Mühazirə Müəllim: dos. İsgəndərzadə H. Q. MÜQƏddimə "Kompüterlərin tətbiqi nəzəriyyəsinin əsasları"

---

Kompüterlərin tətbiq nəzəriyyəsinin əsasları (KTNƏ) - mühazirə 
Müəllim: dos. İsgəndərzadə H.Q. 
MÜQƏDDIMƏ 
“Kompüterlərin tətbiqi nəzəriyyəsinin əsasları” fənni bilgisayar mühəndisliyi üzrə baza 
predmeti olmaqla fənnin tədris olunmasında əsas məqsəd kompüterlərin informasion, riyazi , 
məntiqi əsaslarının öyrənilməsi və bunların əsasında kompüterdə icra olunacaq əməllərin (hesab 
və məntiq) mikroproqram qraf təsvirlərinin qurulması, avtomat qraf- sxemlərinə keçid 
mərhələlərinin öyrənilməsi ilə əməliyyat qurğusunun strukturunun təyin edilməsindən ibarət 
olur. Deməli, fənnin tədrisinin əsas qayəsi riyazi məntiq təsəvvüründən texnikaya keçid 
təsəvvürü yaratmaqdan ibarət olur, yəni riyazi məntiqdən texnikaya keçid nəzəriyyəsi öyrədilir. 
Obyekt kimi əməliyyatçı avtomatlar (bloklar), onların təşkili mərhələləri və s. məsələlər 
nəzərdən keçirilir ki, bu da kompüterin digər funksional qurğularının texniki baxımdan təşkilinin 
məntiqi əsaslarının müasir texniki təminatına əsas verir.
Mühazirə-1. İnformasiya haqqında məlumat, informasiyanın ölçülməsi 
 
İnformasiya kibernetikanın əsas anlayışlarından biri olub, hər hansı bir məlumatın, verilənlərin 
və s. məcmusunu bildirir. İnformasiya anlayışı elmin dəqiq tərifini verə bilmədiyi anlayış olmaqla 
onda iştirak edən tərzi- hərəkətləri göstərməklə (ötürülmə, yadda saxlanılma, çevrilmə) açıqlanır. 
İnformasiyanın alınması qeyri-müəyyənliyin aradan götürülməsi məqsədini güdür, yəni 
informasiya bilikləri artıran səbəbə çevrlir. İnformasiya kəmiyyətcə müəyyən miqdar vasitəsilə 
ölçülür.
Yadda saxlama, ötürmə və çevrilmə obyekti olan istənilən məlumat (xəbər) informasiya 
adlandırıla bilər.
İnformasiyanın aşağıdakı əsas xassələrini göstərmək olar: 
a) informasiya baxılan məkanda bizi əhatə edən aləm haqqında informasiyanın alınma anına 
kimi məlum olmayan bilikdir; 
b) informasiya maddi olmayıb, maddi daşıyıcılar olan diskret işarələrdə, siqnallarda və ya 
zamanın müxtəlif funksiyaları formalarında təzahür edir; 
c) informasiya həm işarələrlə və həm də onların qarşılıqlı düzülüşü ilə əks etdirilə bilər (məs. 
“A” və “T” işarələri “ATA” sözündəki informasiyanı verə bildiyi kimi) və həm də uyğun olaraq 
avtomobil (A) və troleybus (T) dayanacaqları barədə informasiyanı daşıya bilər; 
d) işarələr və siqnallar yalnız onları tanıya bilən qəbuledicilər üçün informasiya (daşıyıcı) kimi 
qəbul edilir. 
İzah olunanlara istinad edərək bir sıra anlayışları nəzərdən keçirək. 
Qəbuledici tərəfindən fərqləndirilə (tanına) bilən real maddi informasiya obyektləri (hərf, 
rəqəm, əşya və s.) işarə adlandırılır. Zamana görə dəyişən prosesləri və ya müəyyən təbiətli 
kəmiyyətlərin (gərginliyin, elektromaqnit sahəsinin, təzyiqin və s.) rəqslərini siqnal adlandırmaq 
olar. İnformasiya nəzəriyyəsində çox vaxt “ işarə” və “siqnal” anlayışları qarşılıqlı birqiymətli 
kimi istifadə olunur.
İşarələrdən və ya siqnallardan məlumat adlandırılan ardıcıllıq təşkil oluna bilər. Hər bir 
işarə və ya siqnal da elementar məlumat daşıyıcısı ola bilər. Məlumat və ya onların ardıcıllığı 
informasiya qəbuledicisi üçün müəyyən informasiya daşıyır. 
İşarələr məlumatın (informasiyanın) saxlanması, siqnallar isə ötürülməsi üçün istifadə olunur. 
Sonuncu halda, müəyyən qaydaya əsasən, hər bir işarəyə qarşı birqiymətli olaraq müəyyən siqnal 

---

və ya da siqnallar ardıcıllığı qoyulur. Bu qayda kodlaşdırma, alınan siqnal və ya siqnallar ardıcıllığı 
isə kod adlanır. Kodlaşdırmaya əks olan proses isə dekodlaşdırmadır. 
Real aləmin obyektləri arasındakı birqiymətli əlaqələrin işarələr və ya siqnallarla əks 
etdirilməsinə əsaslanan informasiya semantik (məzmun), təlimatdakı işarələr və ya siqnalların 
düzülüş xarakterindəki (ardıcıl və qarşılıqlı uyğunlaşma) informasiya isə sintaktik informasiya 
adlanır. 
Beləliklə, məlumat hər hansı bir maddi sistemin vəziyyəti haqqındakı xəbərlər məcmusudur. 
Bu xəbərlər məcmusu, sistemi müşahidə edən şəxs və ya qurğu tərəfindən həmin sistemi bilavasitə 
tədqiq etməklə bu xəbərləri toplaya bilməyən digər şəxsə və ya qurğuya ötürülür
(şəkil 1). Müşahidə olunan maddi sistem müşahidəçi və ya qurğu ilə birlikdə informasiya 
mənbəyi, müşahidəçilərin nəticələrini qəbul edən şəxs və ya qurğu isə informasiya qəbuledicisi 
adlanır.
İnformasiya mənbəyindən qəbulediciyə verilmiş məlumat özündə informasiyanı həm daşıya və 
həm də daşımaya bilər. Məlumat, onun əks etdirdiyi hadisə, proses, maddi aləm, vəziyyət və s. 
haqqındakı qeyri müəyyənliyi azaldırsa, onda o müəyyən informasiya daşımış olur.
Şəkil 1.Müşahidə olunan maddi sistem 
Məsələn, əgər informasiya qəbuledicisinin (bu gün, sabah) baş verəcək hadisənin nəticəsi haqda 
həmin anda heç bir xəbəri olmazsa, onda həmin məlumat qəbulediciyə maksimum informasiya 
vermiş olur. Çünki bu məlumat hadisənin nəticəsi haqqında həmin ana qədər olan qeyri-
müəyyənliyi aradan qaldırır. Əgər informasiya qəbuledicisinə hadisənin nəticəsinin məhz necə 
olacağı barədə təqribi məlumat verilərsə, onda bu məlumat müəyyən (maksimum deyil) 
informasiya daşımış olur. Nəhayət, ola bilər ki, baş verəcək hadisənin nəticəsi haqqında 
informasiya qəbuledicisinin əvvəlcədən xəbəri vardır. Onda alınmış məlumat heç bir qeyri-
müəyyənliyi aradan qaldırmadığı üçün (sadəcə olaraq burada qeyri-müəyyənlik yoxdur) 
informasiya daşımır. 
Məlumatların saxlanması, sistemləşdirilməsi və rabitə kanalları vasitəsilə ötürülməsi üçün 
kodlaşdırılmadan istifadə olunur. Diskret məlumatı rəqəmlər və ya hərflərin müəyyən ardıcıllığı 
ilə göstərmək (təsvir etmək) olar. Hər bir rəqəm və ya hərf müəyyən impulslar məcmusu ilə təsvir 
olunur. Bu məcmu kod kombinasiyası adlanır. Kod kombinasiyalarının ümumi miqdarı mümkün 
olan məlumatlar miqdarına bərabər və ya ondan böyük olmalıdır. 
İndi isə informasiya miqdarının xarakteristikasına baxaq. İnformasiya miqdarının 
qiymətləndirilməsi məsələsi qarşıya qoyulduqda, hər şeydən əvvəl ilkin informasiyanın növü 
haqqında bilginin olması ortaya çıxır. Ona görə də informasiyanın ölçülməsi, informasiya 
anlayışının özünə (başqa sözlə onun mənasına) necə yaxınlaşmaqdan asılıdır. Hal-hazırki dövrə 
qədər informasiyaya məna etibarilə müxtəlif cür yanaşmanın üç əsas nəzəriyyəsi mövcuddur. 
Statistik nəzəriyyədə informasiyaya onun aradan qaldırdığı qeyri-müəyyənliyin miqdarı 
nöqteyi nəzərindən baxılır. Bir qayda olaraq burada informasiyanın mənasına, yəni semantikasına 
fikir verilmir. Burada əsasən ayrı-ayrı informasiya kvantları ehtimallarının paylanması və onla-rın 
Siqnal {məlumat} 
{1,0}
maneə 
işarə 
İnformasiya 
mənbəyi 
Ötürücü 
kanal 
Qəbuledici 
Kodlaşdırma 
de 
kodlaşdırma 

---

əsasında bu və ya digər kvantın daşıdığı informasiya miqdarını qiymətləndirməyə imkan verən 
müəyyən ümumiləşdirilmiş xarakteristikaların qurulmasına fikir verilir. 
Semantik nəzəriyyədə isə əsasən informasiyanın nə dərəcədə qiymətli olmasına (mənasına, 
faydalılığına) fikir verilir. Nəticədə isə informasiyanın qiymətli olmasını onun köhnəlməsi və 
qiymətliliyinin miqdarı xarakteris-tikasını sistemdəki idarəetmənin effektivliyi ilə əlaqələn-
dirməyə imkan yaranır. 
Üçüncü nəzəriyyə struktur nəzəriyyədir. Burada informasiya vahidi olaraq müəyyən elementar 
struktur vahid-kvant götürülür və onlardan istifadə edilərək müxtəlif informasiya massivlərinin 
təşkili strukturları (quruluşları) tətqiq edilir. İnformasiya miqdarı isə massivdəki kvantların sayı 
ilə ifadə olunur.
Diskret informasiya ötürülən zaman informasiyanın sahə ölçüsü kimi müəyyən məlumatı əks 
etdirən kod kombinasiyalarının miqdarı götürülür.  
Məlumatdakı xəbərlərin miqdarı üçün formulanı aşağıdakı şərtlər daxilində quraq: 
1) ötürülən məlumatlar diskretdir; 
2) məlumatlar bərabərehtimallıdır və onlar qarşılıqlı asılı deyildir; 
3) mənbənin hasil etdiyi işarələr qarşılıqlı asılı deyildir; 
4) say sistemi sonludur.
İnformasiya nəzəriyyəsindəki iki bərabərehtimallı işarənin və ya məlumatın verdiyi xəbərlər 
miqdarı infor-masiya miqdarı (vahid-ingilis dilində “binary digit”-ikilik mərtəbə) vahidi olaraq 
qəbul olunmuşdur. Hesablama texnikasında informasiya miqdarının ölçü vahidi bitdir. Bit–iki eyni 
ehtimallı vəziyyətlərdən birini ayıra bilən informasiya miqdarıdır. 
Personal kompüterdə informasiya miqdarı vahidi kimi bayt, yarımsöz, söz, ikiqat söz götürülür.