Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."



Yüklə 3,51 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə24/34
tarix02.12.2016
ölçüsü3,51 Mb.
#622
növüYazı
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   34

AKTYOR PSİXOLOQ OLMALIDIR  

 

Cavid  əsərlərinin tamaşa taleyi ilə çox maraqlanardı.  İstə-



məzdi ki, bu və ya başqa aktyor yaratdığı surətin sözünü azacıq da 

olsa öz zövqünə uyğun dəyişsin. Eləcə də obrazın bu və ya başqa 

sözünü onun daxili aləmi ilə səsləşməyən ahənglə, intonasiya ilə 

deməsini sevməzdi. 

Yadımdadır, “Şeyx Sənan” tamaşalarının quruluşlarının birin-

də o, adəti üzrə  məşqə getmişdi. Cavid bütün əsərlərinin məşq-

lərində  iştirak edirdi. Aktyorların, rejissorların  əsərə münasibə-

tinə, obrazın bu və ya başqa ifadəsinin təsir qüvvəsini diqqətlə 

izləyirdi. 

“Şeyx Sənan”ın məşqlərinin getdiyi günlərdən birində o, evə 

narahat bir halda qayıtdı. Mən belə hallarda onun narahatlığının 

səbəbini soruşmazdım. 

Cavid nahar etdikdən, bir qədər dincəldikdən sonra münasib 

bir vaxtda əsəbiliyinin səbəbini soruşardım. Həmin gün də elə 

oldu. O, dincələndən sonra mən ona dedim ki, gözümə birtəhər 

görünürsən. O, mənim sualımı gözləyirmiş kimi dedi: 

– Bu gün birinci pərdənin məşqində  Əzra Zəhranın  Şeyx 

Sənanla vidalaşmağa gəldiyini bildirir. Əzra “Zəhra səni vidaya 

gəlmişdir” sözlərini kədərlə deməliydi. Zəhra böyük, ülvi bir 

məhəbbətlə  Şeyx Sənanı sevir. Şeyx Sənan bu böyük məhəbbəti 

duyur, ona acıyır. Lakin... ülvi məhəbbəti ürəyində daşıyan Zəhra 

uzaq yoldan Sənanla vidalaşmağa gəlmişdir. Bu taleyikəm qız 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

408 


Sənanı pak, təmiz bir məhəbbətlə sevir. Onun bu sevgisini Əzra 

incədən-incəyə duyur. Lakin aktrisa “Zəhra səni vidaya gəlmiş-

dir” sözlərini elə bir ahənglə söyləyir ki, sanki yüngüləxlaqlı bir 

qız görüşə  gəlmişdir. Buna görə  də  həyəcanlı  və  kədərli idim. 

Axı, səhnə ustası obrazı yaradarkən, onun bütün daxili aləmini 

duymalı, obrazın hər bir sözünün ağırlığını hiss etməli, intonasi-

yanı doğru-düzgün ifadə etməlidir. Aktyor əsl psixoloq olmalıdır. 

 

AXI, O NİYƏ MƏSCİD TİKDİRDİ Kİ… 

 

1934-cü il idi. Cavid həmin il bizi Vladiqafqaza (indiki 



Orconikidze) yay istirahətinə aparmışdı. Bura çox xoş iqlimi olan 

yerdir. Şəhərin gözəl və mədəni bir parkı var idi. Şəhər əhli hamı, 

uşaqdan tutmuş böyüyə qədər, axşamçağı bu parka gedərdi. 

O zamanlar Orconikidzedə xeyli azərbaycanlı yaşayırdı. 

Bunların bir hissəsi İran Azərbaycanından, bir hissəsi isə Şamaxı 

və Qarabağdan köçüb gəlmişdilər. 

Şəhərdə tez-tez azərbaycanca danışan adamlara rast gəlmək 

olardı. 


Bir gün Cavidlə parka gəzməyə  çıxmışdıq. Hava bir az lsti 

idi. Evə qayıdırdıq. Bu vaxt gördük ki, bizdən bir az kənarda biri 

çox yaşlı, digəri cavan iki kişi bərk deyişə-deyişə  gəlirlər. Az 

qalırdı vuruşalar. Onlar bizə çatar-çatmaz cavan kişi Cavidlə 

salamlaşdı, üzünü ona tutub dedi: 

– Cavid əfəndi, bu mənim  əmimdir. Yaxşı kişidir. Zəhmət-

sevəndir. Amma yamanca dindardır. O uzaqdakı gözəl məscidi 

görürsünüzmü? Onu Bakı milyoneri Muxtarov inqilabdan əvvəl 

tikdirmişdir. 

Onun barmağı ilə göstərdiyi məscidi biz görmüşdük. Me-

marlıq abidəsi kimi ora gəzməyə getmişdik. Azərbaycan usta-

larının bu canlı abidəsi adama çox şey deyirdi. Bu abidədə  həm 

zəriflik, həm də əzəmət özünü göstərirdi. 

Biz hər ikimiz məscidə baxandan sonra cavan oğlan sözünə 

davam etdi: 


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

409 


–  Əmim gecə-gündüz məsciddə dua etməklə  məşğuldur. 

Cavid  əfəndi, dərd tək bu olsaydı onu çəkməyə  nə vardı ki? 

Əmim evdəki qız uşaqlarını gündə özü ilə bərabər məscidə aparır, 

“qoy orada oturub-dursunlar, adam olsunlar”, – deyir. Mən heç bu 

kişini inandıra bilmirəm ki, onlar orada nə öyrənəcəklər.  Əslinə 

baxsanız orada heç ağıllı-başlı molla da yoxdur. Savadlı molla 

olsaydı, yenə adam təskinlik tapardı. Eh, Cavid əfəndi, mən bu 

qoca kişiyə necə başa salım. Axı, zəmanə bizdən başqa şeyi tələb 

edir. Bu isə uşaqları da öz yolu ilə aparmaq istəyir. 

Cavan oğlan  əsəbi, narahat bir səslə danışdıqça, Cavidi fikir 

öz qanadlarına alıb uzaqlara aparırdı. O gah qaşlarını dartıb 

oğlana qulaq asır, gah da elə bil uzaqdakı bir adamı günahlandıran 

baxışlarla baxırdı. 

Cavid üzünü qoca kişiyə tutub diqqətlə ona baxdı  və sonra 

cavan oğlana dedi: 

– Əzizim, axı o niyə məscid tikdirdi ki, siz indi bir-birinizlə 

vuruşasınız. 

Mən hiss etdim ki, qoca Cavidin fikri ilə o qədər də razı deyil. 

Lakin o heç bir söz demədi. 

Biz parkdan çox gərgin, əsəbi bir halda evə qayıtdıq. O gun 

Cavid demək olar ki, heç çörək də yemədi. 

 

QƏHVƏNİ İÇMƏDİ… 

 

Cavid əsər yazmaq fikrində olarkən çox dalğın gəzərdi. Bəzən 



o saatlarla otaqda bir tərəfə çəkilib düşünər, nə isə götür-qoy edər, 

balaca çib dəftərçəsinə narın xətlə qeydlər edərdi. Bu vəziyyət 

uzun çəkərdi. Belə vaxtlarda mən bilərdim ki, Cavid nə isə yeni 

bir əsər üzərində işləyir. 

Belə hallarda bəzən xörək yediyi vaxt heç bir söz demədən 

yazı masasının arxasına keçər, qısa qeyd edib qayıdar, bəzən isə 

saatlarla oturub işlərdi. Biz belə hallarda heç zaman onu danış-

dırmazdıq. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

410 


Cavid  əsər üzərində  işləməzdən  əvvəl o haqda (əgər tarixi 

əsərdirsə) bir çox bədii, elmi əsərlər oxuyardı. O, əsərlərinin 

üzünü dönə-dönə köçürərdi və  hər dəfə çox böyük dəyişikliklər 

edərdi. İlk əlyazması nə qədər qatma-qarışıq olardısa, üzünü son 

dəfə köçürərkən bir o qədər səliqəli yazardı. 

Adətən, gecələr işlərdi. Çünki sakitlikdə  işləməyi daha çox 

sevərdi. Gündüzlər isə, özünün dediyi kimi, yüngül işlərlə məşğul 

olardı, oxuyardı, əsərlərinin üzünü köçürərdi. Qurtarmamış əsərini 

heç kəsə oxumazdı. 

Yadımdadır, bir dəfə yorğun halda, qoltuqunda xeyli kitab 

evə gəldi. İrəlidə xatırladığım kimi məni Cavid savadlandırmışdı. 

1918-ci ildə, evlənməyimizdən bir qədər sonra o, evdə mənə dərs 

verməyə başladı. Oxumaq, savad öyrənmək mənim çoxdankı 

arzum idi. Beləliklə, mən bir qədərdən sonra sərbəst oxuya 

bildim. Məndə bədii ədəbiyyata marağı da Cavid oyatmışdı. Mən 

müntəzəm olaraq mütaliə edərdim. Cavid öz zövqünə uyğun bədii 

əsərləri seçər, mənə verərdi, mən də oxuyardım. Bir dəfə onun 

qoltuğundakı kitabları görərkən, elə bildim ki, yenə  də  mənim 

üçün kitabxanadan maraqlı  əsərlər gətirmişdir. Lakin mən səhv 

etmişdim. Bu dəfə Cavid kitabları  mənim üçün yox, özü üçün 

gətirmişdi. 

Cavid hərdən gətirdiyi kitabları  mənə oxutdurub özü uşaq 

marağı ilə dinlərdi. O gün gətirdiyi kitabları isə, təəssüf ki, mən 

oxuya bilməzdim. Kitabların hamısı farsca idi. 

Cavidə dedim ki, kitabları görərkən elə bildim ki, mənim 

üçün gətirmisən. O, sakit bir ahənglə dedi: “Yox, bunları özüm 

üçün gətirmişəm”. Sonra mənə böyük şair Ömər Xəyyam haq-

qında  əsər yazmaq fikrində olduğunu söylədi. O, Ömər Xəyyam 

haqqında yazılmış elmi əsərləri, şairin rübailərini diqqətlə oxuyur 

və  bəzilərini yazacağı  əsərində istifadə etmək məqsədilə cib 

dəftərçəsində azərbaycanca tərcümə edirdi. 

Cavid uzun müddət böyük mütəfəkkir, filosof şair Ömər 

Xəyyam haqqında düşünür, götür-qoy edirdi. O, çox narahat bir 

hal keçirirdi. Şairin tarixi faciəsini tamaşaçı  və oxuculara daha 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

411 


yaxşı, daha inandırıcı çatdırmaq üçün bəzi səhnəcikləri, hətta 

dialoqları öz-özünə uca səslə oxuyardı (ümumiyyətlə, hər hansı 

bir  əsəri yazarkən otaqda gərdiş edə-edə uçadan oxumaq adəti 

idi). Elə bil öz-özüylə  məsləhətləşirdi, bəzən amansız tənqidçi 

kimi bu və ya başqa dialoqu silərdi. Belə gərgin iş zamanlarında 

onun çox xoşladığı qara qəhvəni gətirib yazı masasının üzərinə 

qoyaraq, sakitcə gedərdik. O çox böyük iştahla qəhvəni içər və 

işinə davam edərdi.  

Cavid “Xəyyam”ı yazarkən, bəzən yazı masasının yanında 

qoyulmuş sandığın üstündə bardaş qurub oturar və bu vəziyyətdə 

işləməyi sevərdi. 

O, bu pyeslə 1935-ci ildə Azərbaycan SSR-in

*

 yaxşı  ədəbi 



əsərlər müsabiqəsində iştirak edəcəkdi. 

1934-çu ilin ortaları. Cavidin “Xəyyam” üzərində  kərkin 

ipylodiyi vaxtlar idi. Bir gün axşam hara isə qonaq gedəcəkdik. O 

məni çağırıb dedi ki, “Sən hazırlaş, mən o vaxta qədər bir balaca 

cızma-qarama baxım, sonra gedək”. 

Adətinə görə  işlərkən qəhvəni çox xoşladığına görə  mən bir 

fincan qəhvə hazırladım, masanın üstünə qoyub, getmək üçün 

hazırlaşmağa başladım. 

Mən hazırlaşdım... Cavid çox gərgin bir halda işləyirdi. Onun 

qaşları çatılmışdı. hərdən öz-özünə dodaqaltı danışırdı. Ona mane 

olmaq insafdan deyildi. Mən bir tərəfə çəkilib əlimə bir kitab alıb 

oxumağa başladım. Saatlar gəlib keçirdi... İşləyən vaxt arada 

durub gəzişərdi, amma bu dəfə bir dəfə  də olsun yerindən qalx-

madı. O, elə həvəslə işləyirdi ki, onu narahat etməyə qıymadım. 

Yazı masasının üstündəki qara metaldan olan cib saatına 

baxdım. Saat 10 idi. Biz qonaqlığa düz dörd saat gecikmişdik. O 

isə  hələ  də  işləyirdi. Bir qədərdən sonra (deyəsən çox yorul-

muşdu), yerindən qalxdı, üzünü mənə tutub dedi: “Hə, hazır-

sanmı, gedək!” Mən dinmədim. Onun gözü birdən saatına sataşdı. 

                                                 

*

 Sovet Sosialist Respublikasının. – Tərtibçi. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

412 


– Baho... saat 11-in yarısıdır ki... Gör biz nə  qədər gecik-

mişik. Demə, 4 saat yarımdır ki, mən birnəfəsə işləyirəm. Sonra 

birdən yarızarafat, yarıciddi dedi: “Axı  sən niyə  məni işdən 

ayırmadın, saatlarla geyimli-kecimli oturub məni gözləyirsən. 

Heç sözəbaxan deyilsən. Sən mənə yaxşı dərs verdin. Daha sənə 

etibarım yoxdur. Sənin ipinlə quyuya düşmək olmaz. Yaxşıca 

məni özünə borclu elədin. Bu gündən belə  zəngli saat alacam. 

Belə  işlər olanda saatı özüm quracağam. Saat ki, məni işdən 

ayırmaq haqqında götür-qoy etməyəcək. O insafsız işin lap şıdırğı 

vaxtında zəngini vuracaq”. 

Cavid birdən bayaqdan tökdüyüm içilməmiş  qəhvə fincanını 

gördü və təəssüflə dedi: 

– Mən qəhvəmi də içməmişəm ki... 

 

ONLARIN DOSTLUĞU SARSILMAZDI 

 

Cavid böyük sənətkarımız Üzeyir Hacıbəyovla, çoxdan, lap 



gəncliyindən tanış idi.  

Yadımdadır, Cavid deyərdi ki, mən də, Üzeyir də Tiflisdə 

olarkən hər ikimiz “Şeyx Sənan” üzərində  işləyirdik. O, “Şeyx 

Sənan” operası, mən isə “Şeyx Sənan” faciəsi üzərində çalışırdıq. 

Bir gün növbəti görüşlərimizdən birində o dedi ki, Cavid, “Şeyx 

Sənan” operasını qurtarmışam, gəl librettosunu oxuyum, qulaq as, 

gör bəyənirsənmi? 

Mən ona dedim ki, Üzeyir bəy, sən allah incimə, mən sənin 

bu istəyinə  əməl edə bilməyəcəyəm. Özün bilirsən ki, mən də 

“Şeyx Sənan” faciəsi üzərində çalışıram.  Əgər sənin librettona 

qulaq assam, qorxuram xəta edib təsir altına düşəm. Yaxşısı 

budur ki, hələ qoy mən onun intizarında qalım. Sonra böyük 

həvəs və məmnuniyyətlə sənin librettona qulaq asaram. 

Cavid yeri düşdükcə Üzeyir bəy haqqında söhbətlər edərdi. 

Bakıda Üzeyir bəylə Cavid arasında dostluq daha da 

möhkəmləndi. Üzeyir bəyin bacanağı  Pənah bəy Qasımovla

1

 biz 


                                                 

1

 Pənah bəy Qasımov görkəmli maarif xadimi olmuş, onunla bərabər 



Darülmüəllimində dərs demişdir. – Tərtibçi. 

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

413 


Kommunist küçəsindəki 8 №-li evin üçüncü mərtəbəsində (indiki 

Azərbaycan SSR Ali Sovetinin binası)

*

 qonşu idik. Üzeyir bəy, 



eləcə də Müslüm bəy Maqomayev tez-tez Pənah bəygilə gəlir və 

hər dəfə ya onlara getməzdən  əvvəl, ya da çıxandan sonra bizə 

gəlib söhbət edərdilər. Hətta bəzən Üzeyirlə Müslüm Pənahgilə 

getməzdən  əvvəl bizə  gələrkən söhbətləri elə  şirin olardı ki, 

Pənahı da çağırar və daha ora getməzdilər. 

Pənah böygil həmin binadan köçəndən sonra da dostluğumuz, 

get-gəl davam edirdi. 

Yadımdadır... 1936-cı ilin sentyabr ayının 27-də Pənah bəyin 

kiçik qızı Nigarın ad günü idi. Yenə  də dostlar ora toplaşdılar. 

Söhbət zamanı Üzeyir bəy üzünü Cavidə tutub dedi: “Cavid əfən-

di, ozün bilirsən “Koroğlu” üzərində  işləyirəm. Yaman vuruşda-

yam. Bu yaxınlarda qurtarıram.  İnşallah, “Koroğlu”nu qurtaran-

dan sonra ürəyimdə tutmuşam ki, sənin “Şeyx Sənan”ına opera 

yazım. 


Cavid dedi: 

– Üzeyir bəy, mən sənin qulluğunda həmişə hazıram. Nə vaxt 

istəsən “Şeyx Sənan”a libretto yazaram. 

Sonra Üzeyir bəy yarıkədərli bir halda dedi ki, özün bilirsən 

də mənim “Şeyx Sənan” operamın librettosu o qədər də xoşuma 

gəlmir. Sənin “Şeyx Sənan”ın mənim ürəyimcədir. Allah sənə də, 

mənə də cansağlığı versin. Yaxşı bir əsər yazarıq. 

Bu zaman söhbətə maraqla qulaq asan Müslüm bəy üzünü 

Üzeyir bəyə tutub dedi: 

– Üzeyir, özün haqqında danışırsan. Bizləri tamamilə unu-

dursan, heç ürəyimdə tutduqlarımı demirsən. Sən ki, ürəyim-

dəkilərdən xəbərdarsan.  

Üzeyir bəy səsinə zarafatyana bir ahəng verdi: 

– Müslüm, mən heç kəsin sirrini açan oğlanlardan deyiləm. 

İndi istəyirsən sənin sirrini açıb deyim ki, çoxdandır “İblis” 

operasını yazmaq istəyir. Hətta bir-iki dəfə oturub götür-qoy 

                                                 

*

 İndiki İstiqlaliyyət küçəsi, 8. Keçmiş Parlament binası. – Tərtibçi. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

414 


etmişik, sonra deyəcəksən ki, Üzeyir mənim yaradıcılıq sirrimi 

açır. Deyirsən, qardaş, özün de. Bu Cavid, bu da sən. Üzeyir bəy 

güldü. Gülüş uzun sürmədi... 

Müslüm bəy: 

– Üzeyir, nə vardı sən dedin. Cavid əfəndi, mən istəyirəm lap 

bu günlər “İblis” haqqında sizinlə söhbət edək.

*

 

Sonralar onlar – Cavidlə Müslüm bəy “İblis” haqqında ciddi 



söhbətlər etmişlər. Müslüm bəy operanı yazmağa hazırlaşırdı. Bu 

söhbətlərdən biri indi də mənim yadımdadır. 

1937-ci il aprelin 30-da “Koroğlu” operasının ilk tamaşası idi. 

Üzeyir bəy bizi də  dəvət etmişdi. “Koroğlu” tamaşaçılar 

tərəfindən çox gözəl qarşılandı. 

Cavid tamaşa qurtarar-qurtarmaz: 

– Bu gün əsl xalq bayramı, əsl sənət bayramıdır, – dedi. Mən 

Cavidlə  bərabər Üzeyir bəyi təbrik etmək üçün səhnə arxasına 

keçdim. 

Onlar çox səmimi görüşdülər və Cavid mənə söylədiyi sözləri 

Üzeyir bəyə də dedi. 

Üzeyir bəy ayrılarkən Cavidin əlini sıxıb çox mehribanlıqla 

dedi: 

– İndi “Şeyx Sənan” operasına başlaya bilərik.  



Müslüm də sözə qarışdı: 

– Cavid əfəndi, “İblis” yaddan çıxmasın, sözümüz sözdür. 

Cavidlə Üzeyir bəyin, Müslüm bəyin dostluğu adi bir dostluq 

deyildi. Bu, sənətkarın sənətkarla dostluğu idi. Onların hər üçü 

sənət naminə, sənət eşqinə, Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı 

naminə dostluq edirdilər. Ona görə də bu dostluq çox möhkəm və 

sarsılmaz idi. 

                                                 

*

 1920-ci illərdə teatrda “İblis”in tamaşaları gedərkən bəzi qəzetlərdə 



tamaşalarda M.Maqomayevin eyniadlı operasının musiqisindən istifadə 

ediləcəyi haqda xəbərlər verilmişdir. – Tərtibçi. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

415 


QIZILGÜL GÜLLƏRİN ŞAHIDIR 

 

Cavid bütün şairlər kimi gözəlliyə vurğun idi. Mən gözəllik 



deyərkən yalnız və yalnız zahiri gözəlliyi nəzərdə tutmuram. 

Buna baxmayaraq ki, Cavid xarici gözəlliyə də aşiq idi.  

Gözəllik Çavid üçün elə bil hava, sü idi. O, dəfələrlə  mənə 

deyərdi ki, gözəllik insanın təbiətində, insanın əməlində, insanın 

böyüklüyündə, insanın insana verdiyi xeyirdədir.  Əgər istər 

təbiətdəki gözəllik, istərsə də insanlardakı gözəllik xeyirli bir şeyə 

yaramırsa, mən onu gözəl saymıram. Ondan tam zövq almıram.  

– Əslinə baxsan, Mişkinaz, o ağac ki, kölgə salmır, onu dibin-

dən çıxarıb atmaq lazımdır. O gözəllik ki, insanlara xidmət etmir, 

mən ona vurula bilmərəm, ondan ruhlana bilmərəm.  

Yadımdadır... Bir gun evdə heç kim yox idi. Adətən, mən tək 

olarkən xörək yeməzdim. Nədənsə bərk acımışdım. Xörəyə qədər 

bir şey yeməyi qərara aldım. Minalı boşqabda bir yumurta bişirib 

təkcə yeməyə başlamışdım ki, bir də baxdım ki, Cavid içəri girdi. 

Mən ayağa durmaq istəyərkən o, xəfifcə çiynimə toxunaraq: 

“Otur, otur”, – deyə məni ayağa durmağa qoymadı. “Çörəyini ye, 

deyəsən acıbsan”. Mən cavab vermək istəyirdim ki, onun gözu 

qaba sataşdı. 

Cavid yarıciddi bir tərzdə dedi: 

–  Əgər evə bir qonaq gəlsəydi, sən bu qabda nə özün xörək 

yeyərdin, nə  də qonağa verərdin. Yığışdır bu qabı. Həmişə evin 

gözəl və yaxşı qabında xörək ye. Onda adamın iştahı olur. Gözəl 

qab insanın iştahını artırmaqla, ona xidmət edir, ona yarayır, ona 

görə də gözəldir. 

Gözəllik həyatdır. Gözəllik bir şeyə yaramaqdır. Özün bilir-

sən ki, qızılgülü sevirəm. Qızılgül güllərin  şahıdır. Axı, təbiətin 

yaratdıqı bu ecazkar gül bizi xoşlandırır, bizim əhvali-ruhiyyə-

mizi dəyişir, elə bil bizə ruh verir. 

Əzizim, insan da belədir. O, öz xidmətləri ilə, öz gözəllikləri 

ilə insana xidmət etməlidir. Vallah, insan, elə-belə adi bir həkim 

qadın, kor olmuş bir qızın gözünü açırsa, mən həmin həkimi 


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

416 


dünyanın ilahələri qədər gözəl sayıram.  İnsan, insan şərafətini 

qoruduğu üçün gözəldir. 

Məgər qədim allahlar, ilahələr insan şəklində  təsəvvür olun-

murdumu? Elə, bax Artemidaya, Prometeyə! Bunlar ən gözəl in-

sanlar deyillərmi? Mən Prometeyi Zevsdən daha çox qiymətlən-

dirirəm. Çox zaman Prometeyin obrazı  mənim gözümün qarşı-

sında çanlanır. Çünki Prometey insana xidmət üçün çarmıxa 

çəkilmişdir. Bax, bu, əbədi gözəllik deməkdir. Əgər bir insan, bir 

sənətkar xalq üçün, vətən üçün, insanlar üçun çarmıxa çəkilirsə, 

bu o deməkdir ki, o yaşayır, o, gözəllərin gözəlidir. 

Mən təkrar edirəm. Qızılgülü sevirəm. Ona görə ki, təbiət onu 

yaradıbdır ki, insanlara xoş ətir saçsın. 

Əgər qızılgül öz ətrilə insanları xoşhal etməsəydi, bəlkə özü 

də öz yaranışından heç razı qalmazdı. 

– Mişkinaz!  Əgər mənim yazı-pozum xalqa xidmət etmirsə, 

onda mən  ən bədbəxt sənətkaram, bədbəxt adamam. Onda mən 

nəyə lazımam? 

Qızılgül yarandığı gündən bu günə qədər, sabah da, birisi gün 

də, həyat olana qədər insanları, bəşəriyyəti, hamını, gülsevənləri 

xoşhal edəçəkdir. Qoy, bizim hamımız insanın xoşbəxtliyi üçün, 

insanın azadlığı üçün, insanın neyləyim, nə edim deməməsi üçün 

bir iş görək. 

İnsan, ən kiçik peşəkardan tutmuş, ən böyük sənətkara qədər 

bu amala xidmət etsə, həyat çox məsud olar. 

Cavid doğrudan da qızılgülü çox sevərdi. Mən onun bu xasiy-

yətini billdiyim üçün, həmişə çalışardım ki, o, masasının üs-

tündəki gülqabında hər gün bir dənə də olsa qızılgül görsün.  

Cavid yalnız qızılgülü sevmirdi. O, qızılgüldən hazırlanan bü-

tun şeyləri sevirdi. Tez-tez gülabdan istifadə edərdi. Gül ətri onun 

ən çox sevdiyi ətirlərdən idi. O həmişə qızılgül ətrilə ətirlənməyi 

xoşlardı. Özunün dediyi kimi, cavanlıqda, hətta maddi çətinliklər 

çəkdiyi vaxtlarda belə qızılgül ətrini almağa qənaət etməzmiş. 

Cavid mənə danışmışdı ki, Tiflisə təzə gələn vaxtlar bir gün 

xörək yemək üçün aşxanaya gedirmiş. Yolda, özünün dediyi kimi, 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

417 


şeytan onu çaşdırıb  ətriyyat mağazasına aparıb çıxarır. Yeməyə 

çatacaq pulu götürüb, bir şüşə qızılgül ətri alaraq evə qayıdır. 

Cavid hələ uşaqlıqdan qızılgül vurğunu imiş. Bir hadisəni sizə 

danışmaq istəyirəm. 

Cavidin böyük bacısı Fatimə xanım çox sonralar mənə 

danışardı ki, həyətimiz qızılgüllə dolu olardı. Hər tərəfi qızılgülün 

ətri bürüyərdi. Bir gün bizim hamımız evdə oturub söhbət edirdik. 

Cavid (onda onun 6-7 yaşı olardı) qucağı  qırmızı gullərlə dolu 

otağa gəldi. Üzünü mənə tutub dedi: 

– Bacı, bunlardan mənə mürəbbə bişir. Biz onun bu sözlərinə 

gülüşdük. Uşaq bilmirdi ki, bu, mürəbbə gülü deyildir.  

Cavid mürəbbələr içərisində  də gul mürəbbəsini xoşlardı. 

Mən həmişə gül mürəbbəsi bişirərdim. 

Ona elə  gəlirdi ki, hamı  qızılgülü və  qızılgül  ətrini, qızılgül 

yağını sevir. 

Biz bir yerə, ad gününə, toya, qonaqlığa gedərkən nə hədiyyə 

aparsaydıq, Cavid onun üstünə müqləq qızılgul ətri də qoyardı. 

Ona qızılgül  ətrini hədiyyə verəndə  uşaq kimi sevinərdi. 

Ətirdən ovuc dolusu istifadə edərdi. 

İndi də  qızılgülü görərkən həmişə Cavid, eləcə  də onun – 

hamı  qızılgül kimi insanın xoşhal olması üçün bir işə yarayarsa, 

onda insanlar daha məsud yaşar, insana xidmət etməyən şey gözəl 

deyil – sözləri yadıma düşür. 


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

418 


 

Əziz Şərif 

Ùöñåéí Úàâèä 

 

ən Hüseyn Cavidi Naxçıvanda 



uşaqlıq vaxtımdan tanıyıram, 

gənclik vaxtımda isə, Tiflisdə gimnaziyada 

oxuyan zaman – 1912-1914-cü illərdə ona 

xeyli yaxın olmuş, onunla tez-tez görüşmüş, 

şirin-şirin söhbət etmiş və bunların hamısını 

gündəliyimdə əks etdirmişəm. Məlumdur ki, 

bu illər Hüseyn Cavid öz ədəbi yaradıcılı-

ğında ilk yüksəlmə dövrünü keçirir, yazdığı 

lirik  şeirlərlə  ədəbi ictimaiyyətin və oxucu-

ların diqqətini cəlb edir, ona geniş  şöhrət 

qazandırmış  əsərlərini, xüsusilə  “Şeyx Sənan” dramını hazır-

layırdı. 

Hələ  gənc vaxtlarından özünə “Salik” təxəllüsünü seçmiş 

Hüseyn Rasizadə şeir yazardı. O zamankı şeirlərindən birini gənc 

şair Hüseyn Salik dərin hörmət bəslədiyi müəllimə Məmmədtağı 

Sidqinin xatirəsinə ithaf etmişdi. 

 

Əz cahan rəft həzrəte-Sidqi,  

Səd həzəran driğü səd əfsus

1

 

beyti ilə başlanan bu şeir “Şərqi-Rus” qəzetinin 1904-cü il 23 



yanvar tarixli 8-ci nömrəsində çap edilmişdi. 

Hüseyn Salik təxəllüsü ilə yazılmış şeirlər bu günə kimi top-

lanmamışdır, bəlkə bu gündən sonra da toplanmağı asan olmaya, 

ancaq bu şeirlərdən birinin ilk iki beyti uşaq vaxtından mənim 

yadımda qalmışdır: 

                                                 

1

 Yüz min dəfələrlə heyf və  əfsuslar olsun ki, həzrət Sidqi dünyadan getdi. – 



Ə.Ş. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

419 


Könlüm quşu geyib yenə matəm libasını,  

Ağaz edibdi ləhceyi-millət fəzasını.  

Ağla, bəlalı gözlərim, aramsan hələ,  

Aləm köçüb, yatıbdı bizim miri-qəfilə... 

 

Vaxtı ilə bu şeir geniş şöhrət tapmışdı. Yadıma gələsi, qram-



mofon valına yazılmış hansı xanəndənin isə oxuduğu muğam 

üçün bu şeirin beytləri seçilmişdi, hətta Orucov qardaşlarının 

Bakıda hər il nəşr etdirdiyi təqvimlərindən birində çap edilmişdi 

ki, mən də şeiri həmin təqvimdə oxumuş və əzbərləmişdim. Şeir 

Hüseyn Salik təxəllüsü ilə çap edilmişdir. Yadımdadır ki, sonralar 

bir dəfə  mən həmin  şeiri Hüseyn Cavidə  əzbərdən oxuyub 

Hüseyn Salikin kim olduğunu soruşanda, dostum nədənsə utana-

utana “mənəm”, – deyə cavab vermişdi. Təəssüf olsun ki, bu gün 

həmin şeirin qalan beytləri büsbütün mənim yadımdan çıxmışdır. 

Hüseyn Cavidin zəngin  ədəbi irsi üçün gəncliyində yazılmış bu 

kimi  şeirlər o qədər  əhəmiyyətli olmasa da, böyük şairin hansı 

yol, hansı təcrübə, hansı axtarış və tapıntılarda tərəqqi və inkişaf 

etdiyini göstərən amillərdən idi. 

İstambuldan atama yazılmış məktubların içində Hüseyn Salik 

təxəllüsü ilə farsca yazılmış bir şeir də vardır ki, onun tərcüməsini 

oxuculara təqdim etmək istəyirəm. 



Olubdu qəlbimə hakim mənim məlali-vətən,  

Başımda şur ilə məskən salıb xəyali-vətən,  

Vətən, vətən deyərək hər diyarə səs salıram.  

Düşərmi bircə dilimdən mənim məqali

1

-vətən? 

Vətən məhəbbətini əmr edibdi peyğəmbər,  

Xoş ol kəsə ona həmdəm olub vüsali-vətən...  

Neçün şərafətini, fəxrini verib əldən,  

Bu qədər yurduna biganədir ricali-vətən?  

Ürək dolubdu nədən, sanki qan piyaləsidir,  

Tapıbdır əksini qəlbimdə bəlkə hali-vətən?  

                                                 

1

 Vətən söhbəti. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

420 


Zəmanə etsə də möhnətli, qanlı qəlbimdən,  

Əminəm, heç də silinməz bu ibtizali

1

 vətən  

Tərəhhüm eylə mənə hüdhüdi-səba çatdır,  

Səlamımı eşidə bəlkə növnəhali-vətən.  

Gərəkdi əzm ilə, hümmətlə ittihad etmək!  

Sizinlə bağlıdır iqbalü həm zəvali-vətən.  

Əgər sual edələr – Salikin xəyalı nədir?  

Deyin, həqiqəti ancaq olub məali–vətən. 

 (Farscadan tərçümə edəni İ.Çəfərpur) 

 

Bu  şeirdən çıxarıla biləcək nəticələrdən biri və birincisi bu 



olmalıdır ki, hələ  İstambulda oxuyarkən Hüseyn Cavid bir şair 

olaraq, Azərbaycan klassik şairlərimiz kimi (Nəsimidən tutmuş 

Seyid  Əzim  Şirvani və Sabirə  qədər), farsca yazmaqdan çəkin-

məmiş və klassik formada, əruzla şeir yazmışdır. Burada verilən 

şeir bəlkə  də Hüseyn Cavidin bu şəkildə yazmış olduğu son 

şeirdir


*

, çünki İstambuldan qayıdandan sonra şair öz yaradıcılı-

ğında bambaşqa yol seçmiş, çox vaxt əruz vəznində yazsa da, 

yeni-yeni formalardan və mövzulardan istifadə etməyə baş-

lamışdı. Bu cəhətdən həmin “Vətən”  şeiri Hüseyn Salik ilə  şair 

Hüseyn Cavid arasındakı  fərqi apaçıq göstərməklə  bərabər, 

Hüseyn Cavid yaradıcılığında  İstambul təlim və  tərbiyəsinin də 

rol və əhəmiyyətini aydınlaşdırmışdır. 

...1912-ci il sentyabr ayında Rza Təhmasib və  mən Tiflisdə 

Orbeliani küçəsində bir otaqda yaşamışdıq. O zaman biz, başqa 

şəhərlərdən Tiflisə oxumağa gələn məktəblilər, ayrı-ayrı şəxslərin 

evində otaq kirayə edərdik, yeməyimizi də ev sahibi təmin edərdi. 

Gündə üç dəfə yeməklə otağa ayda 20–25 manat verərdik. Bir ay 

Rza ilə  həmin otaqda qalandan sonra mən başqa bir otaq kirayə 

edib oraya köçdüm, lakin yenə  də Rza İlə tez-tez görüşür, 

dərdləşirdik. 

                                                 

1

 Müsibət. 



*

 Cavid İstanbuldan qayıtdıqdan sonra 1917-ci ilə qədər dram əsərlərilə bərabər 

şeirlər də yazmışdı. – Tərtibçi. 


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

421 


Hüseyn Cavidin bizim yanımıza gəlib, saatlarla bizimlə otu-

rub söhbət etdiyindən yazanda mən o zaman bu söhbətlərin 

məzmununa və sair təfsilata fikir vermirdim. İndi də altmış il 

bundan əvvəl edilmiş söhbətlərin təfsilatını bərpa etmək, əlbəttə, 

asan deyildir. Bircə  şeyi yəqin demək olar, o da budur ki, bu 

görüşlər və saatlarla davam edən söhbətlər zamanı Hüseyn Cavid 

öz İstambul tələbəliyindən və Türkiyə həyatından bizə nəql edər-

di, biz də dostumuzu son dərəcə maraqlandıran rus ədəbiyya-

tından ona danışardıq. Məktəbdə keçdiyimiz dərslər, xüsusilə 

humanitar elmlər Cavidi çox maraqlandırırdı, biz də bildiyimizi 

ona nəql edirdik. Gündəliyimdəki bəzi qeydlərdə Hüseyn Cavidlə 

elədiyimiz söhbətlərin mövzusu də göstərilmişdir ki, növbə ilə 

bunların hamısı hörmətli oxuculara təqdim ediləcəkdir. 

Yuxarıda gündəliyimdən gətirilən qeydlərdə adları  çəkilən 

İsmayıl Şeyxov Rza Təhmasibin dayısı oğlu idi ki, o zaman ikinci 

kommersiya məktəbində oxuyurdu; Teymur Əliyev və Abasəli 

Kazımov gimnaziyada mənimlə bir sinifdə oxuyan yoldaşlarım 

idi, Əhməd Pepinov vaxtı ilə mənimlə birlikdə “Molla Nəsrəddin” 

jurnalının redaksiyasında yaşayır və Tiflisdə beşinci gimnaziyada 

oxuyurdu. 

Bu müxtəsər izahatdan sonra yenə gündəliyimin səhifələrinə 

keçirəm. 

 


Yüklə 3,51 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin