Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Zikr-i Sultan Cem (Həsən Çələbi təzkirəsi): “
- LƏTİFİ TƏZKİRƏSİ* S
- Bezmi
|
Sultan Cəm (Səhi təzkirəsi): “Sultan Bayezidün kiçi karin- daşıdur. Karaman vilayetinde Çelebi Sultan iken babaları Sultan Mehəmmed fevt olup Karamandan Burusaya gelüp kendi adına hütbe okıdup sikke yazdurdı. 60 Bir mikdar anda padişahtık idüp, sonra da Sultan Beyazid ilmukabil olup ceng idicek cenge mütahamil olmayıp diyarı Araba çəkıp gidüp...” Zikr-i Sultan Cem (Həsən Çələbi təzkirəsi): “ Biri dahi evveli şahzadeyi Cem-haşem menba-ı mürüvvet ü kerem şehinşahi diyem- şiyem ü vala- himem nurı didei-şehriyarı nevri şecere-i kamkari cami-i kemalat u maarif bedr-i lami-i şeraifi letaif olan şehriyari ferhunde- dem hidmeti Sultan Cemdür ki, merhum Sultan Mehemmed Hanun ferzendi – celadet-muhbiri ve merhum Sultan Bayezid Hanı Gazinün biraderi mühteridür. Şahzade-i mezbure saidi saadet musaid ve baht- ü devlet muavin ü muazid ve akdam-ı ikdamla medarici izzet ile mearic-i hilafete raki vü said olmayup. Burusa havalisinde telaki saffeyn olup”. Göründüyü kimi eyni növə və eyni yüzilliyə aid olan iki əsər arasında dil və üslub cəhətdən xeyli fərq vardır və bu təcrübədə sadə yazı dili yalnız Səhi təzkirəsinə aiddir. Səhi təzkirəsinin ölkəmizdə və ölkəmizdən kənardakı kitabxanalarda iyirmi yazılı nüsxəsi vardır. Təzkirə, Amidi mətbəəsi sahibi Məhməd Şükri tərəfi ndən “Asar-i Eslafdan Tezkireyi-Sehi” adı ilə nəşr edilmişdir. (İstanbul,1315, 144 s.) Əsərin əvvəlində Faiq Rəşadın (1831-1914) Səhi ilə bağlı bir etüdü verilmişdir. Bundan sonra isə mən təzkirəni sadələşdirərək çap etmişəm. (Səhi Bəy təzkirəsi. Haz. Mustafa İsen İstanbul, 1980). Gunay Kut “Həşt-behişt”i bir tənqidi yazı ilə birlikdə çap etmişdir. (“Heşt-behişt”. The Tezkire By Sehi beg, Harvard, 1978). Təzkirə ayrıca Nəcati H. Luğal və O.Reşer tərəfi ndən Almancaya çevrilmişdir (Sehi bey s Tezkere Türkishe Dishterbiographi en aus dem 16 jahrh. Istanbul 1942 VİR 142 s). Səhi təzkirəsinin ən böyük xidməti Anadolu ədəbiyyatında yeni bir ədəbi cığırı açmış olmasıdır. Osmanlı ərazisində yaşayan şairləri ilk dəfə böyük çərçivə içərisinə salan məhz Səhi bəy olmuşdur. Başqa bir əhəmiyyətli cəhəti isə ədəbi mühitlər arasında bir əlaqə yaratmasındadır. “Həşt-behişt”in yaranmasından heç 5 il keçməmiş, Lətifi və Aşıq Çələbinin təzkirə yazmaq təşəbbüsü buna sübutdur. Səhinin əsəri bu növün ilk nümunəsi olaraq daha sonra yazılmış 61 əsərlərə qaynaq olmuşsa da, onun həmin əsərlər üzərində o qədər də böyük təsiri olmamışdır. Çünki bu zaman artıq daha mükəmməl və daha əlverişli sayılan Lətifi və Aşıq Çələbi təzkirəsi meydana gəlmişdir. Səhi bəy təzkirəçilərimizin bir məbəd yeri olaraq, təzkirə növünün ilk nümunəsi olan “Həşt-behişt” əsəri və bu əsərdə yer alan, xüsusilə öz dövrünün şairləri haqqında verdiyi məlumatlar ilə bu günə qədər gəlib çatmışdır. Bir məlumat mənbəyi olmaq etibariylə onun ədəbiyyat tariximizdə yeri əvəzolunmazdır. (*Yazı “Sehi tezkiresi”(Ankara 1989) kitabının giriş hissəsindən (s.9-300) götürülüb). 62 LƏTİFİ TƏZKİRƏSİ* S osial quruluşlar meydana gəldikdən bir müddət sonra onların tarixlərinin yazılması ehtiyacı da meydana çıxır. Anadoluda yaranmağa başlayan türk ədəbiyyatı ancaq müəyyən bir mərhələyə çatdıqdan sonra öz ədəbiyyat tarixinin ilk nümunələrini ortaya qoymağa başlamışdır. XV əsrin ortalarında ədəbiyyat tarixinin ilk elçiləri olan nəzirə məcmuələrindən sonra Səhi Bəy (v. 1548) Anadolu bölgəsinin ilk təzkirəsi olan “Həşt-behişt”i (1538) qələmə aldı. Səhi təzkirəsi nə qədər Herat təzkirələrinin Qərb türkcəsinə bir əks-sədası olsa da, yazıldığı illərdə belə, bir əsərin ortaya çıxması təsadüfi deyil, zərurətdən doğan bir iş idi. Elə Səhi bəyin bu əsərindən sonra, bir-birinin ardınca bu növün ən gözəl nümunələrinin ortaya çıxması da buna sübutdur. Səhi bəydən sonra Anadoluda ikinci təzkirəni qələmə alan Lətifi dir. 50 “Həşt-behişt”dən səkkiz il sonra 1546-cı ildə yazılmış olan “Təzkirətüş-şüəra” və “Təbsiratün-nuzəma”əsəri daha çox Lətifi təzkirəsi adıyla tanınmışdır. Lətifi Səhi bəyin əsərinin mühitdə böyük bir maraq yaratdığını görüb, təzkirə yazmağa həvəslənmiş və həmyerlisi Zaifi nin israrlarından sonra onu yazmağa başlamış,əsəri 546-cı ildə tamamlamışdır. O, bu əsəri dövrün padşahı Qanuni Sultan Süleymana həsr etmişdir. 50 Lətifi , Kastamonuda doğulmuşdur. Əsl adı Abdüllətifdir. Təhsilini tamamlayıb dövlət xidmətində çalışıb. Katib və mühasib olaraq Osmanlı dövlətinin müxtəlif şəhərlərində vəzifədə olmuşdur. Həyatının son günlərinə və ölümünə aid dəqiq məlumat yoxdur. 1582- ci ildə Misirdən Yəmənə gedərkən mindiyi gəminin batması nəticəsində öldüyü güman edilir. Təzkirəsi ilə yanaşı Divan, “Evsaf-ı İstanbul”, “Ənisül-füsəha”, “Evsaf-ı İbrahim Paşa”, “Füsul-ı Ərbəa”, “Namazul-Cəvahir ve Esmaüs-suveril-Quran” adlı əsərləri də var. (Lətifi nin həyatı, sənəti və əsərlərinə aid təzkirələrdən əlavə qaynaqlar: 1: Andrews, Walter Guilford, The Tezkire-i Şuara of Latîfî as a Source for the Critikal Evaluation of Ottoman Poetry, The University of Michigan, 1970. 2: Banguoğlu, Tahsin “Türk Şu′ârâ Tezkire- leri” Türkiyat Enstitüsü 1930. 3: “Büyük Türk Klasikleri”, Ötüken-Söğüt, İst. 1986, c.4. 4: Canım Rizvan Latîfî “Tezkiretü′ş-şuarâ ve Tabsıratü′n-nüzemâ”, Doktorluq işi, A.Ü.SBE, Erzurum, 1991. 4:Çetin, Nihat, “İslâm Ansiklopedisi” c.7, 5: “Divan Edebiyatı İsimler Sö- zlügü” Ankara 1988. 6: İpekten, Haluk “Türkçe Şuara Tezkireleri” Erzurum 1986. 7: Kutlu, Mustafa, “Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi” c.6. 8-Levent, A. Sırrı “Türk Edebiyatı Tarihi” Ankara 1974. 9: Məhməd, Xalid (Bayrı) “Latîfî ve Tezkiresi”, Həyat, 17-19, İst. 1927. 10: Sevgi, Əhməd “Latîfî′nin İki Risalesi”, “Enisü′l-Füseha” ve “Evsaf-ı İbrahim Paşa” Konya. 1986. 11: Sevgi, Əhməd, “Latîfî, Hayatı ve Eserleri” (Dərc olunmamış dok- torluq işi), Qazi Üniversiteti Sosyal Elmlər İnstitutu, Ankara 1982). 63 Lətifi Herat məktəbinə aid təzkirələrdən Caminin “Baharıstan”ını, Dövlətşah təzkirəsini və ilk türk təzkirəsi olan Əlişir Nəvainin “Məcalisün – nəfais” ini özünə nümunə götürməklə yanaşı, başda tərtib üslubu olmaqla öz əsərində bir çox dəyişikliklər etmişdir. Adı çəkilən təzkirələrdə şairlərin təsnifatı təbəqə üzərində verilərkən Lətifi çox praktik bir əlavə edərək, şairləri əlifba sırası ilə düzmüşdür. Bu üsul kiçik istisnalarla türk təzkirəçiliyinin vazkeçilməz tərtib prinsipi olmuşdur. Bu fi kir Aşıq Çələbiyə aid olsa da və özündən əvvəlki başqa müsəlman yazarları tərəfi ndən istifadə edilsə də, türk təzkirəçiliyi tarixndə həmin tərtibin əsas yaradıcısı Lətifi hesab olunur. Lətifi təzkirəsi “müqəddimə”, üç fəsil və “xatimə”dən ibarətdir. “Müqəddimə”də şükür və salavatlardan dərhal sonra, adətən bu tipli əsərlərin sonunda verilən şeirin yaranması və xüsusiyyətləri ilə bağlı bölmə gəlir. Bu bölümdə şeirin insanla yaşıd olduğunu anladan müəllif ilk şeirin Hz. Adəm tərəfi ndən söyləndiyini bildirir. Müqəddimə şairin həyatı və əsərləri haqqında bəzi məlumatları da əhatə etməkdədir. Ancaq bu hissənin orijinalı və ona bənzər əsərlərdən fərqli tərəfi şeirə və şairə olan münasibət və təhlillərdədir. Müəllifi n əsərində verilən şairlərin seçimində istifadə etdiyi meyarlar və onları qiymətləndirmək üçün söylədiyi fi kirlər bu gün belə, diqqət çəkəcək qədər qiymətlidir. Belə ki, Lətifi qələmə aldığı şairləri qiymətləndirərkən onların şeirlərini araşdırıb, nəzərdən keçirmiş, sonra nəticə çıxartmışdır. Lətifi təzkirəsində müqəddimə özü bir poetik nümunədir. Bu hissə mənə görə qurama bir bölümü də özündə ehtiva edir. Guya Lətifi nin ağlında belə bir əsər yazmaq fi kri olmayıb. Bu fi kri onun ağlına dostu Zaifi salıb. Hətta Lətifi bu işdən yaxasını qurtarmaq üçün nə qədər israr etmişsə də, dostu daha çox dirənərək onun qaçış yollarını kəsib. Başqa əsərlərdə də qarşımıza çıxan belə etiraf hissələrinə müəllifl ərin quraşdırdığı ssenari kimi baxıram. Bu yolla şair bir tərəfdən islam mədəniyyətində dəb olan eqosunu göstərir, həm də öz düşündüklərini bir başqasının dili ilə ifadə edərək, əsərə müdaxilə etmək imkanı qazanır. 64 “Fəslii- əvvəl” adı altında verilən ilk bölümdə Osmanlı ölkəsində yetişən, ya da sonradan buraya gəlib yerləşən 13 şeyx- şairə yer verilmişdir. Bunların xronoloji sırası belədir: Mövlana, Sultan Vələd, Sədrəddin Konyəvi, Aşıq Paşa, Şeyx Əlvani Şirazi, Şeyx Vəfa, Şeyx Rövşəni, Şeyx Abdullahı- İlahi, Şeyx Şəmsəddini Buxari, Şeyx İbrahim Gülşəni, Yazıçı Məhməd Çələbi, Süleyman Çələbi və Şeyx Bəyazid. İkinci bölümdə sultan və şeyxzadələrdən olan şairlər yer alır. Bunlar II Sultan Murad, Fatih Sultan Məhməd, II Bayazid, Şahzadə Cəm, Şahzadə Qorqud, Yavuz Sultan Səlim, Qanuni Sultan Süleyman olmaq üzrə cəmi yeddi şairdir. Təzkirənin əsl mahiyyətini meydana çıxaran üçüncü bölmədə II Murad dövründən başlayaraq əsərin yazıldığı ilə qədər Osmanlı ölkəsində yetişmiş və türkcə şeirləriylə tanınmış üç yüzə yaxın şair yer alır. Lətifi , təzkirəni yazdıqdan sonra uzun müddət ömür sürmüşdür. Bu müddət içində ortaya çıxan tənqidi yazıların işığında bu əsəri ən azı iki dəfə yenidən qələmə aldığı məlum olur. Bunu fərqli nüsxələrdə artıb-azalan şairlərin sayından da görmək olar. Məsələn, əlimizdə ən qədim yazı nüsxəsi olan Kayseri Rəşid Əfəndi Kitabxanasındakı 1550-ci il nüsxəsində 308 şair yer alırsa, mətbuat nüsxəsində bu rəqəm 320 şairə çatır. Rıdvan Canım tərəfi ndən əsər üzərində aparılan doktorluq işində isə bu rəqəm 334-dür. Şairlərin sayından başqa, Lətifi üslub baxımından da əsərinə yenidən müdaxilə etmiş, onu ikinci və ehtimala görə üçüncü dəfə qələmə alarkən təzkirəni daha gözəl, daha bədii bir dillə və üslubla qələmə almışdır. Bunu aşağıdakı nümunə üzərində açıqca görmək mümkündür: Bezmi Rumilinde küttab zümresinden ehl-i işret ve rind-tabiat bir kimesne idi. Aled- devam meygede küncin makam ve ekl ü şürbde kebab u şarabdan gayrısın kendüye haram itmişdi. Evahir-i ahd-i Selim Handa küşe-i meyhanede nakl itdi. Bu cam elinde ikən nakl itdi ve bezimgah-ı fenadan işrethane-i bekaya ayağı götürüp gitdi. Meger bezm-i elesdə cam u sürahi birle ahd ü peyman eylemiş ve peymane ile ahd ü peymanı şöyle imiş ki, peymane-i ömr tolmayınca, saki-i 65 devran elinden ömr tolusu daim olmayınca peymaneyi terk itmeye ve asitaneyi pir-i muganı koyup hankah-ı zühd ü tamatdan yana gitmeye. Şol dem ki, əceli acelesinden cam-ı meyden el yudı pir-i mugan işigünde yüz yire kodı. Rindler meyyiti yasına yetişmiyecek piri meygede üstine kadeh duasın okudı. Bir ayyasi eybaş idi ki, işreti müdam ve sohbeti aled devam idi. Bu haysiyetden eşarı rindane ve guftarı mestanedür. Ekser-i makali kendünün amali ve hasb-i halidür. Bu matla anundur. Beyt Tolmadın peymane ben peymaneyü terk etmezüm Böyledür peymaneyile ahd ü peymanum benüm Velehu Kismet olıcak arif ü rinde mey ü şahid Tesbih ile seccade virilmiş sana zahid Velehu Çün virdün eya şeyh bize tevbe şaraba Bi-bade kebabun dadı yok tevbe kebaba Velehu Ölürüz içmeyince bir dem mey Ve minel- mai küllü şey in hayy Velehu Tevbe etdim kim itmeyem tevbe Tevbeye tevbe- i nasuh olsun Bu şiir dahi anun netayic-i ebkar-ı efkarından ve sanayi-i bedayi-i güftarındandur: 66 Alsa eline saki-i huri-lika kadeh Bahs eyler idi kase-i kevserle ha kadeh Bir şerbet eylemiş yine lali müzabdan Gam hastasine virmege saki- i lu bet- nüma kadeh Nazire li müellifi hi: Bezm-i ezelde oldu eger aşina kadeh Kitdi bizümle döne döne merhaba kadeh Gülzara döndi yine bu gün meclis-i şarab Süsen sürahi kırmızı gül güyiya kadeh Sokranmasun mı meclis içinde sürahi kim Yüz kızdurup lebüni öper daima kadeh Bir buseni alınca nola kan derlese Tokuz tolandı meclisi ey dil-rüba kadeh Tutar mı idim el üstine anı Latifi ben Ger virmeyeydi gönlüme süfi safa kadeh 51 Bezmi Rumidür. Ehl-i işret ve rind- tabiat kimesne idi. Bir ayyaş u evbaş idi ki işreti ve söhbeti aled devam idi. Bu haysiyetdən eşarı rindane ve güftarı mestanedür. Sultan Selim tabeserahu devrinün ahirlerinde nakl etti. Bu matla anundur. Matla: Çün virdun eya şeyh bize tevbe şaraba Bi bade kebabun dadı yok tevbe kebaba 52 Eyni maddə mətbuat nüsxəsində bu şəkildədir: Bezmi Rumidir. Ehl-i işrət ve rind- tabiat bir kimesne idi. Sultan Selim 51 Rizvan Canım: “Tezkiretü′ş-şuarâ ve Tabsıratü′n-nuzemâ”, Ankara, 2000. S.187-188. 52 Qaysəri Rəşid Əfəndi Kitabxanası, No. 1160,51a. 67 tabeserahu devrinün ahirlerinde ahirete nakl itdi. Ve bezmgahı fenadan işret haney-i bekaya güşe-i meygedede cam elde iken ayağı getürüp rindane gitdi. Bir ayyaş u evbaş idi ki, işreti mudam, söhbeti aled- devam idi. Bu haysiyetden eşarı rindane ve güftarı mestanedür. Bu matla anundur. Matla: Kismet olıcak arif ü rinde mey ü şahid Tesbih ile seccade virilmiş sana zahid Velehu Çün virdün eya şeyh bize tevbe şaraba Bi-bade kebabun dadı yok tevbe kebaba Velehu Tevbe itdüm kim itmeyem tevbe Tevbeye tevbe- i nasuh olsun Bir gazelinden: Alsa eline saki-i huri-lika kadeh Bahs eyler idi kase-i kevserle ha kadeh Bir şerbet eylemiş yine lali müzabdan Cam hastasına virmege saki şifa kadeh Sahir degül mi ateşi ab ile cem ide Alsa eline saki-i lubet-nüma kadeh Nazire li müellifi hi:: 68 Bezmi ezelde oldu meger aşina kadeh Kitdi bizümle döne-döne merhaba kadeh Gülzara döndi yine bugün meclis-i şarab Süsen sürahı kırmızı gül güyiya kadeh Sokranmasun mı meclis içinde sürahi kim Yüz kızdurup lebüni öper dayima kadeh Bir buseni alınca nola kan derlese Tokuz tolandı meclisi ey dil-rüba kadeh Tutar mı idüm el üstüne anı Latifi ben Ger vermeyeydi gönlüme sufi safa kadeh Eyni şəxsə aid bu bioqrafi ya gözdən keçirildiyində əlavə məlumat verilmədiyinin, ya da məlumat əldə etməklə təzkirəçinin üslubu dəyişməyərək daha çox bioqrafi yanı genişləndirməsinin şahidi oluruq. Şübhəsiz, müəllifi n əsərə müdaxiləsi hər zaman bu sərhədlər içində qalmır. Lətifi bəzən həm məlumat, həm də üslub və şeir nümunələri baxımından, daha geniş məlumatlarla qarşımıza çıxmaqdadır. Məsələyə sadəcə əlavə şeir bucağından baxıldığında belə, əlavənin olması aydın şəkildə görünür. Məsələn, Əhdi maddəsində 10-dan, Əskəridə 29-dan, Fərididə 12-dən, Qəzalidə 23- dən, Lamidə 26-dan çox beyt qarşımıza çıxacaqdır. Canımın əsəri bu cəhətdən araşdırılarsa, mətbuat nüsxəsinə görə 237 şairdə bir beytlə 26 beyt arasında əlavələr edildiyi görünəcəkdir. Bu əlavələr həmişə böyük şairlər üçün edilməmişdir. Məlumdur ki, təzkirəçi hər mərhələdə tapdığı əlavə məlumatı əsərin sonrakı nəşrlərinə əlavə etmişdir. Şübhəsiz bu məlumatların bir hissəsi başda katiblər olmaqla, başqa şəxslərə də aid edilə bilər ki, bu da nəzərdən qaçırılmamalıdır. Tərtib üslubundan başqa Lətifi şair bioqrafi yalarının sıralamaqda da özündən sonrakı təzkirəçilərə örnək olmuşdur. Səhi bəyin Nəvaiyə bənzər formada çox qısa şəkildə verdiyi bioqrafi ya, Lətifi də bir qədər genişləndirilmişdir. Şairlərin əsl adları, məmləkətləri, həyatlarının 69 xarakterik cizgiləri və məşğuliyyətləri, əsərləri, bəzən şairlə bağlı bir lətifə, şeirərinin xüsusiyyətləti haqqında məlumat, sonda da şairin dəyərinə görə bir ya, bir neçə beyt bu məlumatların əsasını təşkil edir. Aşıq Çələbinin şairlərin psixoloji və sosial xüsusiyyətlərinə dair verdiyi xüsusi məlumatlarını və antoloji tipli təzkirələri nəzərə almasaq, Lətifi nin inkişaf etdirdiyi təzkirə mövzusu, dörd yüz il eyni formada davam etmişdir. Ancaq təzkirəçilik cəhətdən onun əsl əhəmiyyətli tərəfi , şairləri ədəbi baxımdan dəyərləndirərkən ortaya qoyduğu ədalətli qərardır. Lətifi qələmə aldığı şairlərin ləyaqət və istedadlarını səhv etmədən qiymətləndirmiş, bir-birlərinə görə məziyyət və mövqelərini dəqiqliklə müqayisə etmişdir. O, bir çox təzkirəçilərin etdiyi kimi şairləri yalnız müsbət tərəfl ərinə görə təhlil etməmiş, bəyənmədiyi şairlər haqqında da tənqidi fi kirlər söyləməkdən çəkinməmişdir. Lətifi hər bir şair haqqında eyni ölçüdə açıqlama verməyi bacarırdı. Bəzən bir şair haqqında uzun-uzadı yazıları oxuduqdan sonra gəldiyimiz qənaəti Lətifi dən bir cümlə ilə əldə edə bilirik. Bu sahədə Lətifi təzkirəçilik tarixində yeganə yazardır. Lətifi xatimə bölümündə, kitabını (1546) 953- cü il tarixində bitirdiyini, dövründə şeir və nəsrə dəyər verilmədiyini, ona görə də kitabını arzu etdiyi kimi yaza bilmədiyini göstərir. O, bildirir ki, bu çətin işə yalnız xeyir-dua qazanmaq, həm də dostu Zaifi nin xahişini yerə salmamaq üçün rəvac verib. Dövrün yazarlarına olan baxış və münasibətlərini göstərən bu bölmə, bu gün yazılmış dəyərləndirmə kimi aktualdır. Lətifi təzkirəsi dil və üslub bucağından da bu növün irəlidə gedən nümunələrindən biridir. Məlum olduğu kimi belə əsərlərin dili oxunmaq və oxunduqdan sonra məlumat vermək üçün nəzərdə tutulan bir yazı dilidir. Bu yazı dili estetik cəhətdən daha çox, məlumat vermək cəhətinə görə səciyyələndirilir. Buna görə də təzkirələrin dili sadə olur və mümkün qədər qısa cümlələrdən istifadə olunur. Üslubun aydın və başa düşülən olmasına çox fi kir verilir. Bir çox müəllif, təzkirəsinin içində öz bioqrafi yasından söz açarkən əsərlərində bilərəkdən sadə üslub və dildən istifadə etdiyini 70 bildirir: “Vəssaf və Xacei Cahanın münşəatı və buna bənzər əsərlər qapalı və çətin anlaşılan ifadələr ilə yazıldığından cümlənin əvvəlini və sonrasını, həm də çətin hissələri açıqlamağa ehtiyac duyulur. Oxucu onları izah edərək oxumaqdan zövq almaz. Bu əksikliyi aradan götürmək üçün inşa üsulunda gözəl bir yenilik etdim ki, Osmanlı şairlərindən Nəcati atalar sözləri və deyimlərlə belə bir üslub tərzi ortaya qoyduğu kimi, mən də türkcədəki gözəl təbirlərlə lətifə və mərifət toplayıb, onlardan istifadə etdim” 53 Lətifi yazı üslubu ilə mənanı gücləndirməyi xoşlamır. Ancaq onun axıcı və sadə üslubu o dövrlərdə dəbə düşmüş uzun və bəzəkli cümlələrdən istifadə edən nasirlər tərəfi ndən əməlli-başlı tənqid edilmişdir. Təzkirəçi Həsən Çələbi və “Gülşəni-şüəra”nın müəllifi Əhdi də bu tənqidçilər sırasındadır 54 . Lakin bunlarla razılaşmayan Aşıq Çələbi isə onun nəsrini çox bəyənir 55 . Lətifi təzkirəsinin tənqid edilən başqa bir tərəfi də onun yerliçilik hisslərini biruzə verərək bir çox şairin Kastamonulu kimi göstərməsidir.Təzkirəçilər doğum yeri məsələsinə çox önəm verdikləri üçün bir-birlərini həmişə bu məsələdə tənqid etmişlər. Aşıq Çələbi və Həsən Çələbininin bu məsələylə bağlı fi kirlərini Əli düşmənçilik adlandırdıqdan sonra, “Künhül- əxbar” əsərinin müəllifi bir şeir ilə Lətifi ni müdafi ə etmişdir: Əlini köksünə qoy insaf et Qəlbini çirki- həsəddən saf et Qəzəlü qitə deyildir o kitab Bəhrı yox, bəhridir ol türfa cavab. 56 Əli Aşıq Çələbinin bioqrafi yasının sonuna əlavə etdiyi “Təzyil” adlı hissədə 1592-ci ilə qədər yazılan təzkirələri qiymətləndirir və bunların mükəmməl örnəyinin Lətifi təzkirəsi olduğunu bildirir: ”Bi- şübhe her varakı gül- berg-i tarra ve her mazmunı bir nahl-i mevzun-ı nev -bevva mesabesinde cümle tezkirelerin latifi dir. Elhak 53 Mustafa İsen: “Latîfî Tezkiresi” Ankara, 1999, s.281. 54 Həsən Çələbi “Tezkire” ( İbrahim Kutluk tərəfi ndən), Ankara 1981, c.2, s.8365; Əhdî “Gülşen-i Şuarâ”, Millət Ktb. A. Əmiri, Tarix 774, 169b. 55 “Meşâirü΄ş-şuarâ” (M. Owens neşri), London 1971, 107 a. 56 “Künhül-ahbar”, İstanbul Ü. Ty. 5959 415b. 71 her asrın şuarasını izah u beyan eylemişdir. Hiçbir ferde nisbeti taassub eylemeyip herkesin efsafını güftarına göre ayan itmiştir 57 ”. Doğrudan da məsləkdaşlarının Lətifi haqqında yazdıqları qısqanclıqdan irəli gəlmişdir. Bu mövzu ilə bağlı yazılmış iki yazıda həqiqətin belə olmadığı, Lətifi haqqındakı tənqidlərin əsassız olduğu açıqlanmışdır 58 . Lətifi şairlərin Kastamonu ilə əlaqələrini göstərərkən belə, məntiqli dəlil və sübutlardan istifadə etmişdir. Məsələn, Nəcatinin Kastamonu ilə əlaqəsini göstərərkən onun şeirlərində adı çəkilən şəhər ilə bağlı məhəlli sözlərdən istifadəsini əsas götürmüşdür. Lətifi təzkirəsi “Təzkireyi- Lətifi ” adıyla Əhməd Səadət tərəfi ndən nəşr edilmişdir. 59 Bu nəşrin hansı mətbəəyə aid olması aydın deyildir. Çap nüsxəsinin sonunda belə bir ifadə işlədilmişdir: “Təzkireyi- Lətifi nin bu şəkildə işıq üzü görməsi üçün mətbəəmizə kitab təqdim edən Səid Bəy ilə Nuri Əfəndiyə təşəkkür edirik”. Buna görə də nəşrin bir neçə nüsxədən ibarət olduğu məlum olur. Əsər, eyni zamanda bir doktorluq işi ilə əlaqədar yeni əlifba ilə nəşr edilmişdir. 60 Bundan başqa əsər H.T.Chabert tərəfi ndən qısaldılaraq almancaya çevrilmiş (Zürih, 1800) və Mustafa İsen tərəfi ndən sadələşdirilmişdir 61 . (*Yazı “Letifi tezkiresi”Ankara 1999. kitabının giriş hissəsindən götürülüb.(s.7-20). 57 Həmin nəşr. 489a. 58 Canım Rizvan: “Latifi nin tezkiretüş-şuarası için söylenen “Kastamonu-Name” iddiaları hakkında birkaç söz”, Türk Kültürü, 404, (Aralık 1996), s.739; Əbdül-qədiroğlu Əbdülkərim: “Edebiyat Tarihimizin Bazı Meseleleri ve Latifi ye Yapılan İthamlar Ko- nusunda Düşünceler”, “Kültürümüzden Esintiler”, Ankara, 1997, s.1. 59 İstanbul, 1314, Kitabxana-i İqdam, 391 s. 60 Rizvan Canım: “Tezkiretüş-şuarâ” və “Tabsıratün-nuzemâ”, Ankara 2000. 61 “Latifi Tezkiresi” Ankara. 1999. |