1. Xətti təşkil edilmiş strukturda, hansı ki, tez-tez adlandırılır
piramidalı, bürokratik – ciddi iyerarxiyalı təşkil olunmuş məsuliyyət
zonası və təkbaşına rəhbərliyə bölünərək xarakterizə olunurlar.
Xətti təşkil olunmuş struktur iki növə ayrılaraq fərqlənirlər: düz,
səthi və yüksək işçilərin ümumi sayında iyerarxiyalı səviyyədə saya
görə fərqlənirlər.
Xətti təşkilati strukturun üstünlüyü:
1)
qarşılıqlı əlaqənin dəqiq sistemi;
2)
birbaşa əmrə sürətli reaksiya;
69
3)
icraçıların fəaliyyətinin uyğunluğu;
4)
qəbul olunmuş qərarlarda operativlik;
5)
rəhbərin qəbul olunmuş qərara aydın ifadə olunan mə-
suliyyəti.
Bu tipdə təşkilati strukturun əsas problemi – tabe olanların sayının
məhdudluğu, hansı ki, «qapanır» bir rəhbərə, nəzarət (sferanın) məhdud
diapazonu. Şöbələrdə (təşkilat) nəzarətin diapazonu əlaqələrin sayına görə
müəyyən olunur. darəçilik fəaliyyətinin səmərəliliyi əlaqələrin növündən
və sayından asılı olur, sayları isə həmişə artır, işçilərin sayının artması ilə
rəhbərin fəaliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə mürəkkəbləşdirir.
Ə
laqələrin növləri:
• tabe olanlar arasında birbaşa tək-tək;
• tabe oanlar arasında çarpaz;
• rəhbər və tabe olanla istənilən kombinasiyada birbaşa.
Şə
kil 5.2. Əlaqələrin növü
Ə
laqələrin sayı çox olduqda onlar qeyri-formallaşdırılarsa onda
strukturun üzərində idarəetmənin səmərəliliyini saxlamaq üçün o qədər
də onda çox nəzarət diapazonu olmalıdır. Ona görə də fəaliyyətin
mürəkkəb növünün həyata keçirilməsində çoxsaylı işçilərdən razılaş-
dırma, dəqiqləşdirmə, uzlaşdırma rəhbər tərəfindən məsləhət, qısa
diapazonlu nəzarət və yüksək səviyyəli təşkilat strukturu tələb olunur.
2. Funksional təşkilatı struktur funksiyaların paylanması Prinsipi
üzrə təşkilatdaxili funksional bölüşdürülməsi və funksiyaların idarə
Малиййя
Идаряетмя
Техноло-
эийа
70
edilməsi üzrə hərtərəfli struktur yaratmaq (şək. 5.3)
stehsalat şöbələri
Şə
kil 5.3. Funksional təşkilat struktru
Tez-tez funksional təşkilat eyni vaxtda xətti ilə fəaliyyət göstə-
rir, bununla da icraçılar üçün ikitərəfli tabelik yaradılır. Funksional böl-
mələr öz səlahiyyəti çərçivəsində vahid funksiyanın həyata keçiril-
məsinə daxil olanlara necə aşağıda duran bölmələrə, eləcə də statusa
görə bərabər, lakin vahid sərəncam vermək hüququna malik olur.
Funksional təşkilat strukturu:
1) funksional istiqamət üzrə daha dərin tədqiq etmənin həlli;
2) funksiyaların yerinə yetiriməsinə görə cavabdeh olan
mütəxəssislərin yüksək səlahiyyətliliyi;
3) xətti menecerlərin funksional rəhbərlər tərəfindən həll
olunan vəzifənin bir hissəsindən azad olması.
Funksional strukturun variantlarından biri – divizion (depar-
tament), hansı ki, məhsula, regiona (coğrafi), istehlaka (ümumi
xüsusiyyətə malik olan istehlakçı qrupu) prinsiplərinə görə qurmaq olar.
stər təşkilatlarda, istərsə də ondan kənarda situasiyanın dəyiş-
məsində innovasiyanın və çevikliyin olmaması əsasən təhkim edilmiş
funksiyaların həyata keçirilməsinin istiqamətləndirilməsi funksional
təşkilat strukturunun əsas probleminə aid etmək olar.
Çeviklikdə fərqlənən, xarici mühitin tələblərinə kifayət qədər
uyğun operativ dəyişməyi bacaran təşkilat strukturu xüsusi diqqətə
Президент (директор)
Функсионал рящбяр 1
Функсионал рящбяр 2
Функсионал рящбяр 3
71
layiqdir. Məhz uyğunlaşan təşkilat quruluşu iqtidarlıdır xətti və
funksional strukturun bütün üstünlüklərindən istifadə edərək bu daima
dəyişən dünyada müvəffəqiyyətlə fəaliyyətdə və inkişafdadır.
3. Uyğunlaşan təşkilat quruluşu – çevik quruluşlar (canlı orqa-
nizmin analoqu ilə) mühitin tələblərinə uyğun dəyişmək qabi-
liyyətlidirlər. Məhz uyğunlaşan təşkilat quruluşu iqtidarlıdır ki, xətti və
funksional strukturun bütün üstünlüklərindən istifadə edərək bu daima
dəyişən dünyada müvəffəqiyyətlə fəaliyyətdə və inkişafdadır.
Uyğunlaşan təşkilat strukturu aşağıdakı növlərə ayrılır:
1) layihəli – konkret məsələnin həlli üçün yaranan müvəqqəti
struktur. Bu strukturun məqsədi ondan ibarətdir ki, məsələni həll etmək
üçün bütün mütəxəssisləri bir komanda ətrafında toplamaq, layihəni
keyfiyyətli həyata keçirmək və qısa bir müddətdə, ondan sonra layihə
strukturu ləğv edilir;
2) matrisalı - funksional-müvəqqəti-məqsədli struktur. Bu
təşkilatın xüsusi növüdür, layihə növü üzrə bütünlükdə qurulmuş, uzun
müddət fəaliyyət göstərən, hansı ki, təşkilat üçün layihə formasında
daima mövcud olan xüsusiyyətdir.
Təşkilatın ayrı-ayrı fəaliyyət sferası üzrə idarəetmə şaquli üzrə
qurulur, üfüqi üzrə idarəetmə layihəsi həyata keçirilir.
Matrisa quruluşu üçün (şək. 5.4.) mütəxəssislər arasında əlaqə
yaratmaq xarakterikdir, müəyyən məsələlər üzrə işin təşkili təşkilatın
mövqeindən asılı olmadan konkret bölmələrə daxil edilir.
Təşkilatda bölmələrə daxil edilən işin təşkilində müəyyən mə-
sələ üzrə mütəxəssislər arasında əlaqələrin yaranması (şəkil 5.4.) mat-
risa quruluşu üçün xarakterikdir.
Matrisli təşkilat strukturunun üstünlükləri:
- proqramlı bölmələrin yaranması və sürətlə funksional bölmələrdə
təmasda olmalarının artması sayəsində rəhbərliyin fəaliyyəti fəallaşır;
- təşkilatın kadr potensialından çevik istifadə edilməsi.
Belə növdə quruluşdakı çatışmamazlıq strukturun özünün mürək-
kəbliyindən ibarətdir, böyük sayda şaquli və üfüqi əlaqələrin qo-
yulması ilə səbəb olmaqla, eləcə də vahid rəhbərliyin olmadığı situasi-
yasında təşkilatın idarə edilməsinin mürəkkəbliyində.
Texnologiya (yun. techne – sənət, ustalıq, bacarıq) 1) istehsalat
prosesində hazır məhsul almaq üçün işlədilən xammal, material vəya
yarımfabrikatların emalı, hazırlanması, aqreqat halının xassələrinin forma-
sının dəyişdirilməsi metodlarının məcmusu, xammal, material və ya yarım-
72
fabrikata müvafiq istehsal alətləri ilə təsir göstərmə üsulları haqqında elm.
Şə
kil 5.4. Matrisli təş kilat strukturu
Texnoloci tarixdə bir neçə səviyyə (sadə və qənaətli üsul ilə
hazırlanma) fərqlənir, hansı ki, istehsalı keçmiş.
Birinci səviyyə – texnologiyaya qədərki dövrdə hər bir məmulat
hər bir məmulat nadir məmulat kimi yaranır.
kinci səviyyə – standartlaşma və mexanikləşmənin tətbiqi ilə
ə
laqədar olmuşdur. O ilk dəfə atıcılıq silahının istehsalından başlamış -
muşketlər və ayrı-ayrı ünsürlərin bir-birini əvəz etməsi hesabına istehsalın
ucuzlaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur. Nəticədə bu istehsalın ixtisaslaşdırıl-
masının inkişafına səbəb olubdur «düçarolma» necə ayrıca icraçılar, eləcə
də həm bölmələr və firmalar, texnoloci prosesə daxil edilmişlər.
Növbəti səviyyə konveyer quraşdırma xətti XX əsrdə baş vermişdir.
Konveyer (ing. Conveyer; konvey –daşımaq) transportyor –ədədi
səpələnən və s. yükləri müəssisə daxilində nəql etmək üçün fasiləsiz
işləyən maşın… Konveyer təsərrüfatın müxtəlif sahələrində yükləmə-
boşaltma işlərinin yerinə yetirilməsi, texnoloci proseslərin fasiləsiz-
liyinin təmini, axını istehsalda ardıcıl əməliyyatların icrası üçün tətbiq
edilir. lk konveyer xəttində fəhlənin özünün iş yeri olmur. Bu o vaxta
qədər davam edilir ki, hərəkətdə olan konveyer kəşf olunur, hansı ki,
hər bir icraçı fəhlə üçün ayıca iş yeri nəzərdə tutulur, onların yanından
ə
mək predmetlərinin özü irəli gəlir.
(Директор)
Лайищяляр
Ясас истещсал
Щесаблама мяркязи
Лайищяляр 1
Лайищяляр 2
Лайищяляр 3
1. Лайищянин иш групу
2. Лайищянин иш групу
3. Лайищянин иш групу
73
Texnologiya (yun techce – sənət, ustalıq, bacarıq)
1) istehsalat posesində hazır
məhsul almaq üçün işlədilən xamal, material və ya
yarımfabrikatların emalı, hazırlanması, aqreqat halının xassələrinin
formasının, dəyişdirilməsi metodlarının məcmusu, xammal, material və
ya yarımfabrikata müvafiq istehsal alətləri ilə təsir göstərmə üsulları
haqqında elm.
Texnolocilik tarixində bir neçə səviyyə (sadə və qənaətli üsul ilə
hazırlanma) fərqlənir, hansı ki, istehsalı keçmiş.
Birinci səviyyə – texnologiyaya qədərki dövrdə hər bir məlumat
nadir məlumat kimi yaranır.
kinci səviyyə – standartlaşma və mexanikləşmənin tətbiqi ilə
ə
laqədar olmuşdur. O ilk dəfə atıcılıq silahının istehsalından başlamış -
muşketlər və ayrı-ayrı ünsürlərin bir-birini əvəz etməsi hesabına istehsalın
ucuzlaşdırılması nəzərdə tutulubdur. Nəticədə də bu istehsalın ixtisas-
laşdırılmasının inkişafına səbəb olubdur (düçarolma» necə ayrıca icraçılar,
eləcə də həm bölmələr və firmalar, texnoloci prosesə daxil edilmişlər.
Növbəti səviyyə konveyer quraşdırma xətti XX əsrdə baş vermişdir.
Konveyer (ing. conveyer; konvey – daşımaq), transportyor –
ə
dədi səpələnən və s. yükləri müəssisə daxilində nəql etmək üçün
fasiləsiz işləyən maşın... Konveyer təsərrüfatın müxtəlif sahələrində
yükləmə – boşaltma işlərinin yerinə yetirilməsi, texnoloci proseslərin
fasiləsizliyinin təmini, axınlı istehsalda ardıcıl əməliyyatların icrası
üçün tətbiq edilir. lk konveyer xəttində fəhlənin özünün iş yeri olmur.
Bu o vaxta qədər davam edilir ki, hərəkətdə olan konveyer kəşv olu-
nur, hansı ki, hərəkətdə olan hər bir icraçı fəhlə üçün ayrıca iş yeri
nəzərdə tutulur, onların yanından əmək predmetlərinin özü irəli gedir.
Konveyer istehsalın avtomatlaşdırılması və kompleks mexanik-
ləşdirilməsi üçün əsas vasitələrdən biridir. Genri Fordun tətbiq etdiyi
hərəkətdə olan konveyer maşın istehsalının maya dəyərini on dəfə
azaltmağa imkan yaratmışdır.
Bu gün hamıya məlum olan istehsalat və idarəetmə texnologiyası
son nəticə nöqteyi-nəzərdən üstünlük təşkil edən icraçıların birgə
fəaliyyətinin təşkilat forması (insanların seçilmə vasitəsilə «qrup rəh-
bəri», yaxud «texnoloji» xüsusiyyət) təşkilatın xarakterinə əhəmiyyət-
li dərəcədə təsir göstərə bilər.
Birgə fəaliyyət, yaxud birgə fəaliyyətin oxşar növünün təşkilat
forması sosial psixologiyada qrup iştirakçılarının arasında qarşılıqlı əlaqə
74
üsulu kimi qəbul edildiyi məsələ, yaxud problem başa düşülür.
L. .Umanskinin təsnifatına uyğun baza sayına üç növ birgə fəaliyyət
növünü aid etmək olar: bir də qarşılıqlı təsir, bir-birinin ardınca gələn və
birgə- fərdi.
1) Birgə-qarşılıqlı təsir növü fəaliyyəti ümumi tapşırığın həllin-
də iştirakçıların mütləq iştiraketmələri ilə xarakterizə olunur. Bununla
da icraçıların bərabər əmək intensivliyi, necə bir qayda, təxminən eyni
olur, xüsusilə onların fəaliyyəti rəhbərlik tərəfindən müəyyən olunur və
bir qayda olaraq dəyişkəndir. Əməyin səmərəliyi qrupda bərabər
dərəcədə iştirak edənlərin hər birinin töhfəsindən asılıdır (şək. 5.5.).
Birgə fəaliyyətin təşkilinin belə variantının illüstrasiyası ağırlığın
birgə yerdəyişməsinə xidmət edər.
Şə
kil 5.5. Birgə-qarşılıqlı təsir fəaliyyət növü
Birgə ardıcıl fəaliyyət növü birgə-qarşılıqlı təsir göstərmə
müvəqqəti bölüşmədən, eləcə də qayda ilə hər kəs birinin işdə iştirakından
fərqlənir (şək. 5.6.). Ardıcıllıqda nəzərdə tutulur ki, əvvəlcə işə bir nəfər
iştirakçı daxil olur – ikincidə, üçüncüdə və i.a. xammalın son məhsula
çevrilməsində hər bir iştiakçının xüsusiyyəti nəzərə alınır.
Birgə – ardıcıl növ qarşılıqlı əlaqə – konveyer, prosesin iştirakçının
fəaliyyətinin məhsulu keçir digəriə, sonuncuda əmək predmeti olur.
Şə
kil 5.6. Birgə ardıcıl fəaliyyət növü
75
Bu cür, məsələn, taxtanın hazırlanmasında əvvəlcə kimsə ağacı
mişarla kəsir, sonra onu fabrikə gətirirlər, kimsə gövdəni qol-budağından
təmizləyir, sonra taxtanın hansı həcmdə hazırlanmasını hesablayır,
mişarlama əməliyyatı aparılır, əlbətdə əməliyyatın sxemi olmalıdır.
4)
Birgə – fərdi fəaliyyət növü əmək iştirakçıları arasında qarşılıqlı
fəaliyyət onunla fərqlənir ki, minimumlaşır (şək. 5.7.) Hər bir icra
edən özünə aid olan həcmdə işi icra edir, hər birinin fərdi xü-
susiyyəti və peşə pozisiyası nəzərə alınaraq, fəaliyyəitn spe-
sifikasına uyğun işi icra edir. Şəxsi, bilavasitə qarşılıqlı fəaliyyət
praktiki olaraq olmur və qeyri-düz formada həyata keçirilmir
(məsələn, telefon vasitəsilə, kompüter və s.). Prosesin iştirakçıların
hər biri əməyin nəticəsini müəyyən olunmuş yerdə, qabaqcadan
şə
rtlənən qaydada verir. Müxtəlif icraçıları yalnız ancaq əmək
predmeti birləşdirir, hər bir iştirakçı spesifik qaydada emal edir. Bu
növ fəaliyyətdən misallar – fərdi ağırlığı daşıma, yaxud müxtəif
aspektlərdə müxtəlif mütəxəssislərin bu və ya digər müxtəlif
hadisənin təhlili.
Şə
kil 5.7. Fəaliyyətin fərdi-birgə növü
Son vaxtlar mütəxəssislər tərəfindən xüsusi birgə növ fəaliyyət,
birgə yaradıcılıq-fə rqlə nir
.
1
Kollektiv fəaliyyət adlanan belə oxşar
təşkilat elm sahəsində və incəsənətdə, harada elm və yaradıcı layihənin
1
Малиновский П.В. Идейно-теоретические и методологические основы
организационно
-управленческих игр.// Управленческие нововведения и
игропрактика
.- М., 1990.
76
yaradıcılığı nə isə tamamilə eyni, çox vaxt unikal, hansı ki, mövcud
qaydalarla və texnologiya ilə yaratmaq qeyri-mümkn idi yaradılmışdır.
Belə kollektivlərdə fəaliyyətin xüsusi növü müştərək yaradıcılıq, birgə
yaradıcılıq yaranmaqdadır, o vaxt ki, prosesin hər bir iştirakçısı bərabər
hüquqlu yeniliyin yaradıcısıdır. Yaradıcılıq qanunu uçotun aparılmasını
tələb edir, hər birinin uçotunu tələb edir, hətta özünün «dəlinin» xəyalı, ona
görə ki, ümumi müzakirə qazanında ən absurd ideyadan kəşvlər meydana
gələ bilər. Bu növ qarşılıqlı təsir prosesinin iştirakçılarının hər biinin xüsusi
fəallığı ilə xarakterizə edilir, yəni: kollektiv fəaliyyətdə iştirak hesabına
peşə səriştəliyinin yüksəldilməsi planında fəallığı. Bir tərəfdən birgə-
yaradıcı növ ilə fəaliyyətin xüsusiliyi, xüsusiyyəti hər bir iştirakçıya imkan
verir. Müxtəlif fəaliyyət üsulunu yoxlamaq, sınamaq imkanı yaradır,
digər mütəxəssislərlə və əmək sferası ilə işləmə üsulu ilə zənginləşir, digər
tərəfdən – sinergetik (qarşılıqlı zənginləşmə) səmərə qrupun özünün güclü
inkişaf impulsu, fəaliyyəti yerinə yetirir. Lakin, fəaliyyətin bu növündə
«izlər» iştirakçıların fərdi töhfəsi prinsipcə.
Belə kollektivlərin üzvləri tamamilə müxtəlif peşə mövqelərində
işləmək imkanı əldə edirlər və qrupun qarşısında duran məsələdən asılı
olaraq müxtəlif kollektiv rolu icra edirlər. Ona görə də verilmiş qrup
adətən yüksək çevikliyə, dəyişikliyə və təskibə malikdir və daxili
quruluşa qarşıda duran vəzifədən və onların yerinə yetirilməsi
şə
raitindən asılı olurlar. Belə ki, yaradıcı kollektiv işləyir, hansı ki, hər
birinə özünü ifadəetmə imkanı verilir və bütünlükdə qrupun məqsədinə
çatmaq – yeni, mədəni, dəyərli əsər, yaxud məhsul yaratmaq məqsədinə
qrup bütünlükdə nail olur.
Qarşılıqlı fəaliyyət növü Birgə qarşılıqlı fəaliyyət situasiyasında
adamlar üçün kollektiv məqsədə yüksək
istiqamətləndirmə meyli liderin etibarını qazanmaq, sədaqətli olmaq,
qrupun əxlaq (norma və dəyərlər), eləcə də ənənəvi ədəb qruplarına isti-
qamətləndirmə xarakterikdir. Belə növ texnologiyalı təşkilatın iş-
tirakçıları üçün, qrupda yüksək sədaqətli olma xarakterikdir və ən ağır
cəza da qrupan qovulmaqdır. Təşkilatın işçiləri üçün birgə-ardıcıl növ
fəaliyyətdə yüksək texnoloji intizamlı olma, təlimatda və digər qay-
dalarda ifadə olunan forma və qaydalara və digər normativ sənədlərə
riayət etmək tələb olunur. Bu cür texnologiya mürəkkəb sənaye
istehsalı emaledici sənaye üçün xarakterikdir.
Birgə-fərdi fəaliyyət prosesinin iştirakçılarına yüksək təşəbbüskarlıq,
77
pessionarlıq, nəticəyə və fərdi fəaliyyətə istiqamətləndirmə xarakterikdir.
Eləcə də belə mütəxəssislər öz şəxsi məqsəd və dəyərlərini, məqsədə nail
olmaq, çatmaq üçün sərbəst məqsədə nailolmanın üsullarını və vasitələrini
sərbəst işləməyə həvəsli olurlar və təşkilatdaxili rəqabətə davamlı situasi-
yada öz bacarıqlarını göstərirlər. Belə növ texnologiya müasir elm tutumlu
istehsal üçün hansı ki, müasir mürəkkəb texnologiya olduqca yüksək ha-
zırlıq tələb edir. Bu cür texnologiyada işləyən əmək kollektivlərində müx-
təlif mütəxəssislərin arasında ümumi fəaliyyətin təşkili problemi baş verə
bilər, öz işini çox yaxşı bilənlər, lakin bütünlükdə təşkilatın problemləri ilə
deyil, daha çox özünün şəxsi fəaliyyətinin problemləri ilə məşğul olur.
Xüsusi oriyentasiya – peşə inkişafına oriyentasiya necə qeyd ounur,
birgə yaradıcı keyfiyyətin iştirakçılarına xasdır. Birgə-fərdi fəaliyyət
iştirakçılarının təşəbbüsündən, kökündən fərqlənir, belə təsadüf peşənin
ixtisas çərçivəsində dərinləşməsi haqqında o qədər də söhbət getmir,
söhbət sərhəd vilayətlərində insan fəaliyyətinin işi haqqındadır. Mütəxəs-
sislərdən fərqli olaraq peşəkar bacarıqlıdır və hətta çalışır ki, öz ixtisası
çərçivəsindən çıxsın və digər mütəxəssislərin alətlərindən istifadə edərək
işlərin o da nəinki yeniliyi tapmaqda imkan verir, hətta elmi də anla-
maqda öz anlama problemini dərinləşdirir.
Beləliklə, birgə-yaradıcı növ fəaliyyətin iştirakçıları müxtəlif
sahələrin mütəxəssisləri ilə əməkdaşlıq etməyə aydın ifadə olunan
oriyentasiyaya malikdirlər, çevik dəyişən mövqe, eləcə də fərdi inkişafa
oriyentasiya mövcuddur. Belə fəaliyyət növündə işləyən kollektivlər
üçün əsas dəyər yeni biliyə nail olmaqdan ibarətdir, fərdi inkişaf üçün
şə
raitin yaranmasıdır, hər bir iştirakçının hüququna hörmətdir.
Birgə-qarşılıqlı əlaqəli növ fəaliyyət kollektivindən fərqli olaraq
birgə yaradıcı növ təşkilatlarında problemi çoxluğun səsi ilə həll etmək
mümkün deyil, çoxluğun diktaturası yolverilməzdir.
Problemlər konsensusla həll olunmalıdır və yekun həlli məc-
buri surətdə azlığın qanuni marağının həyata keçirilməsi imkanın
saxlamalıdır, onların hüquqları heç bir vaxt pozulmamalıdır.
Maliyyə kimi, neçə təşkilatın ünsürü kimi, əksər halda nəinki pul,
lakin və digər resurslar, hansı ki, müəssisənin ixtiyarında mövcuddur, ya-
xud təşkilatın özünün fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün cəlb ediləcəkdir.
Maliyyənin üç əsas funksiyasını fərqləndirirlər:
1) bölüşdürücü;
2) stimullaşdırıcı;
3) nəzarətedici.
78
Heyətin idarə edilməsi nöqteyi-nəzərdən resursları təşkilinin
mühüm tərkib hissəsi « nsan kapitalı» inkişaf prosesindədir. Ame-
rikanın iqtisadçılarının işləri sayəsində, Nobel mükafatı laureatı Q.Şults
(T.Schultz, 1971) və Q.Bekker (1993, 1996, G.S.Becker, 1994) təşki-
latların çoxu müvəffəqiyyətlə «insan kapitalı» ibtidai məcazilik
anlayışı və tamamilə ciddi başa düşürlər ki, onun altında hər bir işçidə
bilik ehtiyatı, vərdiş və əmək motiviziyasiyası vardır.
Son vaxtlar bizim ölkədə də bu problemə həsr olunan işlər peyda
olmuş (A. .Dobrınin, S.A.Dyatlov, V.A.Konov, S.A.Kurqanskiy 1992;
S.A.Dyatlov 1993; M.M.Kritskiy 1991; Q.M.Kuroşeva 1995). Onların
bir cərgədə əsas anlayışların şərhi, tərifi təqdim olunur. Belə ki,
S.A.Dyatlov (1994) nöqteyi-nəzərincə insan kapitalına necə bilik,
ehtiyatı, vərdişləri, istedadı, qabiliyyəti, zehni və işçinin motivləri kimi
baxmaq olar, hansı ki, onun əmək məhsuldarlığının artımına səbəb
olmalıdır və bununla da həmin adamın gəlirinin artmasına təsir göstərir.
ntellektual kapitalı ölçmək cəhdi olduqca məhsuldar cəhd kimi ən iri
skandinaviya kompaniyasında Skandia (O.A.Kozlov 1997) təşəbbüs
olmuşdur. ntellektual kapital AFS üzrə direktor (kompaniyanın nəhəng
ş
öbəsi L.Edvinson növbəti üç prinsipdən) 1) intellektual fəalları bir
neçə dəfə kompaniyanın balansında əks etdirilmiş fəallardan üstün-
dürlər: 2) intellektual kapitalı xammaldan ibarətdir, ondan maliyyə
nəticəsi əldə olunur; 3) menecerlər iki növ intellektual kapitalını – insan
və struktur fərqləndirilməlidirlər. nsanınkı onunla qiymətlidir ki,
yeni ideyaların mənbəyidir. Lakin insan kapitalının çoxalması (vasitə,
seçmə, hazırlama və s.) faydasızdır, əgər o tələb olunmursa səmərə-
sizdir. Bu isə struktur intellektual aktivlə təmin olunur, məsələn, infor-
masiya sistemi ilə, bazarın kanallarıın bilməklə, istehlakçılarla müna-
sibətdə və əlbətdə rəhbərlik etməklə, qrup səviyyəsində yeniliyi həyata
keçirməyə cavabdehliklə. Təcrübədə belə yanaşma kömək etmişdir,
məsələn, yeni filialın yaradılmasında yerli şəraitdən asılı olmadan
ümumi texnoloji hissəni ayırma yolu ilə xərcləri iki dəfə azaltmaq
mümkün olmuşdur.
Canadian mperial Bank of Commerce (C BC) nümayəndələri
AFS təcrübəsini inkişaf etdirirlər. Onların interpretsiyasında intellektual
kapital müştərilərin tələblərini qane etmək üçün (yəni həqiqətən «insan
kapitalı») və korporasiyanın bazar tələbatını təmin etmək üçün təşkilat
imkanları («struktur kapitalı») və ticarət markasının üstününlükləri və
kompaniyanın adı («müştərək kapital») tələb olunan zəruri fərdi
79
vərdişlərdən ibarətdir. Bu modelə uyğun, intellektualı kapital təş-
kilatın üç tərkib hissəsi ilə ölçü qiymətləndirilə bilər.
Dostları ilə paylaş: |