I
bal - tələbə seçdiyi mövzunu işləyərkən ciddi səhvlərə yol
verir və müdafiə zamanı isə mövzudan qismən xəbəri olur;
J64
- 0 bal - kurs işi tələbə tərəfindən yazılmayıb.
Kurs işlərinin (layihələrin) müdafiəsi ali məktəbin müəyyən
etdiyi qaydada həyata keçirilir.
Təcriibəl&rin nəticələrinə görə halların hesablanması.
Tədris planında nəzərdə tutulmuş təcrübənin irəlicələrinə
görə tələbənin toplaya biləcəyi balların maksimum miqdarı 100-ə
bərabərdir. Bu balların yarısı təcrübəyə davamiyyətinə görə, digər
yarısı isə təcrübə üzrə hesabatın hazırlanması və müvafiq qaydada
komissiya qarşısında müdafiəsinə görə verilir.
Təcrübəyə davamiyyətinə görə tələbənin topladığı yekun bal
tələbənin təcrübədə iştirak etdiyi saatların miqdarının davamiyyətə
ayrılan maksimum (50 bal) vurularaq və təcrübəyə ayrılmış
saatların miqdarına bölünməklə hesablanır.
Təcrübə üzrə hesabatın tərtib olunub, müdafiəsinə görə
tələbənin yekun balının heablanınası meyarları və metodikası ali
məktəbin Elmi Şurası tərəfindən təsdiq olunur.
Buraxılış işinə görə balların hesablanması.
Bura.xılış işinin
yazılması və müdafiəsinə gÖrə tələbənin toplaya biləcəyi balların
maksimum miqdarı 100-ə bərabərdir. Bu balların yarısı buraxılış
işinin hazırlanması və tərtibinə, digər yarısı isə Dövlət Attestasiya
Komissiyası qarşısında müdafiəsinə görə verilir.
Buraxılış işinin yazılması və müdafiəsinə görə balların
hesablanması meyarları ali məktəbin Elmi Şurası tərəfindən təsdiq
edilir.
Buraxılış işinin müdafiəsi mövcud qaydalara uyğun aparılır.
Tədris prosesinə yaradıcı- münasibət pedaqoji proses və
hadisələrin,
təhsil
müəssisələrinin,
onların
ayn-ayn
komponentlərinin fəaliyyətlərinin qiymətləndirilməsinin yeni
metodları və metodikası mütərəqqi texnologiyaların tətbiqi tələbini
irəli sürür. Çünki müasir tələblərə cavab verən qiymətləndirmə
sistemlərinin tətbiqi təhsilin keyfiyyətini yüksəltməyə və idarə
etməyə imkan verir.
165
ƏSAS MÜDDƏALAR
• Test yoxlamalarını tətbiq etmək üçün, hər şeydən əvvəl.
niLİəllim-professor heyətinə test tapşırıqlarının hazırlanması
metodikasını öyrətmək lazımdır. Müəllim inanmalıdır ki. test
ənənəvi yoxlama, sınaq, qiymətləndirmə deyil, burada ənənəvi
suallardan və biletlərdən istifadə olunmur. Test müəyyən formada
tərtib olunmuş tapşırıqlar sistemidir.
• Test tapşırıqları qısa olmalı, icrası az vaxt tələb elməlidir.
Test tapşırıqları məzmununa və spesifik parametrlərinə görə ciddi
müəyyənləşdirilmiş formada olmalıdır. Bu. onların statistik təhlili
üçün şərait yaradır. Ayrı-ayrı tapşırıqların xüsusiyyətləri
bütövlükdə testin xüsusiyyətini müəyyən edir, bu səbəbdən də
tapşırıqlar «yığımı» deyil, məhz tapşırıqlar sistemindən söhbət
gedir.
• Test - elmi surətdə əsaslandırılmış ölçü metodudur.
Şəxsiyyətin nəzərdə tutulan keyfiyyət və xüsusiyyətlərinin
obyektiv, düzgün və diferensial fomıada qiymətləndirilməsinə
imkan verir.
• Test qısa zaman kəsiyində müəllimə tələbənin müstəqil iş
prosesində tədris informasiyasını mənimsəmə səviyysini üzə
çıxarmağa; qazandığı bilik və bacarıqların nə dərəcədə möhkəm və
çevik olmasını aşkarlamağa; təlim prosesində müəllim-tələbə
əməkdaşlığının effektivliyini ınüəyynələşdirməyə: tələbələrin
müstəqil təlim-idrak fəaliyyətinin məzmun və formalarına ediləcək
korreksiyaları konkrctləşdinnəyə imkan verir.
• Test yoxlamaları təhsil alanlara öz nailiyyətlərinə və
müvəffəqiyyətsizliklərinə tənqidi münasibət formalaşdırır, sonrakı
fəaliyyətini düzgün təşkil etməyə şərait yaradır; tələbəni
özünənəzarətə təhrik edir; onda ardıcıl, sistematik və məhsuldar
işləmək bacarığı, intizam, təkidlilik, şüuıiuluq, təşəbbüskarlıq,
məsuliyyət və digər şəxsi keyfiyyətləri inkişaf etdirir. Deməli, test
yoxlamaları təkcə təlim məqsədləri daşımır, həm də qüvvətli
tərbiyəedici imkanlara malikdir.
366
• özünüidarə və özünənəzarət fomıalannın inkiıjal' etdirilməsi
və dərinləşdirilməsi; tələbədə özünütəkmilləşdirmə meylinin və
təlabatının yaradılması; təlim-idrak fəaliyyətinə məsuliyyətli və
tənqidi münasibət formalaşdırılması; yoxlamanın innovasiya
texnoiogiylarından istifadə olunması təlimin məhsuldarlığını və
effektivliyni artırmağa imkan verir və beləliklə də, təlim
keyfiyyətinin idarə edilməsinə əlverişli şərait yaradır.
lual vo tapqnqiar (
<2> Monitorinq və qiymətiəndimıə nə deməkdir?
<3> Təhsil sahəsində monitorinqin formaları hansılardır?
<3> Təhsil sisteminin pedaqoji monitorinqi nə deməkdir?
<2> Pedaqoji monitorinqin funksiyaları hansılardır?
Qiymətləndirmə sisteminin prinsiplərini say və izahını ver.
<2> Qiymətləndirmə metodları hansılardır?
<3> Reytinq sisteminin mahiyyətini izah et.
^ Test nəzarətinin məqsədləri nədir?
0 Test tapşırıqları hansı tələblər əsasında tərtib olunmalıdır?
> Tələbələrin biliyinin ənənəvi və çoxballı sistemlə
qiymətləndirilməsinin fərqli cəhətlərini izah el.
<2> Pedaqogikadan bir mövzu üçün test tapşırıqları hazırla.
<3> İxtisasınla bağlı bir mövzu üçün test tapşırıqları hazırla.
367
XI
FƏSIL
ALİ MƏKTƏBDƏ TƏLƏBƏLƏRİN PRAKTİKASI
11.1. ALİ MƏKTƏBDƏ TƏLƏBƏLƏRİN PRAKTİKASININ
ÜMUMİ MƏSƏLƏLƏRİ
Ali məktəbdə təhsil-tərbiyənin təşkili formalarından biri də
tələbələrin praktikasıdır.
Tələbələrin praktikası mürəkkəb struktura malik bir
sistemdir. Praktikanın məzmunu, vasitələri, metodları, formaları ali
tədris müəssisəsinin profilindən və mütəxəssis hazırlığı qarşısında
duran vəzifələrdən asılı olaraq müxtəlif istiqamətlərdə olur.
Ali tədris müəssisəsində keçirilən praktikanın istiqamətləri
aşağıdakılardır:
• İstehsalat praktikası
İstehsalat praktikası təlimin özünəməxsus təşkili forması
olub, təlimat əsasında reallaşdırılır.
Mütəxəssis hazırlığına verilən əsas tələblərindən biri ali
tpıhsilin heyatla, mütəxəssisin gələcək praktik fəaliyyəti ilə
əlaqəsidir. Hər bir ali təhsil, müəssissəsi bu tələbə uyğun olaraq
gələcək mütəxəsssisin nəzəri hazırlığı ilə praktik fəaliyyətini
əlaqələndirməyə çalışır. Bu, təhsilin məzmununu elmin və
texnikanın nailiyyətləri əsasında daha artıq zənginləşdirməyə imkan
verir. Lakin ali təhsilin həyatla əlaqəsinin təmin edilməsinin ən
başlıca yolu istehsalat praktikasıdır.
İstehsalat praktikası ali təhsil prosesinin tərkib elementidir
və mütəxəssis hazırlığının həlledici mərhələsidir.
İstehsalat praktikasının əhəmiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir:
• tələbələri ixtisasla bağlı bacarıq və vərdişlərlə
silahlandırır;
♦ nəzəri bilikləri yoxlamağa və möhkəmləndirməyə imkan
verir;
369
• ali məktəblə müvafiq müəssisə və idarələr arasında sıx əlaqə
yaradır.
«İstehsalat praktikası» anlayışı texniki təhsilə aid olsa da, ali
təhsilin bütün sahələrinə (humanitar, təbabət, iqtisadiyyat və s.) aid
edilir və ixtisasla bağlı bütün praktika formalarını əhatə edir.
Ali məktəbin inkişafının ilk mərhələlərində ali təhsil praktik,
hətta sənət hazırlığı səviyyəsində təşkil olunurdu. Lakin elm və
texnika inkişaf etdikcə ali təhsilin xarakteri dəyişirdi. Təhsil alanlar
müxtəlif sahələrində praktika keçirdilər. Praktikanın bu cür təşkili
ali
məktəbin
istehsalatla
əlaqələrini
genişləndirir
və
möhkəmləndirirdi. Ali məktəbin professor və müəllimləri istehsal
müəssisələrinin müxtəlif layihələrinin hazırlanmasında iştirak edir,
axtarışlar aparır, öz tövsiyələri ilə istehsalın məhsuldarlığının
artmasına kömək edirdilər.
XIX əsrin əvvəllərində ali məktəblərdə praktik işlərə geniş
yer verildi. Gələcək mütəxəssislərin praktik hazırlığına xüsusi
diqqət yetirildi, tələbələrin istehsal müəssisələrində işləməsi təlim
prosesinin zəruri komponentinə çevrildi. Müt^xas- sisin elmi-nəzəri
hazırlığının praktika ilə vəhdətdə həyata keçirilməsi təlimin əsas
prinsipinə çevrildi. Elmi-nəzəri hazırlıq yüksəldikcə, pratikaya
ayrılan tədris vaxtı artırıldı. Praktikanın təşkili məqsədilə müxtəlif
tədris emalatxanaları yaradıldı.
XIX əsrdə mütəxəssis hazırlığı üçün əlverişli şəraitin ali
məktəbin «özündə yaradılması» ideyası əsas götürülürdü. 40- cı
illərin
sonlarına
qədər
tələbələrin
praktikası
tədris
elmalatxanalarmda keçirilirdi.
XIX əsrin ortalarında vəziyyət dəyişdi. Rusiyada sənayenin
inkişafı ilə əlaqədar olaraq məlum oldu ki, ali məktəblərin tədris
emalatxanaları texnikanın sürətli inkişafı ilə «ayaqlaşmaq»
imkanına malik deyil və real istehsal prosesini, əvəz edə bilmir.
50-ci illərdə praktika emalatxanalarda deyil, * müvafiq istehsal
müəssisələrində keçirilməyə başlandı. Müəyyən müvəffəqiyyət əldə
edilməsinə baxmayaraq, həmin
370
dövrdə ali təhsil sistemi nəzəriyyə və praktikanın əlaqəsini tam
dolğunluğu ilə əhatə edə bilmirdi.
Oktyabr çevrilişindən sonra Rusiyada mütəxəssis hazırlığının
keyfiyyətini yüksəltmək məqsədilə ali məktəbin tədris planına
istehsalat praktikası zəruri məşğələ forması kimi daxil edildi.
Tələbələrin istehsalat praktikasının keçirilməsi üçün baza
müəssisələri,
istehsalat
birlikləri,
elmi-
tədqiqat
və
layihə-konstruktor
təşkilatları,
mədəni-maarif
ocaqları
müəyyənləşdirilirdi. Sovet hakimiyyəti illərində bu təcrübə bütün
respublikalarda, o cümlədən Azərbaycanda da davam etdirildi.
Beləliklə, istehsalat praktikası ali məktəbdə təlimin təşkili
formalarından biri kimi geniş tətbiq olunmağa başladı.
İstehsalat praktikası ali təhsil prosesinin struktur elmentidir
və mütəxəssis hazırlığının həlledici mərhələsidir.
İstehsalat praktikasının əhəmiyyəti aşağıdakılardır:
• Ali məktəblə həyat arasında, təhsillə istehsal prosesi
arasında əlaqə yaradır.
• Tələbələri istehsalla bağlı bacarıq və vərdişlərlə
silahlandırır.
• Nəzəri bilikləri yoxlamağa və möhkəmləndirməyə imkan
verir.
İstehsalat praktikasının təşkilinə aşağıdakı tələblər verilir:
• ali məktəb istehsalat praktikasının keçirildiyi müəssisə ilə
müntəzəm əlaqə saxlamalıdır. Ali məktəb təsərrüffat müqaviləsi
əsasında elmi axtarışlar aparmalı və istehsal müəssisəsinin
məhsuldarlığını artırmağa imkan verən tövsiyələr hazırlamalıdır.
Elmi-tədqiqat işlərinə ali məktəbin professor-müəllim heyəti, elmi
işçiləri ilə yanaşı, elmi lədqiqatçılığa meyli olan tələbələr və habelə
istehsal müəssisəsinin yüksək ixtisaslı mütəxəssisləri cəlb
olunmalıdır. Bu cür fundamental tədqiqatlar istehsal prosesinə bir
sıra innovasiyalar daxil etməyə imkan verməlidir;
• cəmiyyətin tərəqqisi, elmin və texnikanını inkişafı,
tələbələrin görüş dairəsinin genişlənməsi, yeni istehsal sahələri
371
nin meydana gəlməsi, prestijli ixtisasların yaranması ilə əlaqədar
olaraq, istehsalat praktikası hər il yeni məzmunda, yeni formada,
yeni istiqamətdə təşkil olunmalı və daim təkmilləşdirilməlidir;
• praktika müdddəlində tələbələrin yeni texnologiyalarla
tanışlığı təmin olunmalıdır;
• istehsalat praktikası ali məktəbdə keçirilən nəzəri və
praktik məşğələlərlə, tələbələrin müvafiq nəzəri hazırlığı ilə vəhdət
təşkil etməlidir;
• praktika müddətində tələbələrin elmi tədqiqat işləri, kurs
və buraxılış işi üçün material toplanması təmin olunmalıdır.
• tələbələrin praktika keçdikləri müəssisənin iş rejimi, əmək
və sanitar-gigiyenik şəraiti, əməyin elmi təşkili ilə tanış olmasına
imkan yaradılmalıdır;
• tələbələri müəssisənin mənəvi-psixoloji «iqlimi» ilə də
tanış etmək lazımdır;
• tələbələrə müəssisəyə rəhbərlik və idarəçilik haqqında da
bilgilər verilməlidir.
Praktikanın aparılma müddəti tədris planında istehsal
sahəsinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müəyyənləşdirilir.
Praktikanın təşkili zamanı öyrənilən peşənin ixtisasın özünəməxsus
cəhətləri və konkret müəssisənin şəraiti nəzərə alınır. İstehsalat
praktikası zamanı müəssisənin qabaqcıl mütəxəssislərinin konkret
istehsal sahəsi, onun təşkili, rəhbərlik və idarə olunması,
müəssisənin nailiyyətləri, texniki yeniliklər haqqında tələbələri
məlumatlandırması təcrübəsi tələbələrdə istehsal proseslərini
dərindən mənimsəmək səyi oyadır.
İstehsalat praktikasına ümumi təlim-metodik rəhbərlik ali
məktəbin müvafiq kafedraları tərəfindən keçirilir. İstehsalat
müəssisəsində isə tələbələrin praktikasına rəhbərlik yüksək ixtisaslı
mütəxəssislərə tapşırılır.
Praktikanın düzgün təşkilində tələbələrin öncədən
təlimatlandırılmasının (söhbət, müsahibə, yaxud toplantı
formasında) həlledici əhəmiyyəti var. Təlimatlandırılma
372
zamanı istehsalat praktikasının əhəmiyyəti, sistemi və şərtləri,
müəssisənin və istehsal proseslərinin xarakteri haqqında məlumat
verilir.
Tələbələri praktikanın proqramı ilə də tanış etmək lazımdır.
Tələbələr fərdi plan əsasında işləyir və müntəzəm olaraq praktika
rəhbərinə hesabat verirlər. Bu, tələbələri istehsalat praktikası ilə
bağlı tapşırıqların icrasına motiyləşdirir və məsuliyyətlərini artırır.
İstehsalat praktikası zamanı tələbələrə təhlükəsizlik
texnikası, əməyin müdafiəsi və elmi təşkili, yanğının söndürülməsi,
bədbəxt hadisələrin aradan qaldırılması və s. sahəsində də praktik
bacarıqlar verilməlidir.
İstehsalat praktikasını sadəcə icraedici iş kimi deyil, yaradıcı
fəaliyyət kimi təşkil etmək lazımdır. Tələbənin istehsal
müəssisəsinin səmərələşdirici fəaliyyətinə, layihə- konstruktor
xarakterli işlərinə, müxtəlif tədqiqatlara cəlb edilməsi onun yaradıcı
və təşəbbüskar mütəxəssis kimi formalaşması üçün şərait yaradır.
Praktika müddətində tələbə istehsal prosesinin sadəcə
müşahidəçisindən fəal iştirakçısına çevrilir.
İstehsalat praktikasının təşkili zamanı təkcə təlim vəzifələri
deyil, həm də tərbiyə funksiyaları həll edilməlidir. Müəssisənin iş
ritmi, tempi, rejimi, praktikant tələbələrə xoş məramlı münasibət,
ciddi və hamı üçün məcburi olan tələblər, daxili intizam tələbələrdə
vəzifə və məsuliyyət hissini, şüurlu intizamı, kollektivçiliyi,
dəqiqliyi, işgüzarlığı, fəallığı inkişaf etdirir. Qabaqcılların,
novatorların iş təcrübəsinin öyrənilməsi onlarda təşəbbüskar,
müstəqil və qətiyyətli olmaq kimi keyfiyyətləri inkişaf etdirir.
Praktika müddətində tələbələrin müəssisənin ictimai həyatına
qoşulması, istehsalat müşavirələrində iştirak etməsi, işçilər
qarşısında elmi, texniki, siyasi mövzularda çıxışlar etməsi
praktikantlara tərbiyəvi təsir göstərir, onlarda gələcək mütəxəssis
üçün zəruri olan peşə, iradi və əxlaqi keyfiyyətlərin formalaşmasına
təkan verir.
373
istehsalat praktikası müddətində tələbələr gündəlik tərtib
etməli, sonda isə praktika proqramının yerinə yetirilməsi haqqında
hesabat yazmalıdırlar.
Hesabat praktikanın proqramı və tələbənin iş planı əsasında
yazılmalı, tələbənin praktika müddətindəki müstəqil fəaliyyətini
əhatə etməlidir. Hesabatda tələbə müəssisənin işinin daha
məhsuldar qurulması niyyətilə tövsiyələrini və təkliflərini də verə
bilər. Hesabat şablon xarakter daşımamalı, hər bir tələbənin
praktika müddətində fərdi, müstəqil işini əks etdirməlidir.
Hesabat praktika rəhbəri tərəfindən yoxlanılır. Bundan sonra
tələbə təqdim etdiyi hesabatı müdafiə edir. Bu zaman tələbənin
fəaliyyətinin yaradıcı xarakterinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır.
Praktika, bir qayda olaraq, tələbələrin, praktika
müəllimlərinin və rəhbərlərinin də iştirak etdiyi yekun konfransı ilə
başa çatır.
Bakalavr pilləsində pedaqoji praktika.
Ali pedaqoji təhsil sistemində müəllim hazırlığını təmin edən
amillərdən biri də pedaqoji praktikadır.Təəssüf ki, ixtisas üzrə
təcrübəyə olduqca az diqqət yetirilir. Halbuki, müəllim peşəsinə
yiyələnmiş tələbələr sonralar dönə-dönə qeyd edirlər ki, pedoqoji
təhsil aldıqları müddət ərzində onlar üçün ən qiymətli təcrübə tələbə
kimi dərs demək olmuşdur. Pedaqoji praktikada məqsəd tələbəni
həm fənn müəllimi, həm də sinif rəhbərinin funksiyaları ilə tanış
etmək və onu bu istiqamətlərdə gələcək fəaliyyətə hazırlamaqdır.
Pedaqoji praktika tələbəni gələcək müəllimlik fəaliyyətinin real
şəraitinə maksimum surətdə «qovuşmasını» təmin etməlidir.
Ali məktəb tələbələrinin pedaqoji praktikası bir qayda olaraq,
müxtəlif tipli ümumtəhsil məktəblərində, texniki peşə
məktəblərində, orta ixtisas məktəblərində təşkil olunur və bu zaman
hər bir tədris müəssisəsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri nəzərə
alınır. Bununla yanaşı pedaqoji təcrübənin həyata keçirilməsində
müəyyən problemlər də vardır.
>74
• ixtisas ü z f 3 təcriiba yerlərinin (məktəblərin) seçilməsinə
lazımi diqqətin yetirilməməsL
Çox zaman praktika keçiriləcək yer ya metodistin, ya da
tələbələrin arzusu əsasında seçilir. Təcrübə yerlərinin seçilməsi
həmin yerlərin daha yaxşı öyrənmə təcrübələrini təmin edə
bilməsinə əsaslanmalıdır.
• İxtisas üzrə təcrübə yerləri (məktəblər) çox zaman təcrid
olunmuş vəziyyətdə fəaliyyət göstərir.
Elə məktəblər var ki, praktikant tələbə bir müəllim və bir
qrup şagirdlə işləyir. Onlar məktəb rəhbərliyi ilə,.digər
müəllimlərlə, kitabxana işçiləri ilə, texniki heyətlə tanış edilmir,
ünsiyyətə cəlb olunmurlar. Elə də olur ki, dərs deyən tələbəyə Öz
təcrübəsini həmkarları, fakültə rəhbərliyi ilə bölüşdürülməsinə
şərait yaradılmır.
• Təlimin sosial aspektləri üçün hazırlığın zəif olması.
Təcrübəçi tələbə əsasən dərs planını işəlyib hazırlamaq
və dərs demək üçün təcrübə keçdiyindən, ona məktəb idarəçiliyi
işlərinin öhdəsindən necə gəlmək, işçilərin təcrübə qazanması işinə
necə diqqət yetirmək, ailələr və cəmiyyətlə səmərəli qarşılıqlı
münasibətləri necə qurmaq öyrədilmir. Bacarıqlı və səriştəli
müəllim olmaq üçün bunlar vacib amillərdir.
• Əməkdaşlıq edən əsas müəllimin (fənn müəlliminin)
fəaliyyətləri və ya onun tələbəyə məsləhət görə biləcəyi fəaliyyətlər
üzərində düşünmək və onları əsaslandırmaq imkanının azlığı.
Təcrübəçi tələbə yalnız sinifdə, nəyin səmərə verdiyini
deyil, həm özünün, həm də yoldaşlarının təcrübəsi üzərində
düşünməyi bacarmalıdır. Fənn müəllimi dərs deyən tələbəyə özünün
unikal müəllim üsullarını tapmaqda və təcrübədən keçirməkdə
yardımçı olmalıdır.
Təlimin səmərəsi həm müəllimlərdən, həm də təcrübəçi
tələbələrdən sinifdəki əsas təlim fəaliyyəti üzərində düşünməyi və
onları əsaslandırmağı tələb edir.
• Fənn müəllimlərinə çox hallarda dərs deyən tələbələrin
treninqi də tapşırılır.
375
Bu da əməkdaşlıq edən müəllimlərin dərs deyən
tələbələrə sərf edəcəyi vaxt və diqqətinin məhdudlaşmasına səbəb
olur.
• MiiDllimhrin hazırlanması iizro proqramlar çarçiv^simb
ixtisas tDcrühDhri üzrə yoxlayıcı (sııpervayzcr) vozifasinin nüfuzu
aşağı cnmayə meyillidir.
• Müasir dövrdo müəllimlik prestijli peşə sayılmadığından
bəzi tələbələr təcrübə zamanı öz fəallıqları ilə seçilmir.
Magistratura pilləsində pedaqoji praktika
İxtisasından asılı olmayaraq, bütün magistrantlar həm nəzəri,
həm də əməli cəhətdən müəllimlik fəaliyyətinə hazırlanmalıdırlar.
Magistratura pilləsində müəllimlik fəaliyyətinə hazırlığın
əsas forması pedaqoji praktikadır.
Magistrantların pedaqoji praktikası bakalavr pilləsində
müxtəlif formalarda təşkil oluna bilər:
• müəllimin seminar məşğələlərinin müşahidə edilməsi;
• müəllimin praktik və laborator məşğələlərinin müşahidə
edilməsi;
• müəllimin mühazirəsinin dinlənilməsi;
• müəllimin keçirdiyi zaçot və imtahanlarda müşahidəçi kimi
iştirak etmək.
Yaxşı olar ki, magistrant müşahidə gündəliyi yazsın,
müəyyən qeydlər götürsün, müşahidə etdiklərinə öz münasibətini
bildirsin.
Bu istiqamətdə müəyyən hazırlıqdan sonra magistrant tələbə
bakalavr pilləsində seminar müəlliminin iştirakı ilə sınaq
seminarları apara bilər. Və nəhayət, ciddi hazırlıqdan sonra
mühazirə oxuya bilər.
Magistrantları ali məktəbdə təlim fəaliyyəti ilə yanaşı,
tərbiyəvi fəaliyyətə də hazırlamaq və bu məqsədlə onu bakalavr
pilləsində keçirilən auditoriyadankənar məşğələlərə cəlb etmək
lazımdır.
376
11.2.
PEDAQOJI
PRAKTİKANIN
PSİXOLOJİ
ƏSASLARI
Tələbələri gələcək müəllimlik fəaliyyətinə elə hazırlamaq
lazımdır ki, onlar müasir məktəblinin həyata hazırlığı qarşısında
duran problemləri müvəffəqiyyətlə həll edə bilsinlər. Bu problemlər
aşağıdakılardır:
• məktəblinin fizioloji-psixoloji sağlamlığını təmin etmək;
• məktəblinin iradi, emosional və intellektual sferalarım
inkişaf etdirmək;
• məktəblinin fərdi psixi keyfiyyətlərinin inkişafını təmin
etmək;
• məktəbdə əlverişli təhsil-tərbiyə şəraiti yaratmaq.
Gələcək müəllimləri bu problemlərin həllinə ali məktəb
partası arxasından başlayaraq hazırlamaq lazımdır. Bu işdə pedaqoji
praktikanın rolu çox böyükdür.
Bunu nəzərə alaraq praktika müddətində tələbələri
təhsil-tərbiyənin psixoloji problemləri ilə tanış etmək lazımdır.
H?r !şeydm avra/, məktəblinin təlimi ilə psixoloji inkişafı
proseslərini uzlaşdırmaq lazımdır. İnkişaf-təlim prosesi ilə təmin
olunur və «yaxın inkişaf zonası» yaradır. Müəllim məktəblinin
təşəkkül tapmış psixi keyfiyyətlərinə, yəni «aktual zonası» ilə
yanaşı, həm də təlimdə inkişaf edəcək səviyyəsinə, başqa sözlə,
«yaxın inkişaf zonası»na istinad etməlidir. Bu zaman məktəblinin
təlim məqsədləri və motivləri, fəaliyyəti və fəaliyyət vasitələri
nəzərə aimmahdır.
İkincisi, məktəblinin psixoloji sağlamlığı problemidir.
Müasir dövrdə bu, təhsilin diqqətçəkən problemidir. Tədqiqatlarla
müəyyən edilmişdir ki, indiki şəraitdə müxtəlif səbəblər üzündən
uşaqların bir qismi məktəb təliminə psixoloji cəhətdən hazır deyil,
məktəblilərin bir qismi əsəb- psixoloji xəstəliklərə düçar olub,
böyük bir qisminin isə ümumi inkişafında qüsurlar nəzərə çarpır.
Üçüncüsü, təhsilin məzmunu problemidir. Müasir dövrdə
təhsilin məzmunu «yüksək çətinlik səviyyəsi»ndə
377
qurulur. Məktəblilərin, xüsusən də kiçik yaşlıların fiziki və psixi
potensialı
nəzərə
alınmadan,
təhsilin
məzmunu
daim
mürəkkəbləşdirilir, bu isə şagirdlərin təlimdə geri qalmasına,
yetirməməsinə və təlimə marağın azalmasına səbəb olur. Odur ki.
bu problemi ayrı-ayrı «tələsən» şəxslər yox, elmi mərkəzlərin və
ümumtəhsil məktəblərinin müəllimləri və tədqiqatçı alimləri birgə
əməkdaşlıq prosesində həll etməlidirlər.
Dördüncüsü, təlimin metod və vasitələrinin inkişafetdirici
xarakterdə olması problemidir. Etiraf etmək lazjmdır ki,
ümumtəhsil məktəblərində istifadə edilən pedaqoji metod və
vasitələrin heç də hamısı məktəblinin tam inkişafını təmin etmir.
Məktəblərdə hələ də inkişafın ən səmərəli vasitəsi kitab hesab
olunur: məktəbliyə kitab üzərində işləməyi öyrətmək, oxumaq,
qeydlər götürmək, oxunmuş materialı yazmaq, mütaliə etmək və
şairəni öyrətmək ön plana çəkilir. Digər tərəfdən, yeni informasiya
texnologiyalarının, xüsusən də, təkcə müsbət cəhətləri deyil, həm
də qüsurları ilə uşağa mənfi təsir göstərən kompüter texnologiyaları
ciddi mübahisələr doğurur. Təlim
metodlarının seçilməsi bu gün də aktual problem olaraq qalır.
Betjincisi, yaş dövrlərinin inkişaf böhranları (krizisləri) və
senzitiv (latınca sensus - hiss, duyğu deməkdir. İnsanın baş verən
hadisələrə həssas münasibətində təzahür edən xarakteri
xüsusiyyəti) dövrlərin nəzərə alınması problemi.
Hər bir yaş dövrünün özünəməxsus psixi krisisləri var. Hər
yaş dövründə məktəbli «yeniləşir», keyfiyyətcə yeni psixi
xüsusiyyətlər kəsb edir. Bununla əlaqədar olaraq, qarşıya iki ciddi
problem çıxır: inkişafın böhranlı təzahürlərini «qabaqlamaq» və
məktəbliyə optimal «yeniləşmə»də kömək göstərmək.
Uşağın həyatının senzitiv, yəni inkişaf üçün daha əlverişli
dövrlərini nəzərə almaq lazımdır. Senzitiv dövrlərdə bu və ya digər
psixi keyfiyyətlərin inkişafı üçün optimal şərait olur. Müəllim,
tərbiyəçi belə bir qanunauyğunluğu unutmamalıdır ki, senzitiv
dövrlər «geri qayıtmır», əgər
müvafiq dövr nəzərdən qaçırılıbsa, məqsədgüdən isliqamətə
yönəldilməyibsə, müvafiq psixi keyfiyyətlərin döyərincə inkişafı
mümkün olmayacaq.
Altıncısı, təhsil müəssisələrinin sosial mühitinin .şagird
şəxsiyyətinə və onun təliminə həlledici təsiri problemi. Bu. o
deməkdir ki. uşağın sosial sferasında islahata nail olmadan, yeni
pedaqoji texnologiyalar axtarışının mənası yoxdur.
N^lıayift, məktəblilərin, xüsusən də yeniyetmə və gənclərin
dəyər istiqamətlərinin transformasiyası problemi. Dəyər
- insanın gerçək aləmin onun üçün şəxsi məna kəsb edən, həyati
əhəmiyyəti olan predmet və hadisələrinə ehtiraslı münasibətidir.
İnsanın özü üçün nəyi dəyər hesab etməsi onun bütün psixi aləminin
istiqamətini müəyyən edir. Dəyərlər necədirsə - düşüncələr, hisslər,
davranış da elədir. Odur ki. məktəbli şəxsiyyətini əhatə edən «sosial
bazisi» dəyişməklə, onun şəxsiyyətinin «yeniləşmə»sinə; əxlaqi və
mənəvi dəyərlərə istiqamətlənməsinə; öz həyatını və taleyini həll
etməyə yönəldilməsinə, potensial imkanlarından tam dolğunluğu ilə
istifadə edilməsinə, yenilikçiliyə və sosial yaradıcılığa təhrik
edilməsinə şərait yaradılmış olur.
Beləliklə, təhsilin klassik problemlərinə yeni bir problem
- tədris müəssisələrində inkişafetdirici sosial mühitin yaradılması
problemi əlavə olunur.
Tələbəni təhsilin bu ciddi, mürəkkəb və aktual problemləri
ilə praktika müddətində tanış etmək və onları özlərinin müəllimlik
fəaliyyətlərini bu istiqamətdə qurmağa təhrik elmək lazımdır.
Pedaqoji praktikanın psixoloji əsaslarının mahiyyəti məhz bundan
ibarətdir.
>79
11.3.
MÜƏLLIM
HAZIRLIĞINDA
PEDAQOJİ
PRAKTİKANIN
ROLU
1 1 . 3 . 1 .
Pedaqoji praktikanın məqsəd və vəzifələri
Ali məktəb tələbələrinin pedaqoji praktikası yüksək ixtisaslı
müəllim kadrları hazırlığı sisteminin ayrılmaz struktur elementidir.
Müasir dövrdə ali məktəbdə aparılan islahatlar müəllim
kadrları hazırlığına daha məsuliyyətlə yanaşmağı tələb edir.
Respublikamızın ictimai həyatında baş verən mütərəqqi
dəyişikliklər, təhsil sisteminin köklü surətdə dəyişməsi, ali təhsilin
Boloniya prosesinə qoşulması geniş dünyagörüşünə, erudisi- yaya,
möhkəm əqidəyə, saf əxlaqa, zəngin mənəviyyata, yüksək
elmi-nəzərəi, pedaqoji-psixoloji hazırlığa malik olan yaradıcı
müəllim kadrlarına ehtiyac doğurur. Ali pedaqoji təhsilin yenidən
qurulması müəllim kadrları hazırlığının keyfiyyətini yüksəltməyi
tələb edir. Aydındır ki, bu işdə «ağıriıq mərkəzi» pedaqoji
praktikanın üzərinə düşür. Bu, ondan irəli gəlir ki, pedaqoji praktika
prosesində təhsil-tərbiyə məsələləri kompleks şəkildə həll olunur.
Pedaqoji praktika gələcək müəllimin psixoloji, pedaqoji, metodik,
ixtisas hazırlığını təmin edir, ali məktəbdə tədris prosesində
qazandığı nəzəri bilikləri dərinləşdirir, ümumi bacarıqlarını
möhkəmləndirir, peşə ilə bağlı müvafiq bacarıqlar formalaşdırır,
müəllimlik fəaliyyəti üçün zəruri olan şəxsi keyfiyyətləri inkuşaf
etdirir, yaradıcılıq təcrübəsini, təşəbbüskarlığı, müstəqil və tənqidi
düşünməyi öyrədir.
Deməli, pedaqoji praktikanın əsas məqsədi yüksək
professional hazırlığa malik müəllim kadrları yetişdirməkdir.
Buradan çıxış edərək pedaqoji praktikanın qarşısında duran
vəzifələri aşağıdakı kimi konkretləşdirmək olar:
• tələbələrdə müəllimlik' peşəsinə hörmət və məhəbbət
tərbiyə etmək;
• ali məktəbdə təhsil illərində tələbələrin pedaqogika,
psixologiya, metodika və ixtisasla bağlı qazandıqları nəzəri
3S0
bilikləri daha artıq zənginləşdirmək, nəzəri biliklərin praktika ilə
əlaqəsini təmin etmək;
• tələbələri bilavasitə praktik müəllimlik fəaliyyətinə
hazırlamaq, zəruri peşə bacarıq və vərdişləri ilə silahlandırmaq;
• gələcək müəllimləri tədris prosesinə hazırlamaq, tərbiyə
işlərinin metodikası ilə tanış etmək;
• tələbələri tədrisin və tərbiyənin müasir vəziyyəti, qabaqcıl
müəllimlərin iş təcrübəsi, mütərəqqi təlim metodları, pedaqoji
innovasiyalarla tanış etmək;
• şagirdlərin yaş və fərdi xüsusiyyətlərini öyrənmək yolları
və fərdi xarakteristikalarım, habelə kollektivin xarakteristikasını
tərtib etmək qaydaları ilə tanış etmək;
• tələbələrdə kommunikativ qabiliyyətləri inkişaf etdirmək,
ünsiyyət mədəniyyəti formalaşdırmaq;
• pedaqoji fəaliyyətə yaradıcı münasibət formalaşdımaq;
• tələbələrdə analitik və tənqidi pedaqoji təfəkkür
formalaşdırmaq;
• tələbələri
özünütəhsil
və
özünütəkmilləşdirmək
fəaliyyətinə təhrik etmək və s.
Pedaqoji praktika öyrədici, tərbiyəedici, inkişafetdirici,
nəzarətedici funksiyaları yerinə yetirir.
Pedaqoji praktikanın öymdicifunksiyası
- tələbələrin
nəzəri biliklərinin dərinləşdirilməsi və zənginləşdirilməsində;
t
- tələbədə peşə keyfiyyətləri və şəxsi
keyfiyyətləri formalaşdırmasında; inkişafetdirici funksiyası -
tələbənin bir şəxsiyyət kimi təşəkkülünü təmin etməsində, tw-
zarətedici funksiyası
- pedaqoji praktikanın səmərəliliyinin təmin
edilməsində, tələbənin pedaqoji fəaliyyətinin keyfiyyətinin idarə
olunmasında, məqsədəmüvafiq korreksiyalar aparılmasında təzahür
edir.
Pedaqoji praktikanın əhəmiyyəti qeyd olunanlarla
məhdudlaşmır.
Pedaqoji praktika tələbənin nəzəri hazırlığı ilə onun
tədris-tərbiyə müəssisəsində müstəqil fəaliyyətini əlaqələndirir.
3Sl
Tələbə auditoriyada öyrəndiyi nəzəri bilikləri pedaqoji praktikada
tətbiq edir və bununla da elmi biliklərin həyati əhəmiyyətini dərk
edir, öyrəndiklərindən daha şüurlu və fəal surətdə istifadə etməyə
çalışır.
Pedaqoji praktikada yaradıcılıq potensialını inkişaf etdirmək
məqsədilə tələbəni elmi-tffdqiqat işinə zəbt etmək lazımdır. Çünki
müasir məktəbin tələb etdiyi tədqiqatçı, yaradıcı, yenilikçi müəllimi
ali məktəbdə təhsil illərində, xüsusən də pedaqoji praktika
müddətində hazırlamaq lazımdır.
Göründüyü kimi, pedaqoji praktikanın qarşısında çox ciddi
vəzifələr durur. Onların müvəffəqiyyətli həlli pedaqoji praktikanın
yüksək səviyyədə təşkili və keçirilməsini tələb edir.
Pedaqoji praktika müddətində tələbə tədris eldiyi fənni
şagirdlərinə sevdirməyə çalışır. Dərin biliyi, nəzəri hazırlığı,
erudisiyası, mədəni davranışı, pedaqoji mədəniyyəti ilə şagirdlərin
nüfuzunu qazanır. Bunu hiss edən tələbə özünə qarşı daha tələbkar
olur, özünütəhsilə və özünütəkmilləşdirməyə daha məqsədəmüvafıq
surətdə yönəlir.
Tələbə məktəbin tərbiyəvi tədbirlərinə qoşulur, onların
təşkilində və keçilməsində iştirak edir və bu zaman şagirdləri öz
nümunəsi ilə tərbiyə etdiyini dərk edir.
Pedaqoji praktika tələbələrin yaradıcılıq qabiliyyətlərinin
inkişafı üçün də əlverişli şərait yaradır. Pedaqoji təcrübə
müddətində müxtəlif pedaqoji situasiyalar, müxtəlif şagird
xarakterləri, şagird konfliktləri ilə üzləşən tələbə başa düşür ki, heç
bir «Pedaqogika» dərsliyi onlara universal «reseptlər», vahid
tövsiyələr vermək imkanına malik deyil. Tələbə dərk edir ki,
müəllimlik peşəsi yaradıcı xarakterə malikdir: hər bir konkret
pedaqoji situasiya özünəməxsus şəkildə həll olunmalıdır. Tələbə
başa düşür ki, mükəmməl nəzəri biliklərə yiyələnmək, ixtisas
hazırlığı keçmək, pedaqogika, psixologiya, metodikanı bilmək,
qabaqcıl pedaqoji təcrübəni öyrənmək azdır. Yaxşı müəllim olmaq
üçün bunlar vacibdir, lakin kifayət deyil. Bu ümumi
İ82
bilgilərdən konkret pedaqoji situasiyalarda yaradıcılqıla istifadə
etməyi bacarmaq lazımdır. Nəhayət, praktikanl- lələbə anlayır ki,
ustad müəllim olmaq üçün insandan yaradıcılıq qabiliyyəti tələb
olunur.
Buradan belə bir nəticə çıxır ki, pedaqoji praktika həm də
yaradıcı funksiyanı yerinə yetirir. Pedaqoji praktikada yaradıcılıq
potensialını inkişaf etdirmək məqsədilə tələbəni elmi-tədqiqat
işlərinə qoşmaq lazımdır.
1 1 . 3 . 2 . P e d a q o j i p r a k t i k a n ı n t o ş k i l i v a k e ç i r i l m o s i
Ali məktəblərin tələbələri tədris planına uyğun olaraq
müəyyən müddət ərzində ümumtəhsil məktəblərində pedaqoji
praktika keçirlər.
Pedaqoji praktika ali məktəbdə giriş konfransı ilə başlanır.
Giriş konfransında tədris işləri üzrə prorektor, pedaqoji praktikanın
ali məktəb üzrə ümumi rəhbəri, fakültələr üzrə pedaqoji praktikanın
ümumi rəhbəri, metodistlər, pedaqoq və psixoloqlar, bir sözlə,
pedaqoji praktikaya təhkim olunmuş məsul şəxslər və pedaqoji
praktika keçəcək bütün tələbələr iştirak edirlər. Məsul şəxslərin
çıxışlarında tələbələrin qarşısında duran vəzifələr və onlara verilən
tələblər aydınlaşdırılır. Daha sonra tələbələrin hansı məktəblərə
təhkim olunduğu və pedaqoji praktikanın rəhbərləri (metodist,
pedaqoq, psixoloq və b.) konkretləşdirilir.
Sonra pedaqoji praktika rəhbərləri təhkim olunduqları tələbə
qrupları ilə tanış olur və giriş müsahibəsi keçirirlər.
Ertəsi gün tələbələr müəyyən olunmuş vaxtda məktəbə gəlir,
məktəb rəhbərlərinin (məktəb direktoru, tədris hissə müdiri və b.)
söhbətini dinləyir, məktəbin iş rejimi, daxili qaydaları ilə tanış
olurlar. Daha sonra siniflərə təhkim olunur və pedaqoji praktika
müddətində fərdi iş planları əsasında fəaliyyət göstərirlər.
Pedaqoqun məsləhəti və tələbənin təhkim olunduğu sinfin
rəhbərinin iştirakı' ilə hər bir tələbə pedaqoji
İ83
praktikanın fərdi planını tərtib edir. Pedaqoq tələbələrin fərdi
planlarını təsdiq edir, praktika müddətində tələbələri fərdi planın
icrasına istiqamətləndirir, onun icrasına nəzarət edir, qiymətləndirir
və korreksiya işi aparır.
Hər bir tələbə fərdi planına uyğun olaraq məktəbdə altı saat
işləməlidir (fərdi planda hər gün üçün nəzərdə tutulan işlər altı saatı
əhatə etməlidir).
Tələbənin pedaqoji praktika müddətində görəcəkləri işlərin
iki böyük blokunu xüsusilə qeyd etmk lazımdır.
T
D
U
W
işhri bloku:
nwktəhin müvafiq fənn müəllimlərinin dərslərini
mü.'f'aliidə etmək:
məktəbin tədris planı ilə tanış olmaq;
müvafiq fənn proqramları, dərsliklər, tədris vəsaitləri
ilə tanış olmaq;
fənn müəllimlərinin təqvim-tematik planı ilə tanış
olmaq;
müvafiq fənn üzrə məktəbin kabineti, laboratoriyaları,
onların təchizat, fənn üzrə əyani va.sitələri, tezniki vasitələri ilə
tanış olmaq;
dər,sə hazırlıq (metodistin və fənn müəlliminin iştirakı
ilə keçiriləcək mövzunun müəyyənləşdirilməsi, mövzu ilə tanışlıq,
əlavə informasiyaların toplanması, dərsin icmalının tərtibi,
metodist və fənn müəllimi tərəfindən təsdiq edilməsi);
,sınaq dərslərinin aparılması;
dərsin - metodist, fənn müəllimi, pedaqoq, p.si.xoloq və
praktikant-tələbələrin iştirakı ilə müzakirəsi;
protokolun yazılması (hər bir tələbə digər tələbənin
sınaq dərsinin protokolunu tərtib edir. Bu, bütün tələbələrə protokol
yazmaq səriştəsi qazandırır);
dərsdənkənar təlim işi (yazı işlərinin yoxlanması; zəif
şagirdlərlə əlavə məşğələlər, qüvvəli şagirdlərin maraqlarına
uyğun olaraq elmi söhbətlərin təşkili, fənn dərnəyinin iş
proqramına uyğun olaraq məşğələlərin təşkili və keçirilməsi, fənn
üzrə .sual-cavab saatlarının təşkili və s.).
3S4
Tərbiyəvi işhr bloku:
sinif rdhhərinin tərhiyavi iş proqramı ih tanışlıq:
məktəbin tərbiyə işləri üzrə təşkilatçısının tərbiyəvi iş planı ilə
tanışlıq;
AUB-nun (Azərbaycan Uşaqlar Birliyi) fəaliyyət
proqramı ilə tanışlıq:
'*'■ məktəbin müxtəlif uşaq birliklərinin, şagird özünüidarə
orqanlarının işi ilə tanışlıq:
^ tərbiyə işlərinin təşkili texnologiyaları ilə tanışlıq: sinif
rəhbərinin tərbiyəvi iş proqramı əsasında, sinif rəhbəri ilə
razılaşmaqla, bir tərbiyəvi tədbirin planlaşdırılması və ssenarisinin
hazırlanması, təşkili və keçirilməsi;
^ əxlaqi-etik söhbətin icmalını hazırlamaq və keçirmək;
sinif kollektivinin və ayrı-ayrı şagirdlərin öyrənilməsi
metodikası ilə tanış olmaq, pedaqoji-psixoloji xarakteristika tərtib
etmək;
əvvəlcə sinif rəhbərinin köməkçisi kimi, sonra isə sinif
rəhbəri kimi sistematik iş.
Hər həftənin sonunda tələbələr həftə ərzində gördükləri işlər
haqqında pedaqoqa hesabat verir və yeni həftənin fərdi iş planını
tərtib edirlər.
Pedaqoji praktikanın sonunda hər bir tələbə aşağıdakı
sənədləri pedaqoji praktik rəhbərinə təqdim edir:
• fərdi iş planı;
• pedacjoji praktikanın gündəliyi:
• .sınaq dərslərinin planı-icmalı və protokolları;
• bir tərbiyəvi tədbirin icmalı;
• şagird kollektivinin,ya.xııd bir şagirdin pedaqoji- psi.xoloji
.xarakteristikası ;
• pedaqoji praktika haqqında yazılı hesabat ;
• pedaqoji praktikanın daha səmərəli təşkili ilə bağlı
təkliflər;
• sinif rəhbərinin praktika müddətində tələbənin fəaliyyəti
haqqında rəyi;
385
• metodist torəfindən tələbəyə verilən xasiyyətnamə.
Pedaqoji praktika iki mərhələdə yekunlaşdınhr.
Birinci mərhələdə praktikanın keçdiyi məktəbdə metodist,
pedaqoq, psixoloq, fənn müəllimləri və tələbələr iştirak edirlər.
Hər tələbə pedaqoji praktika müddətində gördüyü işlər haqqında
şifahi hesabat verir, pedaqoji praktikaya münasibətini bildirir,
pedaqoji praktikanın sənədlərini təhvil verir. Pedaqoji
praktikanın rəhbərləri və fənn müəllimləri hər tələbənin
fəaliyyətinə münasibətini bildirir, qiymətləndirir və gələcək
müəllimlik fəaliyyəti ilə bağlı tövsiyələrini verirlər.
Pedaqoji praktikanın yekunlaşdırılmasınm ikinci mərhələsi
ali məktəbdə keçirilir. Müxtəlif baza məktəblərində pedaqoji
praktika keçmiş bütün tələbələr, pedaqoji praktika rəhbərləri,
müvafiq kafedraların müdirləri, pedaqoq və psixoloqlar,
praktikanın keçdiyi məktəblərin nümayəndələri yekun
konfransında iştirak edir və öz mülahizələrini bildirir, gələcəkdə
pedaqoji praktikanın daha səmərəli təşkili məqsədilə təkliflər
verirlər.
11.3.3.
Tələbələrin pedaqoji praktika müddətində fəaliyyətinin əsas
istiqamətləri
Tələbənin gələcək müəllim kimi hərtərəfli hazırlığı pedaqoji
praktikada həyata keçirilməli və o, (pedaqoji praktika) məktəb
müəlliminin real peşə fəaliyyətinə maksimum dərəcədə yaxın
olmalıdır. Pedaqoji praktika fəal xarakter daşımalı, tələbə Özünü
məktəbdə, dərsdə, dərsdənkənar tədbirlərdə müəllim kimi hiss
etməli, müəllim kimi davranmalı və fəaliyyət göstərməlidir. Bu
məqsədlə, hər bir pedaqoq, psixoloq, metodist tələbələri pedaqoji
praktika başlamazdan xeyli əvvəl görəcəkləri işlərin məzmunu ilə
ətraflı tanış etməlidir.
Əyani şöbənin 3-cü və 4-cü, qiyabi şöbənin 5-ci kurs
tələbələrinin pedaqoji praktika müddətində pedaqogika üzrə
görəcəkləri işlərin istiqamətlərini belə müəyyənləşdirmək olar;
386
L Nayi öyrənməli:
• sinif jurnalı, şagirdlər haqqında ümumi məlumat,
şagirdlərin şəxsi işləri, tibb vərəqləri, gündəlikləri;
• ayn-ayrı şagirdləri;
• sinif kollektivini;
• şagirdlərin kollektivçilik münasibətlərini;
• müəllim-şagird münasibətlərini;
• şagirdlərin idrak fəaliyyətinin xüsusiyyətlərini.
2. Fənn üzrə təlim-tərbiyə işləri:
• fənn müəllimlərinin dərslərini dinləmək və pedaqoji
təhlilini vermək;
• fənn üzrə şagirdlərin bilik, bacarıq və vərdişlərinin
səviyyəsini müəyyənləşdirmək;
• praktika müddətində deyiləcək sınaq dərslərinin qrafıkini
tərtib etmək;
• sınaq dərslərinin icmalını və geniş planını hazırlamaq;
• təcrübəçi tələbələrin dərslərini dinləmək, qeydlər aparmaq
və müzakirəsində iştirak etmək;
• fənn üzrə dərsdənkənar tədbir (ən azı iki) keçirmək.
3. Məktəbin təlim-tərbiyə işləri ilə tanışlıq:
• məktəbin müəllimləri, sinif rəhbərləri, metodbirləş-
mələrin rəhbərləri, sinif və məktəb üzrə valideyn komitəsinin
nümayəndələri ilə söhbətlər;
• məktəbin baza müəssisələri ilə birgə fəaliyyət planlarının
təhlili;
• məktəb kabinetləri, onların maddi-texniki və didaktik
təchizatı, məktəbin rejimi, məktəb kitabxanası və metod
birləşmələrin işi ilə tanışlıq.
4. Sinif rəhbərinin köməkçisi kimi fəaliyyət göstərmək:
• şagirdlərin tərbiyəlilik səviyyəsini müəyyənləşdirmək;
• praktika müddətində görüləcək tərbiyəvi işlərin planını
tərtib etmək;
• məktəbin keçirdiyi kollektiv tədbirlərə qoşulmaq;
387
• sinif və məktəb üzrə növbətçilikdə iştirak etmək;
• sinif iclası, sinif saatı, .disput və konfransların təşkili və
keçirilməsində məktəbin müəllimlərinə kömək göstərmək;
• valideynlərlə söhbətlər.
5,
Metodik iş:
• pedaqoji praktika müddətində öz fəaliyyətini sistematik
şəkildə təhlil etmək;
• məktəbin pedaqoji şurasının və metodbirləşmələrin işində
iştirak etmək.
6.
Tədqiqatçılıq işi:
• kurs və buraxılış işi üçün empirik material toplamaq;
• pedaqoji praktikanın daha səmərəli təşkili üçün tövsiyələr
hazırlamaq.
11.3.4.
Praktikant tələbələrin hüquq və vəzifələri
Pedaqoji praktika müddətində tələbə müəyyən hüquqlara
malikdir və o, öz hüquqlarından istifadə etməyi bacarmalıdır.
Praktikant tələbənin hüquqları
aşağıdakılardır:
• pedaqoji praktika müddətində qarşıya çıxan problemlərlə
əlaqədar olaraq pedaqoji praktikanın rəhbərliyinə, praktika keçdiyi
məktəbin müdiriyyətinə, fənn müəllimlərinə, sinif rəhbərlərinə, ali
məktəbin rəhbərliyinə, müvafiq kafedranın müdirinə müraciət edə
bilər;
• praktika keçdiyi tədris-tərbiyə müəssisəsinin ictimai
təşkilatlarının işində, müəssisənin keçirdiyi müxtəlif tədbirlərdə
iştirak edə bilər;
• məktəbin
kitabxanasından,
fənn
kabinetlərindən,
laboratoriyalardan və təchizatdan, tədris-metodik vasitələrdən
istifadə edə bilər;
• özü müstəqil olaraq məktəbdə təlim və tərbiyə
istiqamətində müxtəlif tədbirlər hazırlayıb keçirə bilər;
• işə yaradıcılıqla yanaşaraq müxtəlif innovasiyalardan
istifadə edə bilər;
388
• məktəbdə təlim-tərbiyə işini daha səmərəli qurmaq
məqsədilə öz təklillərini verə bilər.
Praktikant
tələbələrin
üzərinə
düşən
vəzifələr
aşağıdakılardır:
• praktikant tələbə məktəbin bütün təlim-tərbiyə işlərində,
ictimai həyatiında fəal surətdə iştirak etməlidir;
• məktəbin daxili intizamına tabe olmalı, qaydalara əməl
etməlidir;
• pedaqoji praktika proqramında nəzərdə tutulmuş bütün
işləri vaxtında və keyfiyyətlə yerinə yetirməlidir;
• praktikant tələbə özünü mənəviyyatca zəngin insan kimi
nümayiş etdirməlidir;
• müəllimlik peşəsini sevən gənc mütəxəssis kimi
davranmalıdır;
• intizamı və əməksevərliyi ilə ümumməktəb kollektivinin
hörmətini qazanmalıdır;
• şagirdlərlə müəllim kimi davranmalı, bütün etik
normalara əməl etməlidir;
• tələbə pedaqoji praktika müddətində geyiminə diqqətlə
yanaşmalı, zahiri görkəmində şagirdlərin diqqətini cəlb edəcək
elementlərə (kosmetika, ziynət əşyaları və s.) yol verməməlidir.
Praktikant tələbə işin səmərəsi xatirinə bir sıra qaydalam
əməl etməlidir. Bu qaydalar aşağıdakılardır:
• tələbə pedaqoji praktika müddətində məktəbin pedaqoji
kollektivinin üzvü hesab olunur və buna görə də özünü
müəllim-tərbiyəçi kimi aparmalıdır;
• praktikant tələbə dərslərin başlanmasından xeyli əvvəl
məktəbə gəlməli və hər gün altı saat məktəbdə olmalıdır;
• praktikant tələbə məktəbin daxili intizam qaydalarına tabe
olmalıdır (məktəbin işçiləri və şagirdlərlə nəzakətli rəftar etməlidir;
zəngdən sonra dərsə girməməli, yaxud zəng vurumamış dərsdən
çıxmamalıdır; davranışında yersiz hərəkətlərə və sözlərə yol
verməməlidir və s.);
3S9
• pedaqoji praktikanın proqramı ilə tanış olmalı və onu
yerinə yetirməlidir;
• hər həftə üçün fərdi plan tərtib etməli, bir gün üçün nəzərdə
tutulan altı saatın dörd saatını təlim, bir saatını pedaqoji, bir saatını
isə psixoloji istiqamətli işlərə həsr etməlidir;
• yoxlama (sınaq) dərsinə iki-üç gün qalmış icmalı fənn
müəlliminin və metodistin təsdiqinə verməlidir. Yalnız icmalını
təsdiq etdirdikdən sonra dərsə girməlidir;
• tələbə dərsini qrafik üzrə nəzərdə tutulan gün keçməlidir.
Fənn müəllimi, metodist və bir neçə praktikant tələbə sınaq dərsində
iştirak etməli, sonra dərsin müzakirəsi keçirilməli, protokol
yazılmalı və dərs qiymətləndirilməlidir;
• fərdi planda nəzərdə tutulmuş tərbiyə işlərini həyata
keçirərkən, praktikant-tələbə sinif rəhbəri, pedaqogika və
psixologiya kafedrasının nümayəndələri ilə məsləhətləşməli;
keçirəcəyi tədbirin planını və ya icmalını tərtib etməli; bütün
təşkilati-hazırlıq işlərini yerinə yetirməli, sonra isə tədbiri müəyyən
olunmuş vaxtda sinif rəhbəri və pedaqogika kafedrasının
nümayəndəsinin iştirakı ilə həyata keçirməlidir. Praktikant
tələbənin keçirdiyi tərbiyəvi tədbir sinif rəhbəri, pedaqoqun və
tələbələrin iştirakı ilə müzakirə olunmalı və qiymətləndirilməlidir;
• praktika müddətində tələbə bir şagird, yaxud sinif
kollektivi üzərində müşahidə aparmalı, müxtəlif psixoloji
metodlardan istifadə edərək məlumatlar toplamalı və praktikanın
sonunda pedaqoji-psixoloji xarakteristika tərtib etməlidir;
• tələbə praktika rəhbərlərinin fərdi və ya qrup şəklində
keçirdiyi söhbətlərdə, məsləhətlərdə, metodik seminarlarda,
praktika ilə əlaqədar təşkil edilən başlanğıc (giriş) və yekun
konfranslarında iştirak etməli, məktəb və praktika rəhbərlərinin
bütün göstərişlərinə əməl etməlidir.
Hər bir tələbə praktika müddətində müəllimlik fəaliyyəti
üçün zəruri olan peşə keyfiyyətlərinə, pedaqoji bacarıq və
qabiliyyətlərə {didaktik - öyrətmə məharəti, akademik - öz
390
ixtisası ilə bağlı innovasiyalara bələd olması, konstrurkiv - təhsil
alanın inkişafını layihələşdirmək; kommunikativ
-
ünsiyyət;
təşkilatçılıq - şagirdlərin fəaliyyətini və asudə vaxtını düzgün təşkil
etmək), şəxsi iradi-emosional keyfiyyətlərə bələd olmalı və onlara
yiyələnməyə çalışmalıdır.
11.3.5.
Tələbənin sınaq dərslərinə hazırlaşması, dərsin müşahidəsi və təhlili
Tələbənin sınaq dərslərinə hazırlaşması texnologiyası
aşağıdakı əməliyyatlardan ibarətdir:
• mövzunun nə vaxt və hansı sinifdə keçiriləcəyini
dəqiqləşdirmək;
• müvafiq proqramla tanış olmaq;
• dərsliklə, əlavə ədəbiyyatla, yeni məlumatlar və faktlarla
tanış olmaq;
• yeni mövzunun keçmiş mövzularla əlaqəsini (fəndaxili
əlaqə), habelə digər fənlərdən keçilən müvafiq mövzularla əlaqəsini
(fənlərarası əlaqə) müəyyənləşdirmək;
• yeni mövzunun əsas mahiyyətini, baza anlayışlarını, əsas
müddəalarını aşkarlamaq;
• dərsin qarşısında duran məqsəd və vəzifələri
müəyyənləşdirmək;
• dərsin
təlimedici,
tərbiyəedici,
inkişafetdirici
funksiyalarını aşkarlamaq;
• dərsin tipini, təşkili formasını, metod və vasitələrini
müəyyənləşdirmək;
• dərsdə şagirdlərin icra edəcəkləri müstəqil iş növlərini
planlaşdırmaq;
• dərsin planını tərtib etmək (dərsin deyiləcəyi tarix, mövzu,
məqsəd və vəzifələr, təchizat, dərsin strukturu - mərhələləri, hər
mərhələdə işin məzmunu, istifadə ediləcək metod və priyomlar, ev
tapşırığı).
Praktika müddətində pedaqogika müəllimi tələbələrə təlim
metodları, təlimin təşkili formaları, dərsin tipləri və s.
391
haqqında ali məktəbdə qazandıqları nəzəri bilikləri xatırlatmalı,
sonra onlara dərsi necə müşahidə və təhlil etmək lazım olduğunu
öyrətməlidir.
Əlbəttə,
fənnin
xüsusiyyətlərindən,
tədrisi
metodikasından, dərsin qarşısında duran məqsəddən asılı olaraq
onun müşahidəsi və təhlili qaydası dəyişir. Yeni bilik verən dərs tipi
nümunəsində dərsin müşahidəsi və təhlili texnologiyası aşağıdakı
əməliyyatlar sistemi şəklində reallaşdırılır;
• dərsin mövzusu, məqsədi, təhsil və tərbiyə vəzifələrinin
müəyyənləşdirilməsi;
• sinfin təşkili, dərsə davamiyyətin yoxlanması;
• şagirdlərin keçmiş mövzu ilə bağlı bilik və bacarıqlarının
yoxlanması, müəllimin verdiyi sualların xarakteri və sistemi,
şagirdlərin cavablarının keyfiyyəti, müəllimin şagirdlərin
cavablarını korreksiya etməsi;
• şagirdlərin oxumağa qabilliyi, mənimsəmə səviyyəsi,
fəallıq və şüurluluq dərəcəsi, bütün sinfin fəal işə cəlb edilməsi,
sorğuya sərf edilən vaxt, cavabların düzgün qiymətləndirilməsi;
• yeni mövzunun öyrədilməsi metodikası; istifadə edilən
metod və tərzlər, onların səmərəliliyi və yeniliyi; yeni mövzunun
şərhinə sərf edilən vaxt, şərhin həcmi və ardıcıllığı; elmi və ideya
istiqaməti, həyatla əlaqəsi, tərbiyəedici xarakteri; şərhin aydınlığı,
müvafıqliyi, elmiliyi; müəllimin nitqinin aydınlığı, sürəti,
emosionallığı; şərh zamanı şagirdlərin fəallaşdırılması priyomları;
yeni biliyin mənimsənilməsi prosesində şagirdlərin müstəqil işinin
xarakteri; yeni mövzunun yekunlaşdırılması, əsas ideyaların,
müddəaların qeyd edilməsi;
• yeni
mövzunun
möhkəmləndirilməsi
metodikası;
möhkəmləndirmənin yollan, təkrar, çalışmalar; şagirdlərin fərdi və
kollektiv iş formalarının uzlaşdırılması; şagirdlərə diferensial və
fərdi yanaşma tərzləri; şagirdlərin müstəqillik dərəcəsi; icra
olunmuş tapşırıqların yoxlanması; möhkəmləndirməyə sərf edilən
vaxt;
392
• ev tapşırıqlarının məzmunu, məqsədi, həcmi, növləri; ev
tapşırığına verilən izahat, tapşırığın gündəlikdə yazılması; fərdi
tapşırıqların verilməsi;
• dərs müddətində şagirdlərin psixi inkişafının (psixi
proseslərin inkişafı, iradi keyfiyyətlərin, müsbət xarakter
əlamətlərinin formalaşdırılması) diqqət mərkəzində saxlanması,
şagirdlərin əhvalları, maraq və meyilləri, dərsdə intizamın
vəziyyəti, proqram materialının mənimsənilməsi səviyyəsi;
• müəllimin dərsdə fəaliyyəti: fənnini və keçdiyi mövzunu
dərindən bilməsi, ünsiyyət mədəniyyəti, pedaqoji taktı və məharəti,
sərbəstliyi və yaradıcılığı;
• dərsin nəticəsi; dərsdə qarşıya qoyulmuş təhsil, tərbiyə,
inkişaf funksiyalarının yerinə yetirilməsi, dərsin təşkilinin, metod
və formalarının optimallığı, müəllimin innovasiya fəaliyyəti.
11.3.6.
Praktika dövründə tələbələrin elmi tədqiqat işi
Praktikanı tələbənin məktəbdə təcrübə müddətində elmi
tədqiqat xarakterli işlər görmək imkanı vardır. Tələbə elmi
axtarışları aşağıdakı texnoloji mərhələlərdən ibarətdir:
• tədqiqatın obyektinin mioyytntbşdirilnwsi (nəyi öyrənmək
lazımdır?);
• tədqiqatın preclmetinin mıoyymh!^dirilnwsi (obyekt hansı
baxımdan, hansı cəhətdən öyrənilməlidir?);
• tədqiqatın ımqsədinin müoyytmhşdirdnwsi (tədqiqatın
konkret nəticəsi nədən ibarət olmalıdır?);
• tədqiqatın vozifəhrinin konkrelh^dirdnw.'ii (qarşıya
qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün nə etmək lazımdır?);
Yuxarıda qeyd edilən struktur elementlərindən ibarət olan
empirik mərhələ tədqiqatın fərziyyəsini müəyyənləşdirməyə imkan
verir.
Hipotetik (fərziyə) morhələsi adlanan beşinci mərhələdə
tədqiqat üçün ilkin nəzəri zəmin (çıxış konsepsiyası) yaradılır;
öyrənilən problemin elmdəki vəziyyəti necədir, nələr öyrənilib,
nələr hələ öyrənilməyib, hansı asılılıq, hansı
393
ziddiyyət aşkarlanmalıdır, qarşıdakı problemin həlli üçün hansı yol
və vasitələrdən istifadə edilməlidir.
Hipotetik mərhələ tədqiqatın empirik səviyyəsindən
eksperimental nəzəri səviyyəsinə keçməyə şərait yaradır. Bu
mərhələdə tədqiqatın metodikası hazırlanır; fərziyyəni necə
yoxlamaq və sübut etmək lazım olduğu müəyyənləşdirilir. Daha
sonra eksperiment həyata keçirilir, tədqiqat metodikası tətbiq edilir.
TMİqiqatın proqnostik mərhəbsi: alınan faktların ümumi-
ləşdirlməsi, nəticələrin araşdırılması, yeni ideyanın irəli sürülməsi
və praktikada tətbiq edilməsi.
Tələbənin pedaqoji praktikadakı elmi istiqamətli fəaliyyəti
onun ali məktəbdə apardığı elmi-tədqiqat işinin davamı olmalıdır.
Tələbənin pedaqoji praktika müddətində apardığı elmi
axtarışların müvəffəqiyyəti bir sıra amillərdən asılıdır:
• məktəbdə praktikant tələbənin bu istiqamətdə fəaliyyəti
üçün müvafiq şərait yaradılması;
• pedaqoq və psixoloqun tələbə elmi fəaliyyətini
istiqamətləndirməsi;
• tədqiqatın metodikasının düzgün hazırlanması;
• metodların adekvatlığı və s.
1 İ.3.7. Pedaqoji praktika müddətində metodistin,
pedaqoqun və psixoloqun vəzifəlləri
Metodist-muallim
pedaqoji praktikanın əsas təşkilatçısı və
rəhbəridir, pedaqoji praktikanın normal gedişi • üçün cavabdehdir.
Metodist məktəbin tədris hissə müdirinin iştirakı ilə praktikantları
siniflərə təhkim edir, onları fənn müəllimləri və təhkim olunduqları
siniflərlə tanış edir, fənn üzrə tədris proqramları və dərsliklər
haqqında məlumat verir, məktəbin fənn üzrə kabinetlərini tanıtdırır,
fənn üzrə dərnəyin işi ilə tanış edir.
Hər həftə üçün keçiləcək mövzuları bölüşdürür, tələbələrə
konkret məsləhətlər verir, icmal yazmağın
394
quydalarını öyrədir, tələbənin, hazır icmalım yoxlayıb imza edir,
tələbənin dərsə hazırlıq səviyyəsini suallarla yoxlayır və
tövsiyələrini bildirir.
Metodist mütləq tələbənin sınaq dərsini dinləməli,
praklikantlar və fənn müəllimi ilə birlikdə müzakirəsini keçirməli,
protokolun yazılmasını təmin etməli, dərsi qiymətləndirməlidir.
Metodist tələbələrin praktikaya davamiyyətinə müntəzəm
surətdə nəzarət etməlidir. Müəyyən üzürlü səbəbdən praktikaya gələ
bilməyən tələbə metodistə məlumat verməli və ya müvafiq sənəd
(məsələn, xəstəlik haqqında arayış) təqdim etməlidir. Tələbə
üzürsüz olaraq praktikaya gəlmirsə, metodist dekanhğa, yaxud
pedaqoji praktikanın fakültə üzrə ümumi rəhbərinə məlumat
verməlidir.
Pedaqoji praktika müddətində pedaqoqıın icra etdiyi
vəzifələr aşağıdakılardır:
• tələbələri pedaqoji praktikanın məqsəd və vəzifələri ilə tanış
etmək;
• pedaqoji praktika sənədlərinin tərtibi yollarını öyrətmək;
• praktikantm fərdi iş planının tərtibinə kömək etmək və
təsdiqləmək;
• sinif rəhbəri ilə birlikdə tələbələrin praktika müdətində
reallaşdıracağı tərbiyəvi tədbirləri planlaşdırmaq;
• tələbələri məktəbdə tərbiyə işlərinin metodikası ilə tanış
etmək;
• tələbələrə ümumtəhsil sistemində aparılan islahatlar və
təhsil-tərbiyənin aktual məsələləri haqqında məlumat vermək:
• müasir dərsə verilən tələblər, interaktiv . təlim metodları,
pedaqoji texnologiyalar, pedaqoji innovasiyalar haqqında elmi
məlumatlar vermək;
• tələbələri dərsə hazırlıq, dərsin icmalının yazılması, dərsin
təşkili və keçirilməsi ilə bağlı bilgilərlə məlumatlandırmaq;
395
• tələbələrə dərsin müşahidəsi və təhlili yollarını öyrətmək:
• tələbələrin sınaq dərslərini dinləmək və müzakirəsində
iştirak etmək:
• təlimdənkənar tədbirlərin təşkilində və keçirilməsində
tələbələrə kömək etmək, onları (keçirilən tədbirləri) təhlil edib
qiymətləndirmək;
• tələbələri şagirdlərin tərdi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi
metodları ilə tanış etmək;
• pedaqoji praktikaya dair sərgi təşkil etmək məqsədilə
nümunəvi materialların toplanmasında iştirak etmək;
• hər həftə tələbələrin gördükləri işlər haqqında hesabatlarını
dinləmək;
• pedaqoji praktika üzrə zaçot qəbulunda və ümumi
qiymətləndirmədə iştirak etmək;
• tələbələrin pedaqoji praktikanın səmərəlilyini artırmaq
məqsədilə verdikləri təkliHəri müvafiq strukturlara çatdırmaq;
• başlanğıc (giriş) və yekun konfransda iştirak etmək:
• pedaqoji praktikanın təşkili, gedişi və yekunu barədə
kafedrada hesabat (həm yazılı, həm də şifahi formada) vermək.
Pedaqoji praktikaya təhkim olunmuş psixoloqun
da bir sıra
vəzifələri var. Bu vəzifələr aşağıdakılardır;
• tələbələri məktəb psixoloqu və onun iş proqramı ilə tanış
etmək;
• tələbələrə məktəbə psixoloji xidmət haqqında elmi
məlumat vermək;
• tələbələri məktəb psixoloqunun fəaliyyətinə qoşmaq;
• ayrı-ayrı şagirdlərə və sinif kollektivinə psixoloji
xarakteristika yazılması metodikasını öyrətmək və s.
M:tkl?b psixoloqu
ilə əsas əlaqə formaları aşağıdakılardır:
• məktəb psixoloqunun təcrübəçi tələbəni sinfin və
ayrı-ayrı şagirdlərin xarakteristikası ilə tanış etməsi;
396
• tələbənin çətin məqamlarında kömək üçün məktəb
psixoloquna müraciət etməsi;
• məktəb psixoloqunun fəaliyyəti ilə tanışlıq, psixologiya
kabinetinin təchizatı ilə tanışlıq, psixoloji məsləhətlərdə və
psixoloji korreksiya tədbirlərində iştirak etmək;
• praktika müddətində psixoloqun verdiyi tapşırıqları icra
etmək, psixoloji maarifləndirmə, elementar psixodiaq- nostika;
• psixoloji xidmətin zəruriliyni dərk etmək.
11.4. PEDAQOJİ PRAKTİKA DÖVRÜNDƏ MƏKTƏBDƏ
YARANAN MÜNAQİŞƏLİ SİTUASİYALARIN QARŞISININ
ALINMASI
Müəllimin professional hazırlığında zəruri elementlərdən
biri də konfliktli situasiyaların kollektiv tərzdə həllidir.
Ən önəmlisi budur ki, müəllim kəskin pedaqoji situasiyanın
yaranmasının qarşısını almaq bacarığına malik olmalıdır. Bir qayda
olaraq, konfliktə səbəb müəllimin məktəblinin normaya uyğun
gəlməyən davranışına kəskin, qeyri-taktiki münasibətidir. Belə
münasibətin sxemi sadədir; məktəbli özünü pis aparır, müəllim ona
kobud surətdə irad tutur; bununla da özünün pedaqoji zəifliyni
təzahür etdirir; məktəbli və sinif kollektivi müəllimə qarşı çıxır.
Məktəbdə əxlaqi - imperativ (latınca inperativus - amiranə,
hökmlü deməkdir. Etirazı, seçimi qəbul etməyən sərt sistem)
sistem, başqa sözlə, heç kəsin, o cümlədən müəllimin poza
bilməyəcəyi bir sistem yaratmadan, nə sinif kollektivinin, nə də
məktəbin inkişafı mümkün deyil.
Məktəb mühitini «sərtləşdirməklə» işi irəli aparmaq
qeyri-mümkündür.
Məktəb
mühitini,
məktəb
«iqlimini»
sağlamlaşdırmaq hər bir müəllimin vəzifə borcudur. Bu. tərbiyə
məqsədlərinin prioritetlərini reallaşdırmağa imkan verər. Buna nail
olmaq üçün hər bir müəllim aşağıdakı qaydalara əməl etməlidir:
397
Qayda 1.
M^klMinin hay biy pis hayakatinda manfi mo- tivlay
axtaymamaq.
Müəllimdə «pedaqqji fəhm» olmaldır ki, o,
həmkarları və yetirmələri ilə baş verən kəskin məqamı diqqət və
düşüncə ilə təhlil etməyi bacarsın.
Qayda 2.
Hay hiy daısa ciddi hazıylaı^maq.
Fənni tədris
edərkən, ən cüzi qeyri-kompetentliyə yol verilməməlidir. Şagirdə
tərbiyəvi təsirin zəifləmisinin başlıca səbəblərindən biri müəllimin
öz fənnini kifayət qədər kompetent tədris edə bilməməsidir.
Qayda 3.
Maktahlilaya dolayı yolla tasiy göstaymak.
Ümumiyyətlə, məktəbli şəxsiyyətinə iki yolla - bilavasitə və
bilvasitə (dolayı) təsir etmək olar. Birinci yol ənənəvidir və təbiidir;
zəruri,
vacib
olanı
tələb
etmək
lazımdır;
günahkar
cəzalandırılmalıdır və s. Təsirin bu tərzi şəxsiyyəti məhdudiyyət
qarşısında qoyur, çünki şagird psixikası iradi təzyiqə məruz qalır və
bu səbəbdən də səmərəli deyil. Hətta düzgün, ədalətli və obyektiv
olan birbaşa təsir, müəllimin əsəbi və kəskin iradı şagirddə psixoloji
gərginlik doğurur, neqativ xarakterli əks təsirlə (cavabla) nətcələnir.
Bu isə məktəbli və bütövlükdə siniflə müəllim arasında və sinfin
şagirdləri arasında gərginlik doğurur, sinfin işgüzar ahəngi pozulur.
Daha səmərəlisi ikinci yoldur: dolayı təsir. Maraq, lələb və
motivləri «hərəkətə gətirməklə», daha çox şeyə nail olmaq
mümkündür. Bu cür təsir şagirdi ümumİ işin və kollektivin
mənafeyinə uyğun hərəkətlərə təhrik edir, ən başlıcası isə «özünü
təsdiqləməyə» şərait yaradır.
Dolayı yoldan istifadə etmək müəllimdən professional-
psixoloji hazırlıq tələb edir. Praktik fəaliyyətdə yaranmış
situasiyadan və qarşıda duran məqsəddən asılı olaraq hər iki yoldan
vəhdət halında istifadə edilməlidir. Bilavasitə və dolayı yoldan
istifadə strategiyasının mexanizmi məhz belədir.
Qayda 4.
Maktahli qayşısmda, kollektiv qayşısında talah- layi
daqiq, ciddi va qati tavzda qoymaq, sonya tasiı in dolayı yollayım
seçmak.
398
Qaylda 5. M^kobli şDxsiyystini layiqincə qiymptlm- dinn^kh
onu arzu olunan isüqamdt^ yönsitımk.
Müəllim məktəbli şəxsiyyətini düzgün qiymətləndirmək
üçün pedaqoji səriştəyə malik olmalıdır. Unutmamalıdır ki. insana
verilən müdrik, elmi surətdə əsaslandırılmış qiymət onun sosial
inkişafına təkan verir. Şəxsiyyəti qiymətləndirmək qaydalarını
psixoloqlar aşağıdakı kimi müəyyənləşdirirlər.
• insana verilən müsbət qiymət onu yüksək tələbkarhqla
uzlaşdıldıqda effektli olur;
• şəxsiyyəti tam müsbət və ya tam mənfi qiymətləndirmək
olmaz;
• tam müsbət qiymətləndirmə insanda özünə tənqidi
münasbəti, lələbkarlığı azaldır, gələcək təkmilləşməsi üçün yolları
bağlayır;
• tam mənfi qiymətləndirmə məktəblinin inamını qırır,
təlimə mənfi münasibət yaradır.
etmsli?
Qoşa müsbət və parsial mənfi qiymətləndirmədən istifadə
etməli:
•
(binar, parsial (hissələrə bölünmüş)) müshift qiy-
m,-)thndirnw.
müsbət qiymətləndirilən şəxsdə konkret uğuru üçün
qürur hissi yaranır, eyni zamanda bunu da başa düşür ki,
müvəffəqiyyət arxayınçılığa, durğunluğa əsas vermir;
• parsial mmfi qiyməthndirma:
insan dərk edir ki. o, konkret
halda səhvə yol verib, onu aradan qaldırmaq lazımdır və buna onun
gücü də, imkanı da çatır.
Qayda 6. Yax^ı təşkil olunmuş birgs !>ın?kdaşlıq insanları
biri-birina yaxınlaşdırır va nüfuzunu artırır.
Sosioloqların fikrincə, birgə əməkdaşlıq-təşkilatçılığın ən
yüksək formasıdır və ondan daha tez-tez istifadə etmək lazımdır.
Qayda 7. Müallimin uzaqgöranliyi, davranışının oriyentir
tarzi, «elıtiyatlı olmasın, har cür situasiyalara oncadan «ltazır
olmasın, gözlanilmaz situasiyalarda özünü idara etmak
399
hacartğt, hir sözh korrektivHyi iinsiyy^tch •^av^inliyə imkan
vennir.
Konflikt haş vermiiiso ns etməli?
Konfliktli pedaqoji
situasiya, bir qayda olaraq, qısa zaman kəsiyində baş verir və
müəllimlə şagird arasında psixi gərginliyi artırır. Psixoloji
qarşıdurma çox kəskin xarakter daşıyır. Və müəllim «məğİLib»
tərəfdirsə, yetirmələri qarşısında nüfuzunu itirir. Müəllimin
müdafiə etdiyi və konfliktdə əməl etdiyi norma və dəyərlər,
məktəblinin əsas fəaliyyət növü olan təlim, intizam, çalışqanlıq,
məsuliyyət və s. öz əhəmiyyətini və cazibə qüvvəsini itirir.
Aydındır ki, sinfin, məktəbin qəbul etdiyi normalar,
müəllimin qoyduğu tələblər məktəbli üçün faydalıdır. Ancaq nə
qədər paradoksal olsa da, uşaqlar mənfi normalara daha meyilli
olurlar. «İntizamsızlar» öz davranışlarını bu paradoks üzərində
qururlar. «İııtizamsızlar» əmindirlər ki, sinif onların «arxasında»
durur. Beləliklə, konfliktdə iştirak edən şagird sinfə tənbəllik,
qeyri-mütəşəkkillik, məsuliyyətsizlik kimi mənfiliklər sirayət edir.
Bu, sinfin «intizamsızları» sükutla dəstəklədiyi zaman baş verir.
Müəllim hər hansı konfliktin həlli məqamında ləyaqət və
yaradıcılıq nümayiş etdirməli, məktəblilərin sosial əhəmiyyətli
normalarını, təlim fəaliyyətinin aparıcı ideyalarını müdafiə etməyi
bacarmalıdır. Psixoloji qarşıdurmada «udmaq» üçün aşağıdakı
qaydalara əməl olunmalıdır.
Qay«Qarşı-qarştya duran iki
.>v7.v.y /lar
iki t:>r,-}füçiin
faydalı ola hibcok ümumi razdaşmaya goh hilmoz»>
Qayda 2. Unutmamalı: «QdZifbU haijda ağıl olmaz»
Qayda 3. Unutmamalı: «Aaqlı qalxan dik otıırar».
Kəskin
situasiyada özünü ələ almaq, öz hisslərini idarə etmək məqsədilə
iradi səy göstərmək, əsəbiləşməmək və kobud ifadələrdən istifadə
etməmək. Yeniyetmə və gənclər sakitliyi, səbirliliyi, dözümlülüyü,
gərgin situasiyalarda yumoru, yerinə düşən replikanı yüksək
qiymətləndirirlər.
Qayda 4. «Cavab reaksiyasının hngidilntdsh.
400
Qayda 5. «Müdrikc,xsinə lmgumh>.
«Yerində susmağı
bacarmaq ləyaqətdir».
Opponenllə dərhal polemikaya girmək lazım deyil.•
Özünüzü elə göstərin ki, guya «intizamsızı» görmüsünüz, eyni
zamanda ona hiss etdirmək lazımdır ki, sizin nəzərinizdən heç nə
yayınmır. Bu pedaqoji tərzin mənası: guya «şuluğun» hərəkəti o
qədər də «diqqətçəkən» deyil və «müəllimə dəxli yoxdur».
Açıq-aşkar pozuntunu «görməməzlik» dezorqanizator üçün
gözlənilməz olur və onun aktivliyinin enməsi ilə nəticələnir. Və
şagirdlərin mövqeyində tərəddüd yaradır: kimi müdallə etmək -
müəllimi, ya sinif yoldaşını? «Ləngimə» 10- 15 saniyə çəkir,
halbuki konfliktli situasiyada bu böyük interval kimi qavranıhr.
Şagirdlər müəllimin reaksiyasını səbirsizliklə gözləyirlər.
Qayda 6. «Reaksiyanın keçmlm3si»
(ötürülməsi; təxirə
salınması).
Bu priyom dezorqanizatorun şəxsiyyətini və davranışını
təhlil etmək üçün əlverişli məqam yaradır. Müəllim təxirə salınması
«dözülməz» olan situasiyada nəzərini pəncərəyə yönəldir; yaxud
jurnalı yazmağa başlayır, səmimi bir tərzdə sinfə müraciət edir və s.
Nəticədə konfliktin «qəhrəmanı» öz- özü ilə tək qalır və onun
«mübarizəsinin mənası» azalır.
Qayda 7. «Situasiyanın reallaşdırılması^.
Məlumdur ki, müəyyən zaman kəsiyindən sonra ətrafdakıla-
ra gülməli və yersiz görünən hərəkət təsir qüvvəsini və
«təhlükəsini» itirir. Gülüş hədəfinə çevrilən şagird «intizannsız»
mənfi normalar «daşıyıcısı» kimi sinfin nəzərindən düşür və
beləliklə, onun sinfə mənfi təsiri zəifləyir. Müəllimin nüfuzu və
təsiri isə artır.
Konfliktli situasiyada müəllimin yumordan istifadə etməsi
gərginliyi azaldır, sinfin dostanə gülüşü «intizamsızın»
intizamsızlığına son qoyur. Konflikt həll olunur, müəllim
«qalib»dir. «Qələbə» sevinci bütün sinfə, həm də konfliktin
«qəhrəman»ına əxlaqi-saflaşdırıcı təsir göstərir.
Qayda 8. «Paradoksal» reaksiya
«İntizamsızın» qərəzli davranışına mane olmaq məqsədilə
dərsin xeyrinə dərsi saxlamaq. İroniya ilə intizamı
401
pozana «təşəkkür» etmək. Bu qaydadan məharətlə istifadə etməyi
bacaran müəllim şagirdlərin nəzərində ucalır.
Əlavə I.
Praktikant tələbənin fərdi iş planının təxmini sxemi
JV
b
İşin məzmunu
Vaxt Qeyd
I
Pedaqoji praktikaya həsr olunmuş başlanğıc
(giriş) konfransında iştirak etmək.
2 Fənn müəllimlərinin dərslərini müşahidə etmək.
3
Fənn üzrə proqram və dərsliklə, fənn
müəlliminin təqvim tematik planı ilə tanış
olmaq.
4 Sınaq dərsləri demək.
5
Praktikantların dərslərində və müzakirəsində
iştirak etmək.
6 Sinif rəhbərinin tərbiyəvi iş planı ilə tanış olmaq.
7 Sinifdə bir tərbiyəvi tədbir keçirmək.
8
Məktəb üzrə bir tərbiyəvi tədbirin təşkilində və
keçirilməsində iştirak etmək.
9
Pedaqoq və psixoloqun tapşırıqlarını icra etmək.
10 Pedaqoji praktika sənədlərini tərtib etmək.
11
Pedaqoji praktikanın səmərəliliyini artırmaq
məqsədilə təkliflər vermək.
12
Pedaqoji praktika haqqında hesabat hazırlamaq.
13 Yekun konfransında iştirak etmək.
Pedaqoqun imzası:
Əlavə 2.
Pedaqoji praktikanın gündəliyinin sxemi
Tarix
Görülmüş işin
məzmunu
Saat
Qeyd
402
Əlavə 3.
Dərsin planı - icmalı (təxmini)
Mövzu;
Məqsəd;
Dərsin tipi;
Təlim metodu;
Təchizat:
Dərsin mərhələləri və vaxt bölgüsü
1. Sinfin təşkili
2 dəq.
2. Keçmiş mövzunun frontal sorğusu 4 dəq.
3. Keçmiş mövzunun fərdi sorğusu
10 dəq.
4. Keçmiş mövzu ilə yeni mövzu
arasında əlaqənin yaradılması
3 dəq.
5. Yeni mövzunun izahı
20 dəq.
6. Yeni mövzunun möhkəmləndirilməsi
2 dəq,
7. Şagirdlərin biliyinin qiymətləndirilməsi 2 dəq
8. Dərsin yekunlaşdırılması və evə
tapşırıq verilməsi
2 dəq.
Dərsin gedişi.
Praktikant tələbə;
Fənn müəllimi;
Metodist müəllim;
403
« »
sinfində
Əlavə 4.
3>2>3>2>2>3>3>2> Dostları ilə paylaş: |