Rivojlanish psixologiyasi. Pedagogik psixologiya

2- Mavzu. Rivojlanish psixologiyasining shakllanish tarixi
Reja

1. 
   Psixologik rivojlanishning determinantlar muammolari
   

2. XIX – asr o‘rtalari va XX – asr boshlarida Rossiyada

yosh psixologiyasining shakllanish tarixi

3. Fanning rivojlanishida genetik yondashuvning ahamiyati
Determinantlar muammosi dastlab falsafa fanida ilgari surilgan. Psixologik rivojlanishni harakatlantiruvchi kuch sifatida asosan ikki omil: biologik (ichki, tabiiy, genetik) va ijtimoiy (tashqi, madaniy, atrof - muhit) omillar muhim rol o‘ynaydi. An’anaviy tarzda rivojlanishning tabiiy (nasliy) va muhit (ta’lim – tarbiya) ta’siridagi turlari ajratib ko‘rsatiladi.

Tabiiy yondashuv – nativizm – J.J. Russo (1712 - 1778) nomi bilan bog‘liq. Unga ko‘ra, rivojlanishning tabiiy qonuniyatlari mavjud va bolalarga kattalar tomonidan ta’sir ko‘rsatilsa bas. Biologiyada biogenetik dasturni kengaytirishga qaratilgan preformizm deb ataluvchi biologik yo‘nalish mavjud edi. Preformizmda inson organizmiga “biologik matryoshka” sifatida qaraladi. Ya’ni inson organizmi keyingi avlodni dunyoga keltiruvchi mexanizm, shuning uchun, hech qanday yangilanishlar ham, o‘zgarishlar ham, evolyutsiya ham sodir bo‘lmaydi. Psixologiyada nativist – preformistlar ko‘nikma va malakalar inson organizmi tuzilishiga kiradi, xususan, nasliylik – belgilovchi va asosiy faktordir.

Ingliz faylasufi Dj. Lokk (1632 – 1704) yangi tug‘ilgan chaqaloqni tabula rasa (toza yozuv tahtasi) ga qiyoslaydi hamda o‘rgatish va hayotiy tajribani inson rivojlanishining asosiy sharti sifatida belgilaydi. Biologiyada davomiy yangilanishlar paydo bo‘lish va rivojlanish jarayonini epigenez deb nomlaydilar. Falsafada va psixologiyada bu yo‘nalishlarni empirizm va sensualizm deb nomlaganlar.

Zamonaviy psixologiyada tadqiqotchilar rivojlanish jarayonini tavsiflashga urindilar. Aksariyat hollarda metafora sifatida K. Uoddingt tomonidan taklif etilgan “epigenetik landshaft” iborasi qo‘llanilardi. Unga ko‘ra, rivojlanib boruvchi organizm tepalikdan pastga qarab dumalab ketayotgan va chuqurlikka tushib, undan chiqib ketishi qiyin bo‘lgan dumaloq sharga o‘xshatiladi. Rivojlanishning asosiy tamoyili, egallanishi lozim bo‘lgan natija turli usullar va yo‘llar bilan erishilishi mumkin¹.

Bolaning psixologik rivojlanishiga o‘zgacha yondashuvni L.S. Vigotskiy taklif etgan. Uning fikricha, bola rivojlanishini preformlanmagan ya’ni nasliy dasturdan tashqari bo‘lgan rivojlanish shaklidek qarash lozim.
Yosh psixologiya alohida predmet sifatida XIX asrning boshlarida vujudga kelgan bo‘lishiga qaramay, uning mustaqil fan sifatida rivojlanishi va karor topish yuli ancha murakkab kechgandir.

O‘tmishda ajdodlarimiz insonning psixologik qonuniyatlarini, muayyan ilmiy yo‘nalishda o‘rganmagan bo‘lsalar-da, biroq allomalarning qo‘lyozmalarida mazkur holatlarning namoyon bo‘lishi, inson kamoloti borasidagi qimmatli fikrlari hozirgacha yuksak ahamiyat kasb etadi.

Jumladan, Abu Nasr Forobiy pedagogika masalalarini va ular bilan bog‘liq bo‘lgan psixologik, fiziologik muammolarni ijobiy xal etishda insonni har tomonlama yaxlit va o‘zaro o‘zviy bog‘liq bo‘lgan qismlardan iborat, deb aytadi. Forobiy mavjudotni bilishda ilm–fanning rolini hal etuvchi omil deb biladi, uningcha inson tanasi, miyasi, sezgi organlari tug‘ilishda mavjud, lekin aqliy bilimi, ma’naviyligi, ruhi, intellektual va ahloqiy hislatlari, harakteri, dini, urf-odatlari, ma’lumoti tashki muhit, boshqa insonlar va shu kabilar bilan muloqotda vujudga keladi, inson o‘z faoliyati yordamida ularni egallaydi, ularga erishadi. Uning aqli, fikri, ruhiy yuksalishning eng yetuk maxsuli bo‘ladi, deb ta’kidlaydi.

O‘qituvchi shaxsining psixologik xususiyatlari masalasida Abu Nasr Forobiy: “O‘qituvchi aql-farosatga, chiroyli nutqga ega bo‘lishi va o‘quvchilarga aytmoqchi bo‘lgan fikrlarini to‘la va aniq ifodalay olishni bilmog‘i zarur”, “O‘qituvchi va rahbarning vazifasi dono davlat rahbari vazifasiga o‘xshaydi, shu sababli o‘qituvchi eshitgan va ko‘rganlarining barchasini eslab qolishi, aql-farosatga, chiroyli nutqga ega bo‘lishi, o‘quvchilarga aytmoqchi bo‘lgan fikrlarini to‘la va aniq ifodalab berishni bilmog‘i lozim. Shu bilan birga o‘z or-nomusini qadrlashi, adolatli bo‘lishi lozim. Ana shundagina u insoniylikning yuksak darajasiga ega bo‘ladi va baxt cho‘qqisiga erishadi”, deb ta’kidlaydi.

Abu Rayxon Beruniy ta’lim va tarbiyaning maqsadi, vazifalari va mavqei, inson, yosh avlodning rivojlanishi haqidagi fikrlari chin ma’noda insonparvarlik va insonshunoslik zamirida yaratilgan. Bilim va tarbiyaning tabiatga uygunlik tamoyillarini mutafakkirning barcha asarlarida kuzatish mumkin. U insonni tabiatning bir qismi deb ta’kidlaydi.

Beruniy ta’lim jarayonining mohiyatiga chuqur kirib borib, bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish asosida qurilgan o‘qitish samarali bo‘lishini uktiradi. Beruniy pedagogik ijodida inson va uning baxt–saodati, ta’lim–tarbiyasi, kamoloti bosh masala bo‘lgan.

O‘rta asrda yashab, ijod etgan donishmand, tabobat ilmining doxiysi Abu Ali ibn Sino inson ruhiyati, tana va kalbning birligi, inson organizmining tuzilishi, undagi nerv faoliyati va ularning tarmoklanishi, holatlari haqidagi qimmatli ma’lumotlari hozirga qadar tibbiyotning muhim negizini tashkil etadi. Abu Ali ibn Sinoning fikricha: “...O‘qituvchi matonatli, sof vijdonli, rostgo‘y va bolani tarbiyalash metodlarini, ahloq qoidalarini yaxshi biladigan odam bo‘lmog‘i lozim. O‘qituvchi o‘quvchining butun ichki va tashki dunyosini o‘rganib, uning aql qatlamlariga kira olmog‘i lozim”.

Yusuf Xos Xojib ijodining bosh masalalaridan biri - komil insonni tarbiyalashdir. U o‘z asarlarida eng komil, jamiyatning o‘sha davrdagi talablariga javob bera oladigan insonni qanday tasavvur qilgan bo‘lsa, shu asosda u o‘z tamoyillarini izchil bayon etadi. «Qutadgu bilig» («Saodatga yo‘llovchi bilim») asari ta’lim va tarbiya, ma’naviy kamolotning yo‘l–yo‘riqlarini, usullarini, chora-tadbirlarini o‘zida mujassamlashtirgan, ahloq va odobga doir ma’naviy manbadir.

Abduraxmon Jomiyning «Bahoriston», «Xirandnomai Iskandari», «Tuhfat-ul-axror» va boshqa asarlarida ilm-ma’rifat, ta’lim-tarbiya, kasb-xunar o‘rganish, inson ijobiy fazilatlari haqidagi fikrlari ifodalangan.

Ta’lim va tarbiya jarayonida tarbiyachi va o‘qituvchi shaxsi eng muhim omil bo‘lganligi tufayli Nasriddin Tusiy “O‘qituvchilarni tarbiyalash to‘g‘risida” degan asarida shunday ifodalaydi: “O‘qituvchi munozaralarni olib borishni, rad etib bo‘lmaydigan darajada isbot qilishni bilishi, o‘z fikrlarining to‘g‘riligiga ishonishi, nutqi esa mutlaqo toza, jumlalari mantiqiy ifodalanadigan bo‘lishi lozim... O‘qituvchi nutqi hech qachon va hech qaerda zaharxandali, qo‘pol yoki qattiq bo‘lishi mumkin emas. Dars paytida o‘qituvchi o‘zini tuta olmasligi ishni buzishi mumkin...”.

Alisher Navoiyning «Xazoyin-ul-maoniy», «Maxbub-ul-qulub» va boshqa shu singari asarlarida yetuk, barkamol insonning ahloqi, ma’naviyati, o‘zgalarga munosabati, iste’dodi va qobiliyati to‘g‘risida qimmatli mulohaza lar yuritilgan. Ana shu psixologik mezonlar ijtimoiy adolatning karor topishi uchun muhim ahamiyatga ega ekani ta’kidlangan. Shu bilan birga o‘qituvchi mexnatini xolisona baxolab: “Agar shogird podsholikka erishsa ham, unga (muallimga) qulluq qilsa arziydi”, deydiki, bu orqali ta’lim va tarbiya jarayonidagi o‘qituvchi shaxsining markaziy shaxs sifatida ko‘radi. Shuningdek, Navoiy asarlarida yosh avlodni barkamol inson sifatida shakllanishida ota-onaning roli, ayollarning iffatliligi, kishilarning kamtarligi haqidagi fikr-mulohaza lari alohida o‘rin egallaydi.

Navoiy «Hamsa»sining har bir dostonida bukilmas iroda, qat’iyatlilik, itoat, insonparvarlik tuyg‘ulari, ijodiy hayolot, insonning murakkab ichki kechinmalari mohirona yoritilgan. Shuningdek, bu borada Mahmud Qoshg‘ariy, Ulug‘bek, Naqshbandiy, Ogahiy singari buyuk Sharq mutafakkirlarining yoshlar tarbiyasiga, o‘qituvchi, tarbiyachining jamiyatdagi o‘rni, ahloq-odob, fe’l-atvor, oilaviy xayot, shaxslararo munosabatlarga doir qarashlari ularning asarlarida ravon va ixcham bayon etilganligini ta’kidlash mumkin.

XIX – asr o‘rtalari va XX – asr boshlarida Rossiyada

yosh psixologiyasining shakllanish tarixi. Rossiyada yosh va pedagogik psixologiyaning shakllanish tarixi XIX – asrning ikkinchi yarmiga borib taqaladi.

Rossiyada inqilobgacha bo‘lgan davrda madaniyat gumanizm, shaxs va bolaning ichki dunyosiga qiziqish g‘oyasiga asoslangan edi. Buni L.N.Tolstoyning “Bolalak”, “O‘smirlik”, “O‘spirinlik” asarlarida ko‘rish mumkin. XIX – asrning 60- yillarida siyosiy va iqtisodiy islohotlar natijasida madaniy va ilmiy sohalarga qiziqish ortdi hamda ularni rivojlantirishga ehtiyoj tug‘ildi. Rossiya psixologiyasining doimiy e’tiborida shaxsning odob ahloq me’yorlari sohasining rivojlanishi turardi.

Bu davr olimlari N.I.Pirogov, K.D.Ushinskiy, P.D.Yurkevich, N.X.Vessel bola shaxsini o‘rganilishi va rivojlanishini fanlararo komleks (psixologik, fiziologik, tibbiy va boshqalar) tarzda o‘rganish lozimligi muammosini ilgari surganlar. N.I.Pirogov birinchi bo‘lib tarbiyaning amaliy emas, falsafiy ahamiyatga egaligi, insonni ruhini tarbiyalash muhimligini e’tirof etgan. U bolalar psixologiyasini o‘rganishni, tushunishni o‘ziga xosligini o‘rganish shartligini ta’kidlagan. Bolalik o‘z qonunlariga ega va ularni xurmat qilish kerak: “Agar bolalar jamiyat qonun – qoidalarini buzish huquqiga ega bo‘lmasalar, bizning ham o‘z navbatida bolalar dunyosining qonunlarini buzishga haqqimiz yo‘q”. Shu orqali bolalar psixologiyasini o‘rganish, bolalarning yoshga bog‘liq xususiyatlari, ularni aniqlash, ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish muammosiga katta turtki bo‘ldi.

Bu davrda yosh va pedagogik psixologiya o‘rganilishi shart bo‘lgan o‘z muammosiga ega, mustaqil fan sifatida o‘rganiladigan, ilmiy ahamiyat kasb etuvchi fan sifatida shakllandi. Uning muhim yo‘nalishlariga: umumiy qonuniyatlarni o‘rganish, bolalar rivojlanishining individual xususiyatlaridagi farqlar, bolalar tarbiyasidagi dastlabki shart – sharoitlar, bilish jarayonlari metodlarini ishlab chiqish, bolalar psixikasidagi o‘ziga xosliklarni o‘rganish kiradi.

XIX – asrning 70- 80 yillariga kelib, tadqiqotning ikki yo‘nalishi: ota – onalarning o‘z bolalarini kuzatishi (bolalar rivojlanishini kundaliklarga qayd etish) va olimlar tomonidan bolalar rivojlanishini (ma’lum bir dasturga tayanib) o‘rganish vujudga keldi. Bolalarning psixologik va fiziologik rivojlanishi, aqliy mehnat qilishning zaruriy shart – sharoitlari va bilish faoliyatlari rivojlanishi, hulq – atvor me’yorlarining o‘zlashtirilishi kabilar tadqiq etiladi (P.F.Kaptereva, P.F.Lesgaft, I.A.Sikorskiy, N.N.Lange kabilarning ishlarida kuzatiladi).

Bolalar rivojlanishing umumiy qonuniyatlarini o‘rganish jarayonida shaxsning bilish jarayonlari: xotira, diqqat, tafakkur, hayol va boshqalarning rivojlanishini o‘rganishga yordam beruvchi ma’lumotlar to‘plangan. Alohida ahamiyat bolalar psixikasining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatuvchi nuqtining rivojlanishiga berildi. Eng zarur ma’lumotlar bolalarning fiziologik rivojlanishini o‘rganish natijasida yig‘ilgan (I.Starkov). O‘g‘il bolalar va qiz bolalarning psixologik xususiyatlari o‘rtasidagi tavofutlarni aniqlashga harakat qilingan (K.V. Yedniskiy).

Bolalar psixikasini o‘rganish o‘zini o‘zi kuzatish metodini inkor etib, yangi metodlardan foydalanishni taqazo etdi va psixologiya sohasiga eksperiment metodini kirib kelishiga stimul bo‘lib xizmat qildi.

Tadqiqot jarayonida eksperiment metodidan foydalanishni birinchi bo‘lib 1879 – yilda I.A.Sikorskiy boshladi. Lekin undan foydalanish ilm – fan dunyosida yaxshi qarshi olinmadi. 1880 – yillar o‘rtalariga kelib psixologik laboratoriyalar joriy etilganidan so‘ng, eksperiment metodi rus psixologiyasida o‘z o‘rniga ega bo‘ldi.

Fanning rivojlanishida genetik yondashuvning ahamiyati katta. P.F.Kapterevning fikricha, “Hozirgi zamonda rivojlanish tushunchasi fan miqyosida alohida ahamiyat kasb etmoqda. Har bir sohada u yoki bu hodisalar rivojlanishi o‘rganiladi, ularni kelib chiqishini o‘rganmay turib, ma’lum voqea – hodisani chuqur o‘rganib bo‘lmaydi. Bolalar tarbiyasiga nisbatan ham huddi shunday qarash mavjud. Bolalarga nisbatan samarali ta’sir ko‘rsatish, imkoniyatlarini mustahkamlash uchun avvalo ularning rivojlanish tarixini yaxshi bilish zarur”.

Bolalar psixologiyasini bilish, uning kelib chiqishi va rivojlanishi shaxsni bilishda falsafiy savollarga javobini topdi. Bolalar rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari borasida ma’lumotlar va aniq dalillar to‘plangandan so‘ng, bolalar rivojlanishining me’yori, umumiy qonuniyatlarini o‘rganish savoli ilgari suriladi.

Bolalar rivojlanishining asosiy xususiyatlari haqida umumiy qoidalar shakllantirildi:

• 
  Rivojlanish bosqichma – bosqich va izchil davom etadi. Umuman olganda, u o‘z ichiga faqat olg‘a borishni nazarda tutadi. Ammo bir chiziqda ketmaydi, bu chiziqdan chetlanish va to‘xtab qolishlar ham kuzatiladi.
  
• 
  Jismoniy va ruhiy rivojlanish o‘rtasida uzviy aloqadorlik mavjud. Bunday uzviy aloqadorlik aqliy, emotsional va irodaviy sifatlar o‘rtasida ham kuzatiladi. To‘g‘ri tashkil etilgan tarbiya va ta’lim jarayonlari barkamol va har tomonlama rivojlanishga asos bo‘ladi.
  
• 
  Rivojlanish jarayonida muayyan tana a’zolari va psixologik faoliyatning ba’zi taraflari ishtirok etadi, ammo hammasi barobar emas va ishlash tezligi va tempi ham bir hil emas.
  
• 
  Rivojlanish o‘rta me’yorda kechadi, lekin turli sabablarga ko‘ra tezlashib ketishi yoki aksincha sekinlashishi mumkin.
  
• 
  Rivojlanish to‘xtab qolib, kasallikka ham aylanishi mumkin.
  
• 
  Bolalarning kelajakdagi rivojlanishi haqida erta prognoz qilish mumkin emas. Maxsus qobiliyatlar umumiy rivojlanishga tayangan bo‘lishi lozim.
  
• 
  Bolalar rivojlanishi haqidagi ma’lumotlarni sohtalashtirmaslik kerak, har bir yosh davriga o‘z rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tish imkonini yaratish zarur.
  

Bolalarning umumiy rivojlanishi, sog‘lom va kasal bolalarni parvarishlash uchun tavsiyalar, bolalarni oilada va maktabda tarbiyalash, jismoniy, aqliy, emotsional, irodaviy va ruhiy rivojlanish borasida haqida ma’lumotlar beruvchi qo‘llanmalar ishlab chiqildi.

XIX – asrning oxiriga kelib psixologlar va pedagoglar o‘z urinishlarini birlashtirib, amaliy maktab hayotiga tadbiq etdilar. “Birinchilar (psixologlar) tadqiqot o‘tkazish uchun ma’lumotlar yetarli bo‘lmasa ham, tadqiqot o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan nozik metodlarga ega; ikkinchilar esa ma’lumotlar bazasiga egalar, lekin ularni to‘liq anglash, tadqiq etish va baholash imkoniyatiga ega emaslar”, - A.P. Nechaev ta’kidlagan va pedagog hamda psixologlarning hamkorlikdagi faoliyatini ma’qullagan.

XX asr boshlarida rus yosh va pedagogik – psixologiyasi, butun dunyo psixologiya fanlari bilan yaqin aloqaga kirishdi. Rus olimlari uzluksiz G‘arb mamlakatlaridagi bo‘layotgan yangiliklarni kuzatib va o‘rganib bordilar, o‘z eksperimental mahoratlarini horij laboratioriyalarida oshirib bordilar, ko‘pgini ilmiy ishlar rus tiliga tarjima qilindi va rus jurnallarida bosib chiqarildi. O‘z navbatida rus psixologlarining tadqiqotlari, kuzatishlari horij jurnallarida ham nashr etildi. Masalan, I.A. Sikorskiy, A.P. Nechaev va boshqalarning ishlari keng ommalashdi. Rus psixologlari butun dunyo olimlarini qiziqtirayotgan muammolar yuzasidan o‘z izlanishlarini olib bordilar.

XX asr boshlarida yosh psixologiyasi faning rivojlanishi muammosi ilmiy asosalarga tayangan holda olib borildi. Bu sohadagi tadqiqotlar rus pedagogik – psixologiyasida yetakchi o‘rinni egalladi. Bu muammoni o‘rganishga turli soha mataxassislari, eng kuchli nazariy bilim sohiblari, xususan, V.M.Bexterev, P.F.Lesgaft, I.P.Pavlov va boshqalar. Muammoni nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish uchun kuchli psixologlar jamoasi shakllandi. Ular qatoriga P.P. Blonskiy, P.F. Kapterev, A.F. Lazurskiy, N.N.Lange, A.P.Nechaev, M.M. Rubinshteyn, N.E. Rumyansev, I.A. Sikorskiy, G.I. Chelpanov va boshqalar.

Ularning tashabbusi bilan maxsus kadrlarni tayyorlovchi, ilmiy – tadqiqot ishlari olib boruvchi ilmiy markazlar tashkil etildi. Jadal nazariy va amaliy, metodologik, ilmiy faoliyatlar olib borish ishlari boshlandi. Ba’zi ta’lim muassasalarida bolalar rivojlanishini o‘rganishga yordam beruvchi laboratoriyalar, to‘garaklar, alohida xonalar tashkil etildi.

Nashriyotchilik ishlariga asos solindi. XX asrda yosh va pedagogik psixologiya sohasida nashrlar soni ortdi. Bolalar va pedagogik psixologiya fanlariga bag‘ishlangan ilmiy anjumanla va konferensiyalar tashkil etildi. Ilmiy va ijodiy izlanishlar natijasida nazariy va ob’ektiv metodikalar yordamida olingan amaliy ma’lumotlar to‘plandi.

Yosh va pedagogik psixologiyaning fanlararo tizimda mustaqil fan sohasi bo‘lib shakllandi va o‘zining ilmiy tadqiqot metodlariga ega bo‘ldi. Bir qator ilmiy tadqiqot metodlari shakllantirildi. Kuzatish metodi kuzatish natijasida olingan ma’lumotlar “kundalik”ka qayd etiladi, bolaning rivojlanishini kuzatish borasida maxsus dastur va reja tuziladi.Eksperiment metodi amaliy empirik tadqiqotlarga asoslanadi. Tabiiy eksperiment aynan bolalar psixologiyasini o‘rganish uchun mo‘ljallangan (A.F.Lazurskiy). Test metodi ham keng muhokamaga qo‘yildi va boshqa metodlarni ham ishlab chiqila boshladi. Bolalarning psixologik xususiyatlari haqida ularning chizgan rasmlari orqali ega bo‘lish imkonini berdi.

Bu davrning asosiy tadqiqotlari yo‘nalishlari – har tomonlama yetuk va barkamol shaxsni shakllanish bosqichlari va mutaxassislarni o‘qitish tizimini takomillashtirishdan iborat eti.

XIX – XX asrlarda yosh psixologiyasi haqida olingan qisqacha ma’lumotlardan shuni anglash mumkinki, rus psixologiyasida rivojlanish muammosiga ilmiy va ijtimoiy tarafdan kuchli qiziqish mavjud bo‘lgan.


3-Mavzu: Intellektual rivojlanish nazariyasi
Reja
1.J.Piajening bola intellektual rivojlanishi tadqiqotining asosiy yo’nalishi

2.J.Piajening intellektni operatsional ta`limoti

3.J.Piajening intellektning operatsion ta`limoti

4.J.Piaje nazariyasining asosiy fikrlarini tanqidi

J.Piaje (1896-1980) shvetsiriyali va frantsuz psixologi bo’lib, u 52 ta kitob va 458 ta ilmiy maqolalar muallifi, Jeneva genetik psixologiya maktabining ko’zga ko’ringan vakillaridir. J.Piajening ilmiy ijodiyoti shu qadar turli xil ko’rinishdagi metodologik va nazariy bahs-munozaralar predmeti bo’lib qolishda davom etmoqda. J.Piaje tomonidan kashf etilgan fenomenlar esa ekspermental qayta tekshirilib chiqilmoqda. J.Piaje bolaning bilish faoliyati mexanizmlarini o’rgangan. J.Piaje intellekt shakllanishini barcha boshqa psixik jarayonlar bog`liq bo’lgan bolaning psixik rivojlanishini markaziy chizig`i sifatida ko’rib chiqqan. J.Piaje ishlarida tadqiq etilgan asosiy masalalar bola mantiqining o’ziga xos xususiyatlari bolada intellektni kelib chiqishi va rivojlanishi fundamental jismoniy hamda matematik tasavvur va tushunchalarni shakllanish usullari va yo’llari ob`ekt, makon, vaqt, sabab, tasodif kabilar idrok, xotira , tasavvur, o’yin, taqlid nutq rivojlanishi va bilish jarayonida ularning vazifasi.

Ilmiy ijodkorlikning dastlabki bosqichi

Jan Pyaje bolalarning miyasi rivojlanishiga fizik olam ta’sir ko’rsatadi deb hisoblagan bo’lsa, yosh davrlarini o’rgangan rus psixologi Lev Vigostkiy (1895-1934) bolaning aql idroki rivojlanishiga ijtimoiy muhitning o’rni kattaligiga urg’u bergan. Pyaje bolalarni yosh olimlar deb aytgan , Vigotskiy esa ularni yosh shogirdlar degan. Bunga ko’ra ota-onalar yoki tarbiyachilar tomonidan bolalarga biror narsa o’rgatilsa yoki yangi so’zlar berilsa, ularni bolalar o’zalashtirib idrokinng yuqori bosqichlariga o’tishlari mumkin. Nutq va ijtimoiy muhitning muhim qismlari o’rgatilishi, aql-idrokka poydevor yaratib beradi.

Piaget’s emphasis on how the child’s mind grows through interaction with the physical environment is complemented by Vygotsky’s emphasis on how the child’s mind grows through interaction with the social environment. If Piaget’s child was a young scientist, Vygotsky’s was a young apprentice. By mentoring children and giving them new words, parent, and others provide a temporary scaffold from which children can step high levels of thinking.²

J.Piaje tadqiqotlari bolaning tafakkuri va nutqi hamda uning mantiqi va dunyoqarashi haqidagi ta`limotini rivojlanishida butun davrni tashkil qilgan. Ular tarixiy ahamiyatga egaligi xususida L.S.Vigotskiy J.Piajening ilk ishlaridayoq yozgan edi. Eng muhimi shunday iboratki, J.Piaje bola kattalarga nisbatan “esi pastligi” va kattalar intellekti bilan taqqoslaganda bolaning tafakkuri miqdoriy kamchlikka egaligi yondashuvidan voz kechib, bolalar tafakkurini sifat jihatdan o’ziga xosligini tadqiq qilish vazifasini birinchi bo’lib qo’ygan. T.Simon laboratoriyasida ishlayotib yosh J.Piaje bolalar maktabgacha tarbiya yoshidagilar nutqiga ko’proq ahamiyat qaratgan, uni ayniqsa test savollariga javob berishidagi takrorlanuvchi xatolar qiziqtirgan bolalar bog`chasi sharoitida tadqiqot o’tkazilib, unda kuzatuvchilar erkin faoliyat (rasm chizish yasash yoki o’yin davomida bolalarning barcha aytgan fikrlari va bajaradigan harakatlarini tizimli ravishda qayd qilib borganlar. J.Piaje taxminiga ko’ra, bolalar fikrlarini ikkita guruhga bo’lish mumkinligini ko’rsatadi. Suhbatdoshini javob qaytarishiga manfaatdorligi xarakterlanadi, uning vazifasi suhbatdoshga ta`sir ko’rsatish.

1. Ijtimoiylashgan nutq darajalari kategoriyalari axborot, tanqid, buyruq, iltimos, taqlid, savol, javob.

2. Egotsentrik nutq shakli bo’yicha bu fikrlar har xil bo’lishi mumkin takrorlash exolomiya monolog jamoaviy biroq umumiyligi suhbatdoshining nuqtai-nazari qandayligi, uni tinglayotganligi bilan qiziqmay bola ayni damda nimani o’ylayotgan bo’lsa shu haqida o’z fikrini bildiradi. Egotsentrik nutq vazifasi ta`sirliroqdir- “Suhbatlashishdan qoniqish” harakatlarni kuzatilishi va ritmliligi J.Piaje bolaning erkin nutqida egotsentrik nutq hissasini o’lchab ko’rib, ilk yoshda egotsentrik nutq koeffitsenti yuqoriligini -75% 6-7 yoshga kelib asta-sekin pasayishini aniqlagan. Ta`kidlarning oddiy to’qnashuvini emas balki tomonlarning o’zaro tushunishi va tushuntirishga manfaatdorligi bilan kuzatiladigan nuqtai-nazarlar almashinuvini o’zida namoyon qiluvchi bahs-munozara faqatgina 7-8yoshga kelib yuzaga keladi.

J.Piaje egotsentrik nutq faktlarida bolalar fikrini sifat jihatidan o’ziga xosligining muhim isbotini ko’rgan. J.Piaje fikriga ko’ra, kuzatish metodi intellektual testlar bolalar fikrini o’ziga xos xususiyatlarini ochishga qodir emas. Test tekshiruvi vazifani hal etishning pirovard natijasinigina qayd etgan J.Piaje esa maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tafakkurining ichki tuzilishigacha kirib borishga harakat qilganini J.Piaje yangi metodni klinik yoki suhbat metodi ishlab chiqqan. J.Piajening klinik suhbat metodini bu bola bilan qayd qilingan me`yoriy savollar bilan chegaralanib qolmay erkin subatlashishidir. Eksperimentator va bolaning muloqotini mazmuni tabiat hodisalari tushlar, axloqiy me`yorlarga taalluqli bo’lgan. Kundalik hayotda bolalar o’zlari ko’pincha kattalarga beradigan savollardan iborat edi. “Osmonga quyosh qaerdan kelgan, nima uchun quyosh qulamaydi, u qanday turibdi, nima uchun quyosh porlaydi, nima uchun shamol esadi, shamol qanday qilib hosil bo’ladi, odamlar qanday qilib tush ko’radilar”. Klinik metod bu- puxta amalga oshiriladigan ma`lumotlarni aniqlash nutq va aqliy rivojlanishning yoshga bog`liq kesimidir. Tadqiqotchi savollar berib, bolaning fikr-mulohazalarini tinglaydi. Bolaning har bir oldingi javobidan bog`liq bo’lgan qo’shimcha savollarni keyin beradi. U bola holatini nima aniqlashi uning bilish faoliyati tuzilishi qandayligini aniqlashi nazarda tutadi. Klinik suhbat davomida bola reaktsiyasini noto’g`ri talqin qilish ayni damda kerakli bo’lgan savolni topa olmay gangib qolish yoki aksincha kutilayotgan javobni singdirish xafi har doim mavjud bo’ladi. Klinik suhbat o’ziga xos san`atni so’rov qilish san`atini aks ettiradi. J.Piajening birlamchi go’dakning autizmdan kattalarning amaliy ijtimoiylashgan tafakkuriga o’tishini ta`minlovchi tafakkurning oraliq shakli egotsentrik tafakkurini aniqlanganligida edi. J.Piaje psixoanalizmida autistik va ijtimoiylashgan fikrlar farqini o’zlashtirib olgan. Autistik fikr hohishni ehtiyojni qondirishga intilish bilan boshqariladigan individuallashtirilgan yo’nalmagan ongsizlikdir obrazlarda aniqlanadi. Ijtimoiylashgan ongli yo’nalgan fikr ijtimoiy bo’lib, anglangan ongli maqsadlarga intiladi, voqealikka uyg`unlashadi, tajriba va mantiq qonunlariga bo’ysunadi. Nutqda ifodalanadi, egotsentrik tafakkur – irsiy, funktsional tuzilmaviy nuqtai nazarlardan rivojlanishidagi oraliq shakldir. Bolalar tafakkurining asosiy o’ziga xos xususiyati sifatida xususiyati sifatida egotsentrizm olam haqida faqatgina o’zining bevosita fragmental va nuqtai-nazardagi fikrida turadi va boshqalarnikini hisobga olmaydi. J.Piaje tomonidan egotsentrizm bilishning anglanmagan tizimli illyuziyasining bir turi bolaning yashirin aqliy aqliy yondashuvi sifatida ko’rib chiqilgan. SHu bilan birga egotsentrik taffakur – tashqi olam ta`sirining murakkab belgisi bu o’z manbalarida faol bilish yondashuvi aqlning boshlang`ich bilish markazidir. J.Piaje egotsentrizmni bolalar tafakkurining barcha boshqa o’ziga xos xususiyatlarini asosi sifatida ildiz sifatida talqin qiladi, egotsentrizmni bevosita kuzatuvda aniqlab bo’lmaydi, u boshqa fenomenlar orqali namoyon bo’ladi. Ularning orasida bolalar tafakkurining xususiyatlari mavjud: realizm, animizm, artifikalizm va realizm. Rivojlanishning ma`lum bir bosqichida bola predmetlarni ular qanday bevosita idrok qilsalar ana shunday idrok qilsalar ana shunday talqin qiladilar masalan sayr davomida oy bolani kuzatib boradi realizm intellektual bo’ladi, shamol daraxt shoxlarini yasaydi predmetning nomi predmetni o’zi kabi shu qadar aniq predmet ko’rinishi ochiq oydin va bola buyum haqida nimani bilsa barchasini qamrab oladi. Axloqiy realizm bola xatti-harakatlarida ichki maqsadni inobatga olmay u haqida faqat pirovard natijaga qarab fikr yuritishida namoyon bo’ladi. Masalan, kim ko’proq piola sindirgan bo’lsa ana shu ko’proq aybdor bo’ladi ya`ni bittasi yordam berishni hoxlab, tasodifan idishni qo’lidan tushirib yuborgan bo’lsa ikkinchisi, g`azablanib atayin idishlarni sindirgani hisobga olinmaydi.

Animizm umumiy ruhlantirish, ong va hayot, his-tuyg`ular bilan buyumlarni taqsimlashni birinchi navbatda mustaqil harakatlanuvchilarni masalan, bulut, daryo, oy, avtomobil ulov o’zida namoyon qiladi.

Artifikalizm tabiat hodisalarini inson faoliyati bilan taqqoslab tushunishdir barcha mavjudlik inson uchun yoki uning irodasiga ko’ra inson tomonidan yaratilgan sifatida talqin etiladi quyosh bizga yorug` bo’lishi uchun, ko’l kemalar suzishi uchun. J.Piaje tomonidan bolalar mantiqining o’ziga xos xususiyatlari ajratilgan ro’yxat orasida -sinkretizm bolalar tasavvurining sub`ektivligi va dolzarb umumiyligi, barcha bilan barchani bog`lash fikri, tendentsiyasi bir-biriga yaqin sifatida tafsilot, sabab va oqibatlarni idrok qilish;

• 
  transduktsiya umumiylikni chetlab xususiydan xususiylikka o’tish;
  
• 
  sintez va o’z holatiga qobiliyatsizligi fikr-mulohazalar o’rtasidagi bog`liqlikni mavjud emasligi;
  
• 
  qarama-qarshilikka sezgir emaslik;
  
• 
  o’zini o’zi kuzata olmaslik;
  
• 
  anglashdagi qiyinchiliklar;
  
• 
  tajriba uchun sir boy bermaslik bola tashqi ta`sirlar, tarbiyadan ayrim izolyatsiya qilinmagan, lekin unda bu o’zlashtirilgan va shakli o’zgargan.
  

Barcha bu xususiyatlar bola mantiqini belgilovchi kompleksni yig`indini kompleks asosida esa egotsentrik nutq va tafakkurni hosil qiladi. A.Binening uch aka-ukalar haqidagi vazifani hal etish jarayonida bolalarda egotsentrizmning yaqqol namoyon bo’lishi kuzatiladi. SHunday qilib oilada uchta aka-uka Mitya, Vova, Sasha bo’lsa-yu va Sashadan uning nechta akasi borligi so’ralganda, u o’zining ikkita akasini Mitya va Vova aytib, to’g`ri javob beradi. Keyin Mityada nechta ukasi borligi aniqlashtirilganda odatda olti-etti yoshgacha bola yanglishadi. Bitta Vova deya javob berdi vaholanki, to’g`ri javob uchun u xayolan o’rnini pozitsiyasini o’zgartirishi zarur edi akasi Mitya o’rnini egallashi kerak buni esa u uddalay olmaydi.

Bolaning egotsentrik holatini yaqqol namunasi sifatida uch tog` maketi bilan bog`liq bo’lgan eksperiment xizmat qiladi. Bola uchta har xil rangdagi va qo’shimcha farqlanuvchi belgilardagi qorli cho’qqi, uycha, daraxt tog` maketlari joylashtirilgan stol qarshisiga o’tiradi. Boshqa tomonda qo’g`irchoqlar joylashtirilgan. Boladan (topshiriq variantlaridan birida) unga havola etilgan nusxalardan tog` ko’rinishi tasvirini qo’g`irchoq ularni qanday ko’rayotgan bo’lsa, huddi shunisini topish so’ralgan, 6-7yoshgacha bolalar o’zlari nimalani ko’rsalar, u aks ettirilgan suratni tanlashga moyildirlar. J.Piaje “Egotsentrik illyuziyaning bu fenominini boshqa nuqtai-nazarlar mavjudligi va ularni o’ziniki bilan solishtirib bo’lmasligi tasavvurlarning mavjud emasligi bilan tushuntirgan.

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar bilan pozitiyasi (holati, yondashuvi) sifatida egotsentrizm ildizi nimadan iborat? J.Piaje ularni bolalar faoliyatining o’ziga xos xarakterida (masalan ota-onaning g`amxo’rligi bolaning barcha moddiy ehtiyojlarini oldindan bajarib qo’yadi va u deyarli ziddiyatli narsalar bilan uchrashmaydi) bolani nisbatan kechroq ijtimoiylashuvida, ijtimoiy muhitga 7-8 yoshdan oldinroq moslashmasligida ko’radi.

Egotsentrizmni bartaraf etish uchun sub`ekt sifatida o’z “Men”ini anglash va ob`ektdan sub`ektni ajratish boshqalar bilan o’z nuqtai-nazarini muvofiqlashtirishga o’rganish zarur. Egotsentrizmni pasayishiga yangi bilim qo’shilmasdan balki oldingi yondashuv o’zgarganligi bilan izohlanadi.

Kattalar bilan munosabat- ko’proq majbur qilish munosabatidir u bolani o’z sub`ektivligini anglashiga olib kelmaydi. O’zi haqidagi bilimlarni rivojlantirishi ijtimoiy o’zaro ta`sirdan sodir bo’ladi, bu munosabatda bolaning tengdoshlari bilan hamkorlik qilish juda muhimdir. Bunday tarzda asta-sekin bilish tendentsiyasi (markaziy ba`zi bir vazifalarni mahalliyga berilishi sodir bo’lib ijtimoiylashgan fikr egotsentrizmni siqib chiqaradi va egotsentrik nutq yo’qolib, yo’q bo’lib ketadi.

J.Piaje qarashlarini L.S.Vigotskiy tomonidan tanqidiy tahlili J.Piajening egotsentrik nutq vazifasi va taqdiri haqidagi farazidan gumon qilib, L.S.Vigotskiy rus psixologiyasida birinchi bo’lib bolalar egotsentrizm fenomenining nazariy tahlili va ekspermental tadqiqini (o’tkazgan) ochib bergan. L.S.Vigotskiy bolaning rivojlanishida egotsentrik nutqni yuzaga kelishi haqida o’z farazini taklif qilgan. U egotsentrik nutqni “o’zi uchun nutq” sifatida tashqi ijtimoiy nutqdan ichkiga o’tish bosqichi sifatida talqin qilgan.

Bundan kelib chiqib ichki nutq rivojlanishining boshlang`ich shakli sifatida egotsentrik nutqning tuzilish shakli sifatida egotsentrik nutqning tuzilmaviy va mazmuniy o’ziga xos xususiyatlari xarakterlidir: vaziyatda chetda bo’lgan atrofdagilar uchun tushunarsizlik, qisqartirilganlik, tushurib qoldirishga moyillik, egotsentrik nutq kattalarning ichki nutqi bilan uni yaqinlashtiruvchi, juda muhim vazifani bajaradi:-bola xulq-atvorini rejalashtirish, tashkillashtirish va boshqarish (funktsiyasi) vazifasi.

L.S.Vigotskiy egotsentrik nutq vazifalarini bunday izohlanishini isbotlash uchun qator o’ziga xos ekspermental usullarni qo’llagan. Masalan, bolalarning erkin faoliyati jarayoniga buzilishlar va qiyinchiliklarni kiritish ma`lum bir vaziyatni bolada kerakli qalam, qog`oz bo’yoqni mavjud emasligi. Ma`lum bo’lishicha qiyinchilik vaziyatida egotsentrik vaziyatida egotsentrik nutq koeffitsienti deyarli ikki martaga oshgan. Bola yuzaga kelgan vaziyatni anglashga harakat qilib o’z-o’zi bilan mulohaza yuritadi: “Qalam qaerda endi qizil rangda chizib suv bilan ho’llayman (namlayman) u qorayadi va ko’k rangga o’xshab qoladi”. Singan qalam tramvay g`ildiragini to’g`ri chizib tugatishga imkon bermasligi rasm syujetini o’zgartirishga undaydi, keyin gap tramvayning ishdan chiqishi va uni sozlash haqida ketadi. Egotsentrik nutq funktsiyasi-xulq-atvorning murakkab uyg`unligidir (ritmligi) yanada keng ma`noda murakkab vaziyatdan chiqish rejasini ishlab chiqish kelgusidagi xatti-harakatlarni fikrlash, rejalashtirish va boshqarish vositasidir. SHu o’rinda bunday rol haqida J.Piajeni o’zi hali eslatib o’tgan: bola o’zining xatti-harakatlarini xususida faqat ovoz chiqarib o’ylasada, sira hech nimani hech kimga aytishni xohlamaydi. Bunday tarzda egotsentrik nutq taqdiri uning xususida butunlay ichki nutqqa tubdan o’zgartirish bilan bog`liq. J.Piajening egotsentrik nutq haqidagi dastlabki tasavvurlarini (J.Piaje egotsentrik nutqni ta`minotining negizi sifati ko’rib chiqqan) L.S.Vigotskiy buzib, egotsentrizm fenomenini o’zini inkor qilgan. L.S.Vigotskiyning tanqidiy nuqtai-nazari nashr qilinganligidan 25 yoshdan so’ngina J.Piajeda javob berish imkoniyati tug`ildi.

J.Piaje hamkasbining egotsentrik nuqtai nazarini rivojlanish yo’llari haqidagi aytgan farazini ahamiyatga ega ekanligini e`tirof etib, uning fikri hali xuddi shu yo’nalishdan shakllanishini ta`kidlagan. U egotsentrizm individualizm emasligini o’z “Men”ini anglashni haddan ortiq oshib ketmasligini balki bilish istiqbollarini o’zgartirishini oldindan detentratsiya qila olmaslik ekanligini e`tirof etib yana bir bor egotsentrizm tushunchasiga oydinlik kiritgan. J.Piaje fikriga ko’ra, egotsentrizm fenomeni umumiy xarakterga ega bo’lib nutq sohasida faqat uni ifodalash bilan bog`lab berilmaydi. Bilish egotsentrizmi xususan kattalarda fikr mulohaza yuritganda yoki bilish jarayonida o’zining ob`ektiv holatini hisobga olmaganda (dastlabki faoliyat davrida ma`ruza o’qiyotgan o’qituvchi o’zi qay darajada bilsa taxminan shu darajada talabalar biladi deb o’ylashi mumkin) kuzatiladi.