M.İSMİxanov, H. Bayramov, S. VƏLİyeva

Tərbiyə prosesinin dialektikası və hərəkətverici qüv-
vələri. Tərbiyə prosesi dialektik səciyyə daşıyır. İnsan ətraf 
aləmlə çoxcəhətli əlaqə və asılılıqdadır. Bu, real tərbiyə pro-
sesinin çevikliyini, dinamikliyini, dəyişkənliyini şərtləndirir: 
heç bir tərbiyə sistemi dəyişməz deyildir, heç bir tərbiyə 
metodu bütün hallar üçün yararlı ola bilməz. 
Tərbiyə prosesinin dialektikası onun ziddiyyətli olmasın-
da özünü göstərir. Ziddiyyətlər və onların həlli tərbiyə pro-
sesinin əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxış edir. Ziddiyyətlər 
xarici və daxili olmaqla iki qrupa bölünür. 
Xarici ziddiyyətlər cəmiyyətin tələbləri ilə şəxsiyyətin 
imkanları və tərbiyə səviyyəsi arasındakı ziddiyyətlərlə bağ-
lıdır. İnsan cəmiyyətin (məktəbin, ailənin) tələblərini ödəmək 
üçün öz imkanlarını (biliyini, bacarığını, psixi qüvvələrini) işə 
salır. Nəticədə müəyyən müddətdən sonra cəmiyyətin tələblə-
rinə uyğun hərəkət etməyi öyrənir. Beləliklə, öz inkişafında bir 
addım irəli gedir, yeni keyfiyyətlərə yiyələnir. 
Daxili ziddiyyətlər tərbiyə prosesinə daxilən xas olan 
ziddiyyətlərdir, onun komponentləri arasındakı uyğunsuzluqlar-
dır. Əsas daxili ziddiyyət insanın tələbatları ilə onları ödəmək 
imkanı arasındakı ziddiyyətdir. İnsan öz tələbatını ödəmək 
üçün yeni yollar axtarır; yeni vasitələrə, üsullara, əməliyyatlara, 
biliyə və bacarığa yiyələnir. Bu zəmində insan tədricən həyatı, 
başqa adamları, özünü dərk edir, yeni-yeni təsəvvürlərə yiyə-
lənir. Onun motivləri, münasibətlər sistemi formalaşır, əxlaqi 
keyfiyyətləri, mənlik şüuru inkişaf edir. 
Tərbiyədə digər ziddiyyətlər də özünü göstərir: tərbiyənin 
məqsədi ilə məzmunu və vasitələri arasında ziddiyyət; müəl-
limin məqsədi ilə tələbənin məqsədi arasında ziddiyyət; kol-
lektivlə fərd arasında ziddiyyət və s. Bu ziddiyyətlərin həlli 
tərbiyə prosesinin səmərə və keyfiyyətini yüksəltməyə imkan 
verir. Tərbiyədə ziddiyyətlərin yaradılması və həlli ahəngdar 
şəxsiyyət tərbiyəsinin vacib şərtidir. Əks halda «saqqallı 

---

156 
uşaqlar» yarana bilər.