Bütün o biri gənc dost və tanışlar kimi, Əliqulu da atamın hörmətini saxlar, ondan ehtiyat edər və sərxoş olduğu zaman onun gözünə görünməzdi. Bu axşam, həmişəki kimi, biz gənclər atamın kənddən gəl- diyini bilib, onun başına yığılmışdıq, çünki onun son dərəcə
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 425
maraqlı, məzmunlu, məntiqli, şirin söhbətlərinə müştaq idik. Bu axşam samovarın ətrafında oturub, ətirli və pürrəng çay içə-içə söhbət elədiyimiz yerdə qapı açıldı və Əliqulu Qəmküsar sən- dələyə-səndələyə içəri girdi. Onun sərxoş olduğunu görüb, hamı- mız narahat olduq, çünki atamın sərxoşları və sərxoşluğu sevmə- diyini yaxşı bilirdik. Biz qorxurduq ki, atam Əliqulunu özünə- məxsus sərtliklə məzəmmət eləsin, onun qəlbinə dəysin. Lakin atam sanki Əliqulunun sərxoşluğunu görmür, söhbətini davam etdirirdi. Əliqulu da bir müddət öz yerində sakitcə oturub dinlədikdən sonra söhbətə qarışmağa başladı. Atam bizi təəccüb- ləndirən səbir ilə onun sözlərini dinləyir və yeri gələndə ona ciddi cavab verir, qaydanı pozmağa, cızıqdan çıxmağa imkan vermirdi. Əliqulunun bu məclisə sərxoş gəlməyi bizim hamımıza elə təsir eləmişdi ki, biz dağılışmağa bir fürsət, bir bəhanə axtarırdıq ki, Əliqulunu da özümüzlə aparaq və atamı incitməyək. Biz getməyə hazırlaşanda Əliqulu da ayağa qalxdı, lakin atam onun qolundan tutub saxladı. – Sən getmə, qal mənim yanımda! – dedi. Atamın bu təklifi bizi daha da təəccübləndirdi və biz ona etiraz edəndə, bizi başa saldı ki, Əliqulunu bu halda buraxmaq olmaz, onu buradaca saxlamaq lazımdır. Biz getdik. Sonradan Əliqulu nə qədər xəcalət çəkdiyini, biz gedəndən sonra dinməz-söyləməz yatağa girib yatdığını və səhər tezdən, atam oyanmamış durub səssiz-səmirsiz onun yanından əkildiyini nəql edərdi. Atam isə, sanki bu hadisə olmamışdı, onu büsbütün unudub, bir dəfə də, işarə ilə olsa da, onun üstünü vur- mamışdı. Bəlkə bu cür müdrik xasiyyətinə görə də adlı-sanlı böyük yazıçılardan tutmuş gənc ziyalılara və məktəblilərə kimi, bütün bilən və tanıyanlar, bütün dost və aşnalar Qurbanəli Şərif- zadənin hörmətini saxlar, onun yanında heç bir artıq-əskik söz danışmağa, heç bir naqabil hərəkət etməyə cəsarət etməzdi. Yadda qalmış bu gecədən sonra mən hər axşam Hüseyn Cavid və Rza Təhmasib ilə atamın yanında olduğumuzu gündə-
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 426
liyimdə qeyd etmişəm. Bircə çərşənbə günü, mart ayının 20-də mən gündəliyimdə belə yazmışam: “Axşam Hüseyn və Rza ilə atamın yanındaydıq. Şamdan qabaq Mirzə Cəlil də gəldi. O, bu gün gəlmişdir. Şam yeyib söhbət edirdik. Gecə saat 11-də atam Naxçıvana yollandı”. Məlumdur ki, bu zaman “Molla Nəsrəddin” jurnalının böh- ranlı günləri idi. Cəlil Məmmədquluzadə vaxtının çoxunu Kəh- rizli kəndində keçirir və jurnalın taleyini Əliqulu Nəcəfov Qəm- küsara tapşırmaq üçün çalışırdı. Yenə gündəliyimdəki qeydlərdən biri: Bazar, 24 mart. Səhər Rza və Hüseyn ilə Botanik bağın dərəsinə getmişdik. Arxın kənarında, çəməndə oturub yedik, içdik. Hüseyn və mən şuluq eləməyə başladıq. Mən suya düşdüm. Günümüz çox yaxşı keçdi, ancaq Rzaya xeyli əzab verdik. Bu gündən başlayaraq, biz üçümüz tez-tez, demək olar ki, hər bazar günü Tiflisin olduqca səfalı və gəzməli Botanik bağına gedər, orada yeyər, içər, söhbət edər, uşaqlığımızı yada salıb, əylənərdik. Bizdən on-on iki yaş böyük olan Hüseyn Cavid heç də aramızdakı bu fərqi bizə hiss etdirməz və bizə hər cəhətdən yoldaş və dost olardı. O vaxtlar dindar hacı ailəsində tərbiyə almış Rza Təhmasib şərabı haram hesab edib içməz, bizə də içməyə qoymazdı, lakin biz hər dəfə bir şüşə dadlı Kaxet şərabı götürüb, Botanik bağda, arxın kənarında, kölgəli ağacların altında oturub, onu içər və bir o qədər kefli olmasaq da, Rzanı acıqlandırmaq üçün özümüzü tam sərxoş kimi aparar, şuluqluq edərdik. Rza da, qayğıkeş lələ kimi, gah mənim dalımca qaçıb, suyun içindən çəkib çıxarar, gah Hüseynin başının üstünü alıb, yerdən qalxızar və qoltuğuna girib, sakit etməyə çalışardı. Botanik bağdakı bu gəzintidən iki gün sonra, tək günü, martın 26-da axşam Rza ilə əlcəbr dərsimizi hazırladığımız zaman Hüseyn Cavid gəlib, bir saat bizimlə oturub, söhbət edib getmişdi. O biri bazar günü, martın 31-də isə gündəliyimdə aşağıdakı müfəssəl qeyd yazılmışdır:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 427
“Səhər saat doqquzda Rza gəldi. Mən hələ yerimdən durma- mışdım. Rza təklif elədi ki, mən geyinib çay-çörək yeyincə, o, Hüseyn Cavidin dalınca gedib, mənim yanıma gətirsin. Biz bu gün şəhərdən kənarda gəzməyə hazırlaşırdıq. O getdi. Mən hələ səhər yeməyimi qurtarmamışdım ki, Rza ilə Hüseyn gəldilər. Mən öz otağıma qayıdanda onlar Əhməd Hikmətin kitabından “Mənim yekanəm” adlı hekayəni oxuyurdular. Mən də oturub qulaq asma- ğa başladım. Hekayəni oxuyub qurtaradan sonra narın yağış baş- landı. Mən artıq gəzməyə getmək istəmədim, dostlarıma təklif elədim ki, evdə qalıb söhbət edək, amma onlar təklifimi qəbul etmədilər. Vidalaşıb getdilər. Yenə bir həftə sonra: Bazar, 7 aprel. ...Nahardan sonra Hüseyn Cavid gəldi. Söhbət elədik. Mən Tomas Karleylin “Герои и героическое в истории” kitabından Şekspir, Dante, Russo və Məhəmməd haqqında parça- ları ona oxuyur, çətin yerlərini tərcümə və izah edirdim. Mən Hüseyn Caviddən çox şey yaza bilərdim, ancaq indi vaxtı deyil - gecə saat iki tamamdır... Bazar ertəsi, 8 aprel. ...Axşam Rza ilə atamın yanına get- mişdik. Saat 8-də atam Rzaqulu Nəcəfovla gəldi. Bir azdan sonra “Molla Nəsrəddin”in indiki redaktoru Əliqulu da gəldi və jurnalın təzə nömrəsini gətirdi. Rzaqulu nömrədəki materialı ucadan oxu- mağa başladı. Sonra Hüseyn Cavid gəldi, onun dalınca İsmayıl Həqqi gəldi. Siyasət aləmindən söhbət başlandı. Bu söhbətdə Hüseyn Cavid özünün yaxşı bilikli olduğunu göstərdi. O, Tür- kiyənin bugünkü vəziyyətini çox aydın müəyyənləşdirdi. Saat ona yaxın idi. Mən yavaşca Rzaya işarə elədim ki, gedək. Biz fürsət tapıb vidalaşdıq, getdik. May ayında məktəbdə imtahanlar başlanmışdı. Bu zaman mən, artıq gimnaziyada yox, ikinci kommersiya məktəbində, Rza Təhmasib və yuxarıda adı çəkilən Əpiş (Mirələkbər) Seyidovla bir, altıncı sinifdə oxuyurdum. İmtahanların başlanması ilə mən də büsbütün öz təhsilimlə məşğul olmuşdum. Bu müddətdə gündəliyimdə Hüseyn Cavidin adı çəkilmir. Mən inanmıram ki, Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 428
biz görüşməyə vaxt tapmayaydıq. Məsələ burasındadır ki, bu vaxtda ya mən gündəliyimdən əl çəkmişdim, ya da o dövrün gündəliyi itmişdir. Hər halda bütün may ayı və iyunun ilk üç həftəsi haqqında mənim gündəliyim qalmamışdır. İmtahanları müvəffəqiyyətlə verib qurtarandan sonra mən cümə axşamı, iyunun 28-də atamla bərabər Gürcaaniyə yay tətilinə gedib, payızda dərslər başlanana qədər orada qalmışdım. Yay aylarında mən Kaxet dəmiryol tikintisinin kantorunda qeydçi vəzifəsində işləyirdim. Bu vaxt Hüseyn Cavid öz xərci ilə Tiflisdə gürcü şirkətinin mətbəəsində “Ana” dramını və İsmayıl Həqqinin “Şərq” mətbəə- sində “Keçmiş günlər” adlı şeirlər kitabçasını çap etdirmişdi. “Ana” kitabçasına müəllif aşağıdakı məzmunda xüsusi bir “mülahizə” əlavə etmişdi: “Ana” əlfaz və tərkibatca, qəvaid və təbiratca İstambul türkcəsini xatırlamaqla bərabər, Qafqaziyayı da bütün-bütünə unutmaq istəməz. Barmaq üsulu, yaxud mənzum yazılarda rəvi və qafiyəcə təqib edilən üsul da pək sığı olmayaraq olduqca sərbəst və genişdir. H.C.”. Bu mülahizənin altında müəllifin nəşr edilməmiş əsərləri haqqında dərc edilmiş məlumat da maraqlıdır. Burada “Keçmiş günlər” - mənzum, “Maral”, dram 4 pərdə - mənsur, “Bahar şəb- nəmləri” – mənzum və “Rəmzi” * , dram 5 pərdə mənsur qeyd edilmişdir. “Ana”dan bir az sonra həmin il çapdan çıxmış “Keçmiş gün- lər” kitabçasının da sonunda aşağıdakı “qeyd” verilmişdir: “Keçmiş günlər”i şairanə bir nəzərlə gözdən keçirənlər şeirə bən- zər dəyərli bir şey bulamazlar. Şu yapraqlar yalnız hekayə və həsbhal tərzində qaralanmış bir taqım parçalardır. Yazılışına gəlincə, “Ana”dakı “mülahizə”yə bir kərə ətfi-nəzər edilməsi kafi olsa gərək. H.C. Mayıs, 1913”. İstər “Ana” kitabçasındakı “mülahizə”, istərsə də “Keçmiş günlər”dəki bu qeyd Hüseyn Cavidin Azərbaycan şeirinə bir
* Dramaturq sonradan onun adını dəyişib “Şeyda” qoymuşdur. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 429
yenilik, özünəməxsus bir üslub gətirdiyini göstərir ki, bütün yara- dıcılığı boyu bu üslub əsərdən-əsərə inkişaf edərək, “Hüseyn Cavid” üslubuna çevrilmişdir. İkinci kitabçanın da sonunda müəllifin o biri əsərləri haq- qında aşağıdakı məlumat verilmişdir: “Müəllifin basılmış əsəri: “Ana” – barmaq üsulu. Basılacaq əsərləri: “Maral” –mənsur, “Bahar şəbnəmləri” – mənzum, “Rəmzi” – mənsur”. Çapdan çıxmış bu ilk kitabçalarının ikisini də Hüseyn Cavid mənə hədiyyə vermiş və üzərində bu sözləri yazmışdı: “Sevgili və qiymətli qardaşım Şərifzadə Əziz əfəndiyə kiçik və dəyərsiz bir yadigar. Hüseyn” (“Ana” kitabçasında) və “Dəyərli qardaşım Əzizə dəyərsiz bir yapraq. Hüseyn Cavid” (“Keçmiş günlər” kitabçasında). Unudulmaz dostum Hüseyn Cavidin o zaman, altmış il bun- dan əvvəl mənə verərkən “kiçik və dəyərsiz” adlandırdığı bu yadigar “yapraqlar” bu gün mənim kitabxanamda ən əziz və qiymətli bir xatirə kimi saxlanmaqdadır. Yay fəsli Gürcaanidə olan zaman mən Hüseyn Cavidlə görüşə bilmirdimsə də, onun haqqında gündəliyimdə ara-sıra qeydlər yazılırdı ki, onları buraya köçürürəm. Cümə axşamı, 26 iyun. ...Axşam mən Hüseyn Cavidin kitabçalarını atama göstərdim. O oxumağa başladı. Oxuduqca hey tərifləyir, tez-tez “bərəkallah, Hüseyn! Afərin, Hüseyn! Doğrudan da ki, “Cavid!” - deyir və məni inandırmağa çalışırdı ki, Hüseyn Cavid doğrudan da böyük yazıçı olacaqdır, ancaq məni inan- dırmaq artıq idi. Mən onsuz da buna əmin idim. Cümə, 28 iyun. Bu gün Hüseyn Cavidə atamın onun əsər- lərindən çox razı qaldığı haqda müfəssəl məktub yazdım... Çərşənbə, 10 iyul. ...Səhər Hüseyndən məktub aldım və çox sevindim... Çox təəssüf olsun ki, bu məktubu öz kağızlarımın arasında tapa bilmədim. Yenə də inana bilmirəm ki, bu məktubu itirmiş olam, çünki Cavidin sonralar (1916-cı ildən 1935-ci ilədək) mənə
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 430
yazdığı bütün məktubları məndə qalmışdır ki, vaxtı gələndə onlar bir-bir oxuculara təqdim ediləcəkdir. Yenə gündəliyimə müraciət edirəm. “Şənbə, 13 iyul. Səhər Hüseyn Cavidə belə bir məktub yaz- dım: “Hörmətli Hüseyn əfəndi! Bir-iki gün bundan əvvəl sizin əziz məktubunuzu aldım. Təşəkkürlər edirəm. Əvvəlinci poçt ilə sizə cavab yazıram. Amma yazmağa söz tapmadığımdan məktu- bumu qısaca edirəm. Məndən dostlara salam ediniz”. Hüseyn Cavidin adı gündəliyimdə bir də təxminən bir aydan sonra çəkilir: “Bazar, 18 avqust. ...Nahardan sonra söhbət Türkiyənin pay- taxtı İstambuldan düşdü və vaxtı ilə bu şəhərdə olan Əbdülqafar Səmədov İstambulu ən pəjmürdə halda təsvir elədi. Hüseyn Cavid haqqında dünənki söhbətimizi xatırlayaraq, Səmədov onun kitab- çalarını soruşdu. Dünən atam da, mən də Cavidi hərarətlə ona tərif etmişdik. Mən Cavidin kitabçasını ona verib bəzi şeirlərini nişan verdim. O oxudu və çox bəyəndi”. Burada adı çəkilən Əbdülqafar Səmədov Sabirin və Abbas Səhhətin yaxın dostu, “Molla Nəsrəddin” jurnalında (1911-ci il № 15 və 16, Sabirin xəstəliyi haqqında “Oxucularımıza” başlığı ilə çap edilmiş müraciətnamə) “Şamaxı şəhərində məşhur və möhtərəm tacirlərimizdən” – deyə adı hörmətlə çəkilən “Hacı Əbdülrəhim Səmədov cənabları”nın oğlu və atamın yaxın dost- larından idi. Kaxetiya dəmiryol tikintisində o öz kapitalı ilə əsas rol oynayırdı, atam isə yalnız onun vəkili kimi bilavasitə tikintini aparır, orada əməli işlərini idarə edirdi. Əbdülqafar Səmədov Gürcaaniyə gələndə bizim yaşadığımız evə düşürdü və hər axşam üçümüzün arasında son dərəcə maraqlı söhbətlər başlanır, çox zaman mübahisələr də olurdu. Bü müba- hisələrdən Hüseyn Cavidlə əlaqədar olan biri haqqında gündə- liyimdə bu sətirlər yazılmışdır. “Tək günü, 20 avqust. ...Axşam atamla Səmədov işdən gəl- dilər. Nahardan sonra çay içən zaman mən Cavidin şeirlərindən oxumağı təklif elədim və kitabçadan “Məsud və Şəfiqə arasında Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 431
bir müsahibə” və bir neçə o biri şeirlərdən oxudum. Səmədov dedi ki, bu şeirlərdə fikir varsa da, gözəllik yoxdur. Mən etiraz edib dedim ki, bu şeirlərdə fikir də var, gözəllik də. Söhbət ümu- miyyətlə şeir və şeiriyyət ətrafında qızışdı. Səmədov dedi ki, şeir yalnız xarici formadır, söz gözəlliyidir, buna görə də əyləncə kimi bir şeydir. Heç bir dərin mənanı şeirin dar çərçivəsində ifadə etmək olmaz. Mən isə etiraz edib deyirdim ki, şeirdə hər bir dərin, ən dərin və məzmunlu fikri ifadə etmək mümkündür, bunun üçün yalnız həqiqi şair olmaq tələb edilir. Misal olaraq mən Şekspirin adını çəkdim. Səmədov Şekspiri kobud ədib adlandırdı. Mən heyrət etdim. “Hamlet”i, “Otello”nu misal çəkdim. Səmədovun dediyindən, bu əsərlərdə heç bir dərin fikir yox imiş. Bu iddia məni hiddətləndirdi. Mübahisə qızışdı. Səmədov Tolstoyun “Vlast mı” əsərinin “Hamlet” və “Otello”dan çox yüksək əsər olduğunu dedi. Buna mən nə deyə bilərdim? Atam bu mübahisədə iştirak etmirdi, çünki bu adları çəkilən əsərləri yaxşı bilmirdi. O, birdən mənim sözümü kəsib: “Sən hələ uşaqsan, – dedi, – sonra başa düşərsən ki, Əbdülqafar haqlıdır, höccət eləmə”. Bu söz mənim qəlbimə dəydi. Səmədov isə mənim incidiyimi hiss edib, qəlbimi ələ almaq üçün atama dedi: “Bir səbət almadan ən yaxşısını seçib ayırmaq olar, amma alma və armuddan yaxşısını seçmək mümkün deyil, çünki biri almanı sevir, o biri armudu. Yazıçılar da bunun kimi”. Atam onun haqlı olduğunu etiraf elədi. Onda mən atama müraciət edib soruşdum: “Bəs siz hansını sevirsiniz, almanı, ya armudu?” Mənim konkret sualıma cavab vermək əvəzinə o: “Biri almanı xoşlayır, – dedi, – o biri armudu”. Mən: “Çox gözəl, – dedim, – tutaq ki, siz almanı xoşlayırsınız, mən isə armudu. Daha uşaq olmağın buna nə dəxli?” Atam dinmədi”. Gündəliyimdəki bu qeydi olduğu kimi bura köçürərək, ancaq bunu əlavə etmək istəyirəm ki, o zaman, gənç olduğum üçün, mən çox zaman mübahisədə soyuqqanlılığı itirib, qızışır və kimlə bəhs etdiyimi nəzərdən qaçırıb, sərt söz və ifadələr işlətməkdən özümü saxlaya bilmirdim. Atam isə Əbdülqafarın haqlı olduğunu etirafla məni höccət etməməyə çağıranda, heç şübhəsiz, mənim qəlbimə Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 432
dəymək yox, ancaq Əbdülqafarın qonaq, həm də hörmətli qonaq olduğunu və qonağa hörmət ənənəsini mənə xatırlatmaq, beləliklə də qonağı narazı salacaq, ya allah göstərməsin, təhqir edə biləcək söz və ifadələrdən məni saxlamaq istəmiş, mən isə bunu başa düşməyib, öz lüzumsuz höccətimdə inad etmişdim. 1913-cü il avqustun sonlarına qədər Gürcaanidə dəmiryol tikintisi kantorunda işləyəndən sonra mən avqustun 28-də Tiflisə qayıtdım və yenə məktəb dərslərinə başladım. Çox təəssüf olsun ki, bu gündən etibarən ta oktyabr ayının 29-na qədər tam iki ay ərzində yazdığım gündəliklər yox olmuşdur. Bilmirəm, mən özümmü onları nə səbəbə isə cırıb atmışam, ya təsadüfən itirmi- şəm. Xülasə, bu iki ay haqqında məndə heç bir qeyd qalmamışdır. Buna görə də Hüseyn Cavid haqqında xatirələrimi noyabrın 13- dən başlayıb davam etdirməli oluram. “Çərşənbə, 13 noyabr. Dərslərdən sonra Əpişlə İsmayıl Həqqinin yanına getdik. Özü yox idi, ancaq Hüseyn Cavid, Zeynal və Rzaqulu – “Molla Nəsrəddin” jurnalı redaktorunun qardaşı ordaydılar. Biz salamlaşıb söhbətə başladıq”. Burada adı çəkilən Zeynal, zənnimcə, həmin Ağa Zeynaldır ki, vaxtı ilə onun haqqında Hüseyn Cavid dəfələrlə İstambuldan atama yazardı. Çox təəssüf ki, bu qeyddə söhbətimizin məzmunu göstərilməmişdir. Mən inanmıram ki, Gürcaanidən Tiflisə qayı- dandan sonra Hüseyn Cavidlə bu görüşümüz ilk görüş olaydı. Heç şübhəsiz, bundan qabaq da onunla dəfələrlə görüşüb, yay təəs- sürat və hadisələrindən söhbət etmişdik, lakin bu barədə heç bir qeyd qalmamışdır. İsmayıl Həqqinin kantorunda bu təsadüfi görüşdən iki gün sonra gündəliyimdə xüsusi diqqətəlayiq olan bu sətirlərə rast gəlirik: “Cümə, 15 noyabr. ...Evdə oturub Veresayevi oxuduğum zaman birdən Hüseyn Cavid gəldi və “Ata qatili” adlı təzə yazdığı dramını gətirdi ki, oxuyub öz rəyimi deyim... Axşam Hüseynin dramını oxumağa başladım. Başdan beşcə səhifə oxumuşdum ki,
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 433
onun özü də gəldi. Otağıma samovar gətirdilər. Çay dəmlədim. Hüseyn ilə çay içə-içə söhbətə başladıq. ...Teatra, “O olmasın, bu olsun” tamaşasına getdik. Teatra çətinliklə keçdik, çünki mənim üçün məktəbli bileti yox idi. Tamaşaçı çox idi. Hüseynlə orkestrdə özümüzə yer elədik. Liter lojasında qızı Mina xanım və kürəkəni Yusif xanla bir yerdə Həmidə xanım əyləşmişdi... O biri lojada öz xanımı Nəcibə xanım və bacısı ilə Səmədov oturmuşdu. Mən onlarla uzaqdan sala- mlaşdım... “Şənbə, 16 noyabr. ...Səhərdən Hüseynin dramını oxuyur- dum. Birinci məclisi oxuyub qurtardım. Hələ ki, mənim xoşuma gəlir. Dili gözəl, monoloqları olduqca mənalı və təsirlidir. Saat altıya qədər oxuyub qurtardım. Öz təəssüratımı Cavidin dəftərinin sonunda yazdım”. Təəssüf ki, Cavidin “Ata qatili” * əsərinə dair gündəliyimdə artıq heç bir qeyd, işarə, rəy yazılmamışdır. İndi isə bu əsər büsbütün mənim yadımdan çıxmışdır. Hətta gündəliyimdəki bu qısaca sətirlər olmasaydı, mən Hüseyn Cavidin belə bir əsər yazdığını yada sala bilməzdim. “Şənbə, 23 noyabr. ...Əpişlə Şeytanbazara şaxsey–vaxsey tamaşasına getmişdik. Orada Hüseyn Cavid, Rzaqulu, Zeynal və başqalarına rast gəldik. Bir az onlarla bir yerdə durub axmaq fanatiklərin axmaq hərəkətlərinə tamaşa elədik...” “Cümə axşamı, 28 noyabr. ...Axşam Hüseyn gəldi. Bu gəlişi haqqında o, qabaqcadan mənə xəbər vermişdi. O, təzə yazıb qəzetdə çap etdirdiyi və sonradan bir də üzərində işlədiyi “Maral” adlı dramını mənə oxumaq istəyirdi. İşığı yandırdıq. Mən çay töküb masanın üstünə qoydum. Hüseyn oxumağa başladı. Birinci məclis olduqca yaxşı idi. Ayrı-ayrı yerləri çox gözəl idi. İkinci məclisi də yaxşı idi. Mən ancaq bir-iki yerdə düzəliş aparmağı məsləhət gördüm. Yenə çay süzdüm. Üçüncü məclisdə bir yer mənə çox zəif göründü. Mən öz rəyimi söylədim, o mənimlə razılaşdı və necə düzəltmək lazım olduğunu soruşdu. Mən ona bir
* Cavidin belə bir pyesinin olub-olmaması bugünədək qaranlıq qalır. – Tərtibçi. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 434
neçə variant təklif elədim. Lakin üçüncü məclisi büsbütün gotür- mək də olar, onda ikinci məclisin sonunu təzə varianta uyğun düzəltmək və üçüncü məclisi təzədən yazmaq lazım olacaqdır. Dördüncü məclisi oxuduq. Burada da nöqsanlı yer var idi, ancaq bu noqsan üçüncü pərdədəki kimi ciddi deyildi. Hüseyn mənim fikrimi qəbul elədi”. Saat on birin yarısında biz dramın oxunmasını qurtardıq və ümumiyyətlə onun təzə dramını təhlil və müzakirə elədik. Mənim iradlarımı o bir ağ vərəqdə yazdı. Saat on birə qədər oturub, məsləhətlərimə görə razılıq edib getdi. Gedəndə dedi ki, əsəri təzədən işləyəndən və nöqsanlarını düzəldəndən sonra üzünü ağardıb, təkrar oxumaq üçün mənə verəcəkdir. Ümumiyyətlə desək, əsər mənim çox xoşuma Gəldi. Cavid səhnə hərəkətlərini yaxşı göstərə bilir. “Şənbə, 30 noyabr. ...Küçə ilə gedəndə Hüseyn, Əliqulu, Rzaqulu və Zeynala rast gəldim. Onlar Peski küçəsində on nöm- rəli evə köçürülmüş “Molla Nəsrəddin” redaksiyasına gedirdilər. Mən də onlara qoşuldum. Redaksiyada oturub bir az söhbət elədik.” Məlum olduğu üzrə, “Molla Nəsrəddin” Tiflisdə Şeyx Sənan dağının ətəyində, Davidovski küçəsindəki 24 nömrəli evdə müsəlmanlar yaşadığı Şeytanbazar məhəlləsindən xeyli uzaqda yerləşirdi. Cəlil Məmmədquluzadə jurnalı Əliqulu Qəmküsara tapşırandan sonra redaksiya Şeytanbazara yaxın Peski küçəsinə keçirilmişdi. Bu birmərtəbəli ev mənim yaxşı yadımdadır. Redak- siya bir neçə otaqda yerləşirdi. Birinci ən böyük otaq jurnalın redaksiyası və kantoru üçün ayrılmışdı, o biri otaqlarda isə jur- nalın təzə redaktoru Əliqulu Nəçəfov Qəmküsar, onun qardaşı Rzaqulu, onların yaxın dostu Zeynal Məmmədov yaşayırdı. Redaksiyanın xüsusi qulluqçusu yox idi. Bütün işləri bu üç adam görürdü. Nəcəfovların anası Kərbəlayı Bilqeyis xanım da Nax- çıvandan Tiflisə gələndə bu evdə yaşayardı. O zaman Rzaqulu da, Zeynal da subay idilər, Əliqulunun isə Qəmər adlı bir qızı var idi. Mən oxuduğum məktəb bu evə çox yaxın idi və küçədən keçər- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 435
kən, mən çox vaxt redaksiyanın pəncərəsini küçədən taqqıldadıb içəri girər, oturar, söhbət edər, qəzetə, jurnala baxardım. Söz yox, Hüseyn Cavid də hərdən bu evə gələrdi, lakin jurnalda bilavasitə iştirak etməzdi. Mənim gündəliyimdə onun harada işlədiyi yazılmamışdır, lakin belə yadıma gəlir ki, o, müəllimlik edir və Şeytanbazar məhəlləsində yaşayırdı. O zaman o tək idi. Heç kəsi evinə çağırmaz, heç kəs də onun evinə get- məzdi. Bizimlə və başqaları ilə yalnız İsmayıl Həqqinin kanto- runda, “Auditoriya”da, qiraətxanada, “Molla Nəsrəddin” redaksi- yasında görüşər və tez-tez mənim mənzilimə, ya Rzanın mənzilinə gələrdi. Yenə gündəliyimə müraçiət edirəm: “Bazar, 15 dekabr. Mən məktəb yoldaşımla evdə dərslərimi hazırlayan zaman Hüseyn gəldi. Bizə mane olmamaq üçün o mənim çarpayımda uzandı. Biz dərsimizdən iki məsələni həll elədik. Saat 7-də yoldaşım getdi. Mən dərs kitablarımı yığışdırıb, Hüseynlə söhbətə başladım. Çox şeydən danışdıq, daha təfsilatını yazmıram. Hüseyn getmək istəyəndə mən də paltarımı dəyişib, onunla çıxdım, çünki axşam bala gedəcəkdim. Hüseyn mənə riş- xənd edirdi ki, mən bala gedirəm. Tramvay duracağında o, tram- vaya minib, Şeytanbazara getdi, mən də Qlovinskiyə yollandım.
bazara şam yeməyinə getdik. Restorandan çıxanda Hüseynə rast gəldik. O, evinə gedirdi. Bir az söhbət edəndən sonra biz dövlətli Naxçıvan taciri Hacı Hüseynalının görüşünə getməyi qərara aldıq. Mənim atamla bu Hacının arası yoxdur, çünki onu kafir hesab edir, amma Rzanın babası Hacı Ələkbər bəy və Əpişin atası Seyid Rza ilə möhkəm dostdur, çünki özü də onlar kimi mövhumatçı dindardır. Bu Hacı çox sadə, kobud və gülməli tipdir. Onun Nax- çıvanda dabbağxanası və geniş ticarəti var. Onun bədii surətini yaratmaq üçün bütöv bir kitab yazmaq olar. Getdik. Əslinə bax- san, bizim bu gedişimizə bais Əpiş oldu, çünki qış tətilində Naxçıvana getmək üçün ondan pul borc istəyəcəkdi. Hacı Hüseynalının yanında adam var idi. Biz ədəblə salam verib oturduq. O, Naxçıvandan dünən qayıtmışdı; o, bizim hərə- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 436
mizə bir-iki sual verdi, kef-hal elədi. Sonra bir nəfər naxçıvanlının cinayətindən söhbət açdı. Demə bu adam başqalarının əvəzindən qol çəkib, saxtakarlıq edirmiş, indi də damda yatır. Saat 8-də biz vidalaşıb çıxdıq. Əpiş orada olan yad adamdan çəkinib, pul məsələsini açıb ağartmadı. Meydançada Hüseyn getdi öz mən- zilinə, biz üçümüz də öz evimizə...” Burada adı çəkilən Hacı savadsız olsa da, Naxçıvanın məşhur taçirlərindən idi. Bir tərəfdən İranla, digər tərəfdən Zaqafqa- ziyanın şəhərləri, hətta Mərkəzi Rusiya ilə ticarəti, Naxçıvanda və Tiflisdə xüsusi evi, dəri–gön zavodu, pambıqtəmizləyən zavodu var idi. Özü də Naxçıvanın mömin allah bəndələrinin ağsaqqalı və başçısı idi. O çox koloritli tip idi. Klassik ədəbiyyatımızda ona ən yaxın olan bədii surət “Ölülər”dəki Hacı Həsən ağa hesab edilə bilər. “Bazar, 22 dekabr. Axşam “Molla Nəsrəddin” redaksiya- sından qayıdanda evdə Hüseynin qısaca məktubunu tapdım. O gəlib, məni bir qədər gözləyib, getmişdi...
Hüseynə rast gəldim. Bir az söhbət elədik, sonra restorana getdik. Mənim gələcəyimdən, burada məktəbi qurtarandan sonra İstambula oxumağa gedəcəyimdən söhbət edirdik. O, İstambul həyatından mənə nəql edirdi. Söhbətimiz çox şirin və maraqlı idi. Saat üçdə restorandan çıxdıq. O, evinə getdi, mən də öz işlərimə... Bazar, 29 dekabr. ...Nahardan sonra Hüseyn gəldi. Mən Rzadan aldığım məktubu ona oxudum. Hüseyn “Voyna i mir”in məzmununu ona nəql eləməyimi xahiş elədi. Bu iş nə qədər çətin olsa da, mən romanın əsas süjet xətlərini nəql eləməyə çalışdım...” Hüseyn Cavid İstambuldan təzə gəldiyi zaman rus dili və ədəbiyyatını yaxşı bilmirdi. Tiflisdə yaşadığı bir-iki ilin ərzində o, rusca az-çox danışmağa alışmışdısa da, lakin “hərb və sülh” kimi nəhəng əsəri rusca oxuyub bütün dərinliyi ilə başa düşə bilməzdi. Mən də düşəndə öz şair dostumu rus ədəbiyyatı ilə, ayrı-ayrı rus Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 437
yazıçıları və onların əsərləri ilə tanış edirdim. Bu barədə mənim gündəliyimdə də hərdənbir müəyyən qeydlərə rast gəlmək olur. 1913-cü ildəki görüş və söhbətlərimiz haqqında qeydlər bu- nunla tamam olur. Sonrakı 1914-cü ildə Hüseyn Cavidlə gö- rüşlərimiz çox zaman “Auditoriya”da, Hüseyn Ərəblinskinin hər axşam apardığı məşqlərdə və yaxud teatrdakı tamaşalarda olurdu. Hüseyn Cavidlə yanvarın 6-da auditoriyada, Hüseyn Ərəblin- skinin rəhbərliyi ilə aparılan “Sultan Əbdüləziz” tamaşasının məşqində görüşmüşdük ki, bu barədə belə bir qeyd vardır.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|