Xii mövzu: Uşaqların təlim-tərbiyəsində məktəb, ailə və ictimaiyyətin birgə işi Əhatə olunacaq məsələlər

4. Qadağan tələblərin sayı. Hər şeydən öncə, bu yeni­yet­mənin məsuliyyət dərəcəsi ilə müəyyən olunur və burada onun öz davranışını seçmək üsulu özünü göstərir. Bununla bağlı burada iki kənarlaşma halı ortaya çıxa bilər: həddindən artıq qadağan tələb­lə­rin çoxluğu və həddindən artıq qadağan tələblərin azlığı.
Qadağan tələblərin çoxluğu. Belə halda yeniyetməyə “hər şey olmaz” kimi qadağanlar qoyulur. Yəni yeniyetmənin qarşısına onun hərəkətlərini, davranışını məhdudlaşdıran çoxsaylı tələblər qoyulur ki, bu da onun müstəqilliyini əlindən alır. Belə vəziyyət iradəli yeniyetmələrdə emansipasiya reaksiyasının inkişafını stimullaşdırır (valideynlərə, yaxud hər hansı bir nüfuzlu adama qarşı çıxmaq).
Qadağan tələblərin azlığı. Belə halda yeniyetməyə istədiyini etməyə icazə verilir. Əgər hər hansı bir qadağalar olsa belə, yeni­yet­mə onu asanlıqla aradan qaldıra bilir. Belə ki, yeniyetmə evə qa­yıt­maq vaxtını, siqaret çəkməyi, spirtli içkilərə qurşanmağı və s. özü müəy­yənləşdirir. O, elədiyi hərəkətlərinə görə valideynlərinə he­sa­bat vermir. Valideynlər də belə olduqda onun davranışına heç bir sədd qoya bilmirlər. Belə tərbiyə yeniyetmələrdə qeyri-sabit tiplərin inkişafını stimullaşdırır.
5. Sanksiyalar. Sanksiyaların həddindən artıq çox olması da tərbiyənin sərt üsulları kimi qiymətləndirilir. Valideynlər üçün belə sərt cəzalara müraciət etmə və hətta ən xırda pozuntulara qarşı re­ak­si­yanın özü xarakterikdir. Sanksiyaların azlığında valideynlər fikir­lə­şirlər ki, belə cəza növlərindən kənar keçə bilir, ya da ki, onu çox çox nadir hallarda tətbiq edirlər. Onlar yalnız uşaqları mükafat- lan­dırmağı düşünür və cəzanın nəticəsinin yaxşı olacağına inanmırlar.
6. Tərbiyə üsulunun qeyri-sabitliyi. Tərbiyə üsulunun, tər­bi­yə priyomlarının sərt şəkildə dəyişilməsi son dərəcə sərt bir hə­rəkətə keçiddir. Burada emosionallıqdan daha çox yeniyetmənin xarakterindəki fərqlərlə bağlı məqamlara diqqət yetirilməlidir. Al­man psixiatrı P.Leonqardın müşahidələrinə görə, belə bir üsul elə cə­hətlərin formalaşmasına təsir edir ki, onlar inadkarlığı və yaxud nüfuzlu insana qarşı sərt davranmağı nəzərdə tutur. Valideynlər, adə­tən, yeniyetmələrin tərbiyəsindəki belə tərəddüdlü cəhətləri eti­raf edirlər, lakin bu qüsurları çox vaxt nəzərə almırlar. Valideyn dav­ranışının neqativ xüsusiyyətləri, uşaqların davranış normaların­dan kənara çıxmaları onların əsəbi vəziyyəti üçün əsas səbəbdir. Yeniyetmə ailənin diqqət mərkəzində olduğundan valideynlər onun tələblərinin maksimum dərəcədə təmin olunmasına can atırlar. Tər­bi­yənin belə tipi yeniyetmədə isteroit xarakter xüsusiyyətlərin in­ki­şa­fına kömək edir. Hiperhimayəçilik zamanı yeniyetmə daim va­li­deyn­lərin diqqət mərkəzində olur və belə halda yeniyetməni müs-təqillikdən, özünüidarəetmədən kənar edir, ona güc, vaxt sərf edir və çoxlu sayda qadağalar, məhdudiyyətlər qoyurlar. Belə tər­bi­yə hipertim yeniyetmənin zəif xüsusiyyətlərini daha da gücləndirir.
5. Ailədə tərbiyənin düzgün qurulmamasının səbəbləri müxtəlif­dir. Birincisi, valideynlərin pedaqoji mədəniyyətinin aşağı olma­sıdır. Belə hallarda yalnız izahat işləri aparmaq kömək edə bilər. Bə­zən burada şəxsiyyətin mənfi rolunu valideynlərin özləri oynayırlar. Be­lə olduqda mütəxəssislər üçün aşağıdakı iki qrup səbəb müəyyən­ləşdirilir: