ZƏHİRƏDDİn məHƏMMƏd babur baburnamə baki – 2011 Türksoy kitabxanası seriyası: 12

AQRADA XƏZİNƏNİN BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ
Bazar ertəsi günü, rəcəb ayının iyirmi doqquzunda [=12 may] xəzinəni görmək və bölüşdürmək işiylə məşğul olduq. Hümayuna xəzinədən yetmiş lek verildi, bir də bilinməyən və incələnib sayılmamış olan bir xəzinəni ona ehsan edim. Bəzi bəylərə on lek, bəzilərinə iyirmi, yeddi və altı lek verildi. Orduda olan bütün əfqan, həzarə, ərəb və bəluclara, hər ca­maata mövqe­lə­rinə uyğun şəkildə nəqd ənamlar verildi. Yenə ordu ilə bir­likdə olan hər tüc­car, elm əhli və digər hər kəs ehsan və bəxşişdən bol-bol qismət və tam nə­sib aldı.

Orduda olmayanlara da bu xəzinədən bir çox ehsan və bəxşiş göndə­ril­di. Məsələn, Kamrana [Mirzə] on yeddi lek, Məhəmməd Zaman Mirzəyə on beş lek, Əsgəriyə, Hindala, hətta bütün qohumlara altından, gümüşdən, qumaşdan, cövhərdən və kölədən bir çox şeylər göndərildi. Digər tərəfdəki bəylərə və sipahilərə çox hədiyyələr göndərildi. Səmərqənd, Xorasan, (294 a) Kaşğar və İraqa qohumlar üçün hədiyyələr göndərildi. Səmərqənd və Xo­rasandakı məşhur şəxslərə və Məkkə ilə Mədinəyə də nəzirlər göndərildi. Kabil vilayəti ilə Vərsək həvalisinə kişi və qadın, kölə və sərbəst, böyük və kiçık hər adam başına birər şahruxi ehsan edildi.

Aqraya ilk gələndə bizimkilərlə yerli xalq arasında çox ayrılıq və so­yuq­luq vardı. Əsgəri və xalqı bizimkiləri görəndə dörd bir tərəfə qaçırdı. Dehli ilə Aqranın dışında bütün kurqanlı yerlər öz kurqanlarını gücləndirə­rək itaət edib təslim olmadılar.

Sənbəldə Qasım Sənbəli, Biyanədə Nizam xan, Mivatda isə Həsən xan Mivati olurdu və bu qarışıqlığın səbəbkarı məhz bu dinsiz hərifdi. Dulpurda Məhəmməd Zeytun, Güvalyarda Tatar xan Sarənghani, Rabiridə Nuhani xan oğlu Hüseyn xan, Ətavədə Qütb xan Sərvani və Kalpidə Aləm xan [Cəlal xan Cighetin oğlu] vardı. Kanuc və Qanqın o tərəfi isə Nasir xan Nuhani, Mə­ruf Fərmüli və digər bir çox əmirlər kimi tamamən müxalif əfqanların əlində idi. Biz İbrahimi məğlub etdiyimiz zaman bunlar Kanuc və o tərəf­də­ki bütün vilayətləri əl­lərinə keçirərək Kanucdan bir-iki mənzil bu tərəfə gə­lib mövqe tutmuşdular. Dərya xanın oğlu Behar xanı (294 b) padşah edib ona Sultan Məhəmməd ləqəbini vermişdilər. Mehavində Mərğubqul ha­kim idi. Bu qədər yaxınlığımızda olduğu halda uzun zaman gəlmədi.

BƏYLƏR ARASINDAKI NARAZILIQ
Biz Aqraya gələndə isti fəsil idi. Əhali qorxudan tamamilə qaçmışdı. Özümüzə və atlara azuqə və yem tapılmırdı. Kəndlər ayrılıq və aradakı zid­diy­yətlər üzündən düşmənliyə, oğruluğa və yol kəsməyə başlamışdılar. Yol­lardan keçmək mümkün deyildi. Biz də xəzinəni bölüşdürməklə məşğul ol­duğumuz üçün ayrı-ayrı pərgənələrə və digər yerlərə möhkəm adamlar tə­yin edə bilməmişdik.

O il çox isti idi. Bir çox adam səmum küləyinin təsiri ilə birdən-birə yıxılıb öldü. Bu üzdən də bəylərin və yaxşı igidlərin bir çoxu buradan soyu­muşdu. Hindistanda qalmağa razı deyildilər, hətta getməyə belə üz tutmuş­dular. Belə sözləri yaşlı və təcrübəli bəylər söyləsəydilər, ayıb olmazdı, am­ma onlar bu cür sözləri az söylədilər. Bir adamda bir az ağıl və məntiq olsa, izahatdan sonra doğrunu və əyrini anlayar, pisi və yaxşını ayırd edər. Lakin bir adam düşünüb-daşınıb bir qərara görə hərəkət edərkən, söylənmiş söz­lə­rin təkrarlanmasında nə məna var? Gənclərin və kiçıklərin belə sözləri, be­lə (295 a) mənasız fikirləri söyləməsinin harası uyğundur? Qəribədir ki, bu də­fə Kabildən hərəkət etəndə bu adamların bir neçəsi hələ yenicə bəy olmuş­du. Mən oda, ya da suya girsəm və çıxsam, bunların da heç çəkinmədən mə­nimlə girib-çıxacaqlarını və hansı tərəfə üz tutsam, onların da mənimlə bir­lik­də gələcəklərini ümid edirdim. Mən inanmırdım ki, bunlar mənim niy­yə­ti­­min əleyhinə çıxacaqlar, hamısı ilə danışıb məsləhətləşdikdən son­ra bir­lik­də qərar verilən bir işə qarşı çıxacaqlar.

Gərçi bunlar pis hərəkət etdilər, lakin Əhmədi Pərvanəçi ilə Vəli Xə­zinə[çi] bunlar­dan da pis hərəkət etdilər. Kabildən çıxıb İbrahimi məğlub edə­rək Aqranı zəbt edincəyə qədər Xoca Kəlan yaxşı hərəkət etmiş, cəsur sözlər söyləyib faydalı fikirlər irəli sürmüşdü. Lakin Aqranı aldıqdan bir ne­çə gün sonra bütün düşüncəsi dəyişdi və getməyə çalışanlardan biri də Xoca Kəlan oldu.

Adamlarımın bu tərəddüdünü öyrənincə, bütün bəyləri çağıraraq danı­şıb məsləhət etdik. Mən dedim ki: «Səltənət və cahangirlik vasitəsiz olmaz, padşahlıq və əmirlik nökərsiz və vilayətsiz mümkün deyil. Neçə ildir qeyrət edir, çətinliklər içində uzaq məsafələr qət edərək əsgərlə yürüyür, özümüzü və əsgəri savaş və ölüm təhlükələrinin (295 b) içinə atırıq. Biz Allahın ina­yəti ilə bu qədər çoxsaylı düşməni məğlub edib belə geniş məmləkətləri al­dıq. İndi isə hansı çətinlik və hansı zərurət üzündən belə zəhmət hesabına zəbt etdiyimiz vilayətləri səbəbsiz yerə buraxmalıyıq. Əgər Kabilə dönsək, təkrar sıxıntıya məruz qalacağıq. Xoş niyyəti olan heç kim bundan sonra be­lə sözlər söylə­məsin. Dayana bilməyib getmək istəyən isə get­sin və bir daha ge­ri qayıtmasın».

Belə məqbul və uyğun sözləri xatırladaraq bu sıxıntıları uzaqlaşdırdıq.
XOCA KƏLANIN HİNDİSTANDAN GETMƏSİ
Xoca Kəlanın qalmağa niyyəti olmadığı üçün «Xoca Kəlanın əsgəri çox­dur, hədiyyələri o götürsün. Kabildə və Qəznədə də adam azdır, onları bir nizama salsın» deyə qərar verdik. Qəznə, Gərdiz və Sultan-Məsudi həza­rə­sini Xoca Kəlana ehsan etdim. Hindistandan da üç-dörd leklik Kühram pər­­gə­nəsi verildi.

Xoca Mir Miranın da Kabilə getməsi qərarlaşdırıldı. Hədiyyələr də onun məsuliyyətinə verildi, əmanətçi olaraq da Molla Həsən Sərraf və Tükə Hindu təyin olundu. Xoca Kəlan Hindistanı sevmədiyi üçün gedərkən evinin divarına bu beyti yazdırmışdı: (296 a)

Əgər be xeyri-səlamət güzər zi Sind kunəm,

Siyahru şəvəm, gər həvayi-hind kunəm.

Əgər sağ-salamat keçsəm bu Sindi,

Üzüm qara olsun bir də istəsəm hindi.

Biz Hindistanda ikən belə gülməli bir beyt söyləmək və yazmaq nə­zakətsizlikdir. Getməsi üzündən bir buruqluq yaranmışdı, bu beyt bunu bir qat daha artırmışdı. Mən də içimə doğduğu kimi o anda söyləyərək bu rü­baini yazıb göndərdim:

Yüz şükr de, Babur ki, kərimü qaffar

Verdi sana Sindü Hindü mülki-bisyar,

İstiliyinə gər sana yoxdur taqət,

Soyuq üzün görək desən, Qəznə var.

Bu əsnada əskidən rütbəsi çox kiçık olan və iki-üç ildən bəri böyük və kiçık qardaşlarını yığıb bir dəstə təşkil edən Molla Apağ oruq-zeyi və Sind sahilindəki bəzi əfqanlara başçı təyin edilərək Külə göndərildi. O civardakı oxçulara və sipahilərə təsəlli fərmanları göndərildi.

Şeyx Gürən etiqad və imanla gəlib bizə qoşuldu və Miyan-Duab oxçu­larından da iki-üç min sipahi gətirdi.

Yunus Əli Dehli ilə Aqra arasında yolu çaşıb Hümayundan ayrı­landa Əli xan Fərmülinin oğullarına və ailəsinə rast gəlir. Bir az vuruşandan son­ra onları məğlub edib Əli xanın oğullarını əsir alaraq gətirmişdi. Bu fürsətlə, Dövlət-Qədəm Türkün oğlu Mirzə Moğol vasitəsilə (296 b) Əli xanın əsir oğullarından bi­riylə birlikdə bu qarışıqlıqda Mivata get­miş olan Əli xana tə­səlli fərmanları göndərildi. Mirzə Moğol Əli xan ilə bir­likdə qayıtdı. Əli xa­na hörmət göstərib öz pərgənələrindən iyirmi beş lek verildi.

Sultan İbrahim Mustafa Fərmülini və Firuz xan Sarənghaninin idarə­sindəki bir neçə əmiri Purabdakı asi əmirlərin üstünə göndərmişdi. Mustafa bu asi əmirlərlə yaxşı sava­şaraq onları bir neçə dəfə möhkəm məğlub et­mişdi. Mustafa bu İbrahimin məğlubiyyətindən bir az öncə öldü. Şeyx Bə­yazid onun kiçık qardaşı idi, İbrahim vacib işlə məşğul olduğu üçün böyük qardaşının idarəsindəki vilayət və əhalini dərhal o, əlinə almışdı. Firuz xan, Şeyx Bəyazid, Mahmud xan Nuhani və Qazı Ciya qullu­ğa gəl­dilər. Bunlara da umduqlarından daha artıq etibar və şəfqət göstərib Firuz xana Cunpurdan bir kürur, qırx altı lek və beş min təngə, Şeyx Bəyazidə Ud­dan bir kürur, qırx səkkiz lek və əlli min təngə, Mahmud xana Qazipur­dan doxsan lek və otuz beş min təngə, Qazı Ciyaya Cunpurdan iyirmi lek eh­san edildi.

SULTAN İBRAHİMİN SARAYINDA KEÇƏN MƏCLİS
Şəvval bayramının üstündən bir neçə gün keçmişdi. Sultan İbrahimin hə­rəm sarayının ortasındakı daş sütunlu eyvanlı kümbəzdə böyük bir məclis qur­duq.

Hümayuna işləməli bir köynək, kəmərli bir qılınc və altın yəhərli bir cins at, Çin Teymur Sultan, Mehdi Xoca və Məhəmməd (297 a) Sultan Mir­zəyə işlə­məli köynək, kəmərli qılınc və kəmərli xəncərlər ehsan edildi. Di­gər bəylərə və igidlərə də mövqelərinə görə kəmərli qılınc, kəmərli xəncər­lər, xələtlər bağışlandı. Hamısının siyahısı burada yazılıdır: yəhərli iki cins at, qəbzəsi qiymətli daşlarla bəzənmiş iyirmi beş ədəd xəncər, yenə qiymətli daşlarla bəzənmiş iki qılınc kəməri, səkkiz qumaş çəkmən, qiymətli daşlar­la bəzənmiş on altı ədəd qəmə, altın qəbzəli bir ədəd hind bıçağı, qiymətli daş­larla bəzənmiş iki ədəd geniş ağızlı xəncər və əlli bir parça qumaş.

Bu söhbət günündə olduqca çox yağış yağdı. On üç dəfə yağdı. Bəzi­lə­ri yer çatmadığı üçün dı­şarıda oturmuşdular, hamısı islandılar.

Məhəmmədi Göyəldaşa Samanə vilayətini ehsan edib Sənbələ ilqar tə­yin etdik. Hisari-Firuzə mükafat olaraq Hümayuna verilmişdi, Sənbəli də Hü­mayuna ehsan etdim.

Hindu bəy Hümayunun yanına təyin edilmişdi,ona görə də Mə­həmmə­dinin yerinə Hindu bəy, Kəttə bəy, böyük və kiçık qardaşları ilə birlikdə Mə­­lik Qasım Baba-Qaşqa, Molla Apağ və Miyan-Duab oxçularıyla birlikdə Şeyx Gürən ilqar olaraq Sənbələ göndərildi.

Qasım Sənbəli üç-dörd dəfə (297 b) «Alçaq Bibən Sənbəli mühasirə­yə alıb hücum edir, ora ilqar getsin» deyə adam göndərmişdi. Bibən bizdən qaçdıqdan sonra vaxt itirmədən dağ ətəyindən yürüyərək irəliləmiş və pə­rən-pərən düşən əfqanları və hindistanlıları yığıb bu qarışıq dönəmdə mey­danı boş görərək gedib Sənbəli mühasirəyə almışdı.

Ahar keçidinə çatan Hindu bəy, Kəttə bəy və təyin edilən ilqar qolu suyu keçəndə böyük və kiçık qardaşları ilə birlikdə Məlik Qasım Baba-Qaş­qanı irəliyə göndərirlər. Məlik Qasım suyu keçdikdən sonra qardaşları və yüz-yüz əlli igidlə birlikdə sürətlə çapıb günorta vaxtı Sənbələ çatır. Bibən isə adamlarını düzüb ordugahından hərəkət edir. Məlik Qasım sürətlə gedib kurqanı arxasına alır və hücum edir. Bibən müqavimət göstərə bilməyərək qaçır. Məlik Qasım onun xeyli adamının başını kəsib bir neçə fil, bir çox at və qənimət ələ keçi­rir.

Ertəsi gün digər ilqar bəyləri də yetişirlər. Qasım Sənbəli gəlib onları görür, lakin «kurqanı bunlara təslim etmək yaxşı olmaz» deyə düşünür. Bir gün Şeyx Gürən, Hindu bəy [Koçin] və digərləri ilə danışıb qərarlaşdıraraq bir bəhanəylə Qasım Sənbəliyi bu bəylərin yanına gətirir və bizim adamları Sənbəl kurqanına buraxır. Qasım Sənbəlinin köçünü və ailə üzvlərini sağ- sa­lamat çıxarıb yolladılar.

Qələndər Piyada vasitəsilə Biyanədə bulunan Nizam xana vəd və təh­did fərmanlarıyla (298 a) birlikdə o anda içimdən gəldiyi kimi söylənən bu qitə yazıb göndərdim:

Ba türki siteza məqun, ey miri-Biyanə,

Çalaki-yo mərdanəgine türk əyan əst,

Gər zud nəyaiyü nəsihət naquni quş,

Anca ki əyan əst, çi hacət bə bəyan əst.
Ey miri-Biyanə, türklər ilə oyun oynama,

Türklərin çevikliyi və qəhrəmanlığı əyandır.

Əgər tez gəlməsən və öyüd dinləməsən,

Əyan olanın bəyana nə lüzumu var.

Biyanə kurqanı Hindistanın məşhur qalalarındandır. Axmaq hərif qa­lasının möhkəmliyinə güvənib başından böyük iddialarda bulunaraq adam göndərmişdi. Göndərdiyi adama yaxşı bir cavab vermədən qala zəbti üçün lazım olan şeylərin hazır­lanmasıyla məşğul olduq.

Babaqulu bəy də vəd və təhdid fərmanlarıyla Məhəmməd Zeytunun ya­­nına göndərildi. O da bəzi bəhanələr göstərərək hiylə yoluna sapmışdı.

Rana Sanka kafir biz Kabildə ikən elçisini göndərib sədaqətini açıq­lamış və «Əgər padşah o tərəfdən Dehli civarına gəlsə, mən də bu tərəf­dən Aqra üstünə yürüyərəm» deyə qərar vermişdi. Mən İbrahimi məğlub edib Dehli və Aqranı aldım. Bugünə qədər bu kafirdən heç bir hərəkət görünmə­mişdi, amma bir müddət sonra Məkənin Həsən adlı oğlunun olduğu Kən­dar kurqanını mühasirəyə aldı. Həsən Məkəndən bir neçə dəfə adamlar gəldi. Məkən özü isə hələ gəlib görünməmişdi. O civardakı (298 b) Ətavə, Dulpur, Güvalyar və Biyanə kimi kurqanlar da hələ ələ keçməmişdi. Şərq tərəfdəki əfqanlar da inadkarlıq və sərkəşlik edirdilər və Kanucdan Aqraya doğru iki-üç mənzillik yerdə əsgərləri ilə mövqe tutmuşdular. Ətrafdaki itaət etməyən­lərdən hələ tamamən əmin olmadığımız üçün ona yardıma getməyə adamlar ayıra­ bilmədik. İki-üç ay sonra Həsən çarəsiz qalıb şərtlə Kəndar kurqanını təslim etdi.

Rabiridəki Hüseyn xan [Nuhani] da qorxusundan Rabirini buraxıb çıx­dı. Rabiri Məhəmməd Əli Cəng-Cəngə verildi.

Qütb xan Servani Ətavədə idi. Neçə dəfə ona vəd və təhdid fərmanları gön­dərildi, nə gəlib bizi gördü, nə də Ətavəni buraxıb çıxdı. Ətavəni Mehdi Xocaya ehsan edib Məhəmməd Sultan Mirzə, Sultan Məhəmməd Dulday, Məhəmməd Əli Cəng-Cəng və Əbdüləziz Miraxur idarəsində olan bəylər­dən və içkilərdən bir dəstə adamı yardıma verib Ətavə üzərinə göndərdik.

Kanuc da Sultan Məhəmməd Duldaya verildi. Firuz xan, Mahmud xan Nuhani, Şeyx Bəyazid və Qazı Ciyaya da fövqəladə etibar göstərilib Purab tərəfindən pərgənələr verilmişdi, onlar da Ətavəyə təyin edildilər.

Məhəmməd Zeytun (299 a) Dulpurda olur və hiylə yoluna sapıb gəl­mir­di. Dulpuru Sultan Cüneyd Barlasa ehsan edib Adil Sultan, Məhəmmədi Göyəldaş, Şah Mansur Barlas, Qutlu-Qədəm, Abdullah [Kitabdar], Vəli Xə­zinə[çi], Can bəy [Can Məhəmmədi], Pirqulu və Şah Hüseyn Yaregi ida­rə­sində olanları Dulpuru zorla alıb Sultan Cüneydə təslim etdikdən sonra Bi­yanə üzərinə yürümələri üçün təyin etdik. Bu əsgərləri təyin etdikdən sonra türk və hind əmirlərini məşvərətə çağırıb bu sözü təklif etdik:

«Purabdakı asi əmirlər -Nasir xan Nuhani və Məruf Fərmüli- qırx-əlli min adamla Qanqdan keçərək Kanucu ələ keçirmiş və bu tərəfə doğru iki-üç mənzil gəlib mövqe tutmuşlar. Kafir Rana Sanka da Kəndarı alıb fitnə və fə­sadla məşğuldur. Yağ­mur mövsümü də sona yaxınlaşdı. Ya asilərin, ya da ka­firlərin üstünə hərəkət etmək gərəkli və labüd görünür. Bu civardakı və ətrafdakı kurqanların işi asandır. Bu böyük düşmənlər dəf edildikdən sonra bunlar nə edə bilərlər? Rana Sankanın belə hərəkət edəcəyi ağla gəlmirdi».

Hamısı da yekdil şəkildə belə dedi: «Rana Sanka bir az uzaq­da­dır, ya­xınlaşa biləcəyi də məlum deyildir. Madam ki, bu düşmənlər bu qə­dər yaxı­na gəlmişlər, bunların dəf edilməsi önəmli və zəruridir».

Biz bu düşmənlərin üzərinə hərəkət etməyə qərar verəndə (299 b) Hü­mayun belə dedi: «Padşahın səfərə çıxmasına lüzum yoxdur, bu işi mən gö­rə­rəm». Bu, hamının xoşuna gəldi. Türk və hind əmirləri bu fikri bə­yəndi­lər. Hüma­yun Puraba təyin edildi, Dulpura təyin edilmiş olan əsgərlə­rin ya­nına Kabili Əhməd Qasım göndərildi, onların da Çəndvara gələrək Hü­ma­yu­na qoşulmaları əmr edildi. Mehdi Xoca ilə Məhəmməd Sultan Mir­zənin idarə­sində Ətavə üzərinə göndərilən əsgərlərə də Hümayuna qa­tılmaları üçün fər­man göndərildi. Cümə axşamı günü, zülqədə ayının on üçündə [=21 avqust] Hümayun sə­fərə çıxıb Aqradan üç küruh məsafədə yer­ləşən Cəlisir adlı ki­çık bir kəndə endi. Orada bir gün qaldıqdan sonra qalxıb mənzil-mənzil irə­lilədi. Cümə ax­­şamı günü, ayın iyirmisində [=28 avqust] Xoca Kəlanın Ka­bilə getməsinə izin verildi.
BABUR BİR BAĞ SALMAQ İSTƏYİR
Hindistanın böyük bir qüsuru axarsularının olmamasıdır. Yaşanacaq hər yerdə çarxlardan istifadə edərək su çıxarmaqla planlı və mün­tə­zəm bağ­lar salmaq barədə düşünürdük. Aqraya gəlişimdən bir neçə gün sonra bu məqsədlə Cun çayından keçib bağ salınacaq yerləri araşdırdım. Elə səfasız və xarab yerlərdi ki, oralardan iyrənmə və diksinmə ilə keçdim. Bu yerin (300 a) iyrəncliyi və pisliyi üzündən çarbağ xəyalını ağlımdan çıxardım.

Amma oradan başqa Aqraya bu qədər yaxın olan bir yer də yoxdu. Bir neçə gün sonra istər-istəməz eyni yerdə işə başladıq. Hamamın suyunu tə­min edən o böyük quyu qazıldı, ənbəli ağaclarıyla səkkiz guşəli hovuzun ol­duğu bir yer, onlardan sonra da böyük hovuz və saray tikildi. Daha sonra daş binanın önündəki hovuz və talvar inşa edildi. Sonra xəlvətxana bağı ilə ev­ləri, ondan sonra da hamam tikildi. Beləcə səfasız və nizamsız hinddə gö­zəl, planlı və müntəzəm bağlar salındı. Hər guşəsi gözəl çəmənliklər və hər çəmənlik də uyğun güllər və nərgizlərlə bə­zəndi.

Hindistanın üç şeyindən şikayətçi idik: istisi, küləyi və tozu. Hamam hər üçü­nün də çarəsi imiş. Toz və külək hamamda nə gəzir, ayrıca hamam, isti havalarda elə sərin olur ki, adam soyuqdan üşüyəcək dərəcəyə gəlir. Ha­mamın isti hovuzunun olduğu otağı bütünlüklə daşdan tikdilər. Ağ daşdan tikilən fəvvarə dışında bütün döşəmə və tavanı qırmızı Biyanə daşındandır.

Xəlifə, Şeyx Zeyn, Yunus Əli və çay sahilinə yerləşən hər kəs (300 b) düzgün və gözəl planlı bağlar, hovuzlar saldılar. Lahor və Dibalpur üsulu ilə çarxlar qurub su çıxardılar. Hindlər belə planlı və düzgün yer görmədik­ləri için Cunun bu tərəfindəki gözəl binalı yerlərə «Kabil» adını vermişlər.

BÖYÜK BİR QUYUNUN QAZILMASI
Kurqanın içində İbrahimin imarətiylə divar arasında boş bir yer vardı, oraya da böyük bir vayin, hövzi-kəbir düzəldilməsini əmr etdim. Pilləlı və böyük quyuya hindlər vayin deyirlər. Bu vayin çarbağdan öncə düzəldilmiş­di. Həmin yağmur mövsümündə qazmaqla uğraşdılar. Bir neçə dəfə çökdü və iş­çilər altında qaldı. Rana Sanka müharibəsindən sonra tamamlandı. Tarixinin yazıldığı daşda bunun tamam­lanmasının müharibədən sonra [1527 martından sonra] olduğu göstərilmişdir. Gözəl bir vayin oldu.

Bu vayinin içində üç qatlı bir bina, onun ən aşağı qatında üç eyvan var. Quyuya pilləlar vasitəsilə enmək olur. Hər üç eyvana eyni yoldan gedi­lir. Hər eyvan digərindən üç pillə yüksəkdir. Su çəkildiyi zaman su xətti ən aşağıdakı eyvandan bir pillə alçaq olur. Yağmur mövsümündə su yüksəldi-yi zaman isə su bəzən ən yuxarı eyvana qədər çıxır.

Orta qatda oymalı bir eyvan var. Bu eyvanın yaxınlığıında su çarxını çe­virən öküzün olduğu bir kümbəz var. (30l a) Ən üst qatı da eyvandır. Qu­yunun üzərindəki dış səhndən bu eyvana, beş-altı pillə daha aşağıya hər iki tərəfdən pillələrlə bir yol gedir. Sağ tərəfə gedən yolun qarşısında tarix daşı vardır. Bu quyunun yanına bir quyu daha qazılmışdır. Bunun dibi digərinin orta­sından bir az daha yuxarıdadır. Bəhs etdiyim kümbəzdəki öküzün çevir­diyi çarx vasitəsilə su o quyudan bu quyuya keçir. Bu quyuya da bir çarx qo­yulmuşdur. Su bu çarxla yer üzünə çıxır və oradan da yuxarıda yeləşən bağa gedir.

Quyu nərdivanının qarşısına daşdan bir bina tikilmişdir. Quyunun ət­rafındakı divar dışında isə daş bir məscid vardı, lakin gözəl deyildi və hind tər­zində tikilmişdi.

HÜMAYUNUN ÜSYANI YATIRMASI
Hümayun hərəkətə keçəndə Nasir xan Nuhani ilə Məruf Fərmüli ko­mandanlığındakı asi əmirlər toplu bir halda Cacmavuda idilər. Hümayun on- on beş küruh məsafəyə gələndə Mömin Atəkəni xəbər bilmək üzrə göndərir. Amma o daha çox mala axın etmək istəyir və işə yarayan bir xəbər də gətirə bilmir. Mömin Atəkənin gəldiyini xəbər alan asilər qaçıb gedirlər.

Mömin Atəkədən sonra xəbər bilmək üçün Qəsəmtay, Baba Çöhrə və Böçkəni göndərir. Bunlar da düşmənin nizamsız halda qaçdığı xəbərini gə­tirirlər. Hümayun hərəkətə keçib Cacmavunu aldıqdan sonra oradan keçib Dilmavu (301 b) civarına gəlir və Fəth xan Sərvani gəlib onu görür. Hü­ma­yun da Fəth xan Sərvanini Mehdi Xoca və Məhəmməd Sultan Mirzə ilə bir­likdə bizim yanımıza göndərdi.

XORASANDA ÖZBƏKLƏRİN MƏRVƏ SALDIRMASI
Bu il Übeyd xan Buxaradan qoşun çəkib Mərv üzərinə gəldi. Mərvin ər­kində on-on beş adamlıq rəiyyət varmış, onları öldürüb Mərvin bəndini qırx-əlli gündə bağladıqdan sonra Səraxs üzərinə yürüdü. Səraxsda da otuz- qırx qızılbaş varmış. Bunlar qapını bağlayıb kurqanı təslim etmirlər. Amma kurqanın içindəki xalq üsyan edib qapını açır və özbəklər də girib bu qızıl­başları doğrayır.

Səraxsı aldıqdan sonra Tus və Məşhədə doğru hücuma keçirlər. Məş­həd əha­lisi çarəsiz qalıb şəhəri təslim edir. Tusu səkkiz aylıq mühasirədən son­ra sülh yoluyla alır. Lakin sözündə durmayaraq bütün kişiləri öldürür, qa­­dın­larını isə əsir edir.

Bu il Sultan Müzəffər Quceratinin Bahadır xan adlı oğlu -indi atasının yerinə Quceratda padşah olmuşdur- atasından şikayətçi olaraq Sultan İbra­himin hüzuruna getmiş, lakin umduğu etibarı görməmişdi. Panipat civarında olduğu­muz günlərdə mənə ərzi-halı gəldi. Mən də inayət və şəfqət fərmanla­rı göndərib ça­ğırdım. Gəlmək niyyətində idi, lakin sonra fikrini dəyişdirib İb­rahimin ordusundan ayrılaraq Qucerat tərəfinə hərəkət etdi.

Bu zaman atası Sultan Müzəffər vəfat etdi və böyük qardaşı (302 a) İs­kəndər şah -ki, Sultan Müzəffərin böyük oğludur- atasının yerinə Quce­ratda padşah oldu. Pis rəftarından dolayı başqalarıyla birləşən İma­dül­mülk adlı bir qulu İs­kəndər şahı boğaraq hələ yolda olan Bahadır xanı dəvət edir və onu Bahadır şah ləqəbiylə atasının yerinə oturdur. Amma Bahadır şah da yaxşı hərəkət edir və belə nankorluq edən İma­dülmül­kü öl­dürərək cəzasını verir. Əlavə olaraq, atasından qalan bir çox bəy­ləri də öl­dürdür. Çox qan tö­kən və qorxmaz bir igid olduğunu söyləyirlər.

HİNDİSTAN - 933 (8 OKTYABR 1526 - 27 SENTYABR 1527)
DOQQUZ YÜZ OTUZ ÜÇÜNCÜ İLİN HADİSƏLƏRİ
Bəy Veys məhərrəm ayında [=oktyabr 1526] Faruqun doğulduğu xə­bərini gətirdi. Gərçi ondan öncə bu xəbəri bir piyada gətirmişdi, lakin Bəy Veys o ay müjdə ilə bir­likdə özü də gəldi. Uşaq şənbə günü, şəvval ayının iyirmi üçündə [=2 avqust] doğul­muşdu və ona Faruq adı verildi.
ƏLİQULU BÖYÜK BİR TOP TÖKÜR
Biyanə və tabe olmayan digər bəzi kurqanlar üçün ustad Əliqulıya bö­yük bir top tökməsi əmr edilmişdi. Ocağı və digər bütün lazım olan şeyləri hazırla­dıqdan sonra mənə adam göndərdi. Bazar ertəsi günü, mə­hər­rəm ayı­nın on beşində [=22 oktyabr] ustad Əliqulunın top tökməsini görməyə get­dik.

Topun töküldüyü yerin ətrafına səkkiz ocaq qazıb metalı əritmişdi. Hər oca­ğın (302 b) dibindən bu topun qəlibinə bir arx gedirdi. Biz gəlincə ocaqların dəliklərini açdı. Ərimiş metal hər arxdan su kimi şırıltıyla qə­libə axırdı. Amma bir müddət sonra qəlib hələ dolmadan bu ocaqlardan ərimiş melalın axışı bir-bir kəsildi. Ya ocaqda, ya da metalda bir əskiklik var­mış. Us­tad Əliqulu çox dilxor oldu. Az qala özünü qəlibin içindəki ərimiş misin içinə atacaqdı. Ustad Əliqulunun könlünü alıb xələt geydirərək bu üzüntü­dən qurtardıq.

Bir-iki gün gözləyib qəlib soyuduqdan sonra açdılar. Ustad Əliqulu föv­qəladə se­vincli bir şəkildə «Topun dış qəlibi qüsursuzdur, barıtxanasını tökmək asandır» deyə adam göndərdi. Topun dış qəlibini çıxarıb adamlarına onu təmir etməyi tapşırdı, özü də barıtxanasıni tökməklə məşğul oldu.

Mehdi Xoca Feth xan Sərvanini Hümayunun yanından gətirdi. Onlar Humayundan Dilmavuda ayrılmışlar. Fəth xanı xoş qarşıladım, özünə atası Əzəm Hümayunun pərgənələrini və əlavə olaraq başqa vilayətləri də ehsan etdim. Bir kürur və altmış leklik pərgənə verdim.

Hindistanda çox etibar görən əmirlərə Əzəm Hümayun, Xani-xanan (303 a) və Xani-xanan kimi müəyyən ünvanlar verirlərmiş. Onun atasının unvanı Əzəm Hümayun idi. Öz oğlum Hümayuna görə bu ünvanı bir baş­qa­sına vermək yaraş­mazdı. Onun üçün də bu ünvanı ləğv etdim və Fəth xan Sər­vaniyə Xani-cahan ünvanı verildi.

Çərşənbə günü, səfər ayının səkkizində [=14 noyabr] ənbəli ağac­la­rı­nın üst tərəfindəki hovuzun kənarında çadırlar qurub məclis keçirdik. Fəth xan Sərvanini içki məclisinə dəvət etdim, ona şərab ikram edib əynimdəki çalma və paltarlarımı ehsan etdim. Bu ehsan və iltifatlardan sonra yanımız­dan ayrılıb vilayətinə getməsinə izin verdim. Oğlu Mahmud xan Sərvaninin daima bizimlə qalması qərarlaşdırıldı.

BİYANƏ KURQANININ TƏSLİM OLMASI
Çərşənbə günü, məhərrəm ayının iyirmi dördündə [=31 oktyabr] Mə­həmməd Əli Heydər Riqabdar bu təcili mesajla Hümayunun yanına göndə­rildi: «Həmd olsun ki, Purab asiləri qaçmış, bu gedən adam varır-varmaz, Cun­pura bir neçə bəyi təyin etməli, özün isə əsgərini alaraq sürətlə bizə ye­tişməlisin, çünki kafir Rana Sanka yaxında­dır və qapıya gəlmişdir. Onun işi­ni həll edək».

Əsgər Purab tərəfinə getdikdən sonra Biyanə civarına axın etmək və kur­qandakıları (303 b) bizə xoşluqla tabe etmək, yoxsa axın və yağma su­rətilə düşmənə hücum etmək işi Turdu bəy Qoç bəyə və kiçık qardaşı Şir Əf­kənə, böyük-kiçık qardaşları və axtacıları ilə Məhəmməd Xəlil Axta bə­yə, böyük və kiçık qardaşları ilə Rüstəm Türkmənə və hindistanlılardan Ra­vuy Sərvaniyə tapşırıldı.

Biyanədəki bu Nizam xanın böyük qardaşlarındən Aləm xan adlı biri də Təhəngər kurqanında olurdu. Bunun adamları dəfələrlə gəlib qulluq və sə­daqətlərini bildirmişdilər. Bu Aləm xan «Padşah bir bölük göndərsə, bütün Biyanə oxçularını vədlərlə öz tərəfimizə çəkməyi və Biyanə kurqanını zəbt etməyi bacararam» deyərək işi öhdəsinə almışdı. Bu üzdən də bu iş üçün ay­rılmış Turdu bəyin komandanlığındakı ilqar igid­lərinə «Aləm xan müttə­fi­qi­miz olduğu üçün bu qulluğu və xidməti öz üstünə alıb, Biyanə işində onun fikri və rəyi ilə hərəkət edin» deyə əmr edildi.

Hindistanlıların bir qismi qılınc oynatmağı bacarsa da, lakin çoxu əs­gərlikdən və komandanlıqdan bixəbər və binəsibdir. Bizim ilqar da gedib bu Aləm xana qoşulunca, o da başqa heç kimin sözünə baxmadan, işin yaxşı-pis tərəfini düşünmədən ilqarı Biyanə yaxınlığına aparır.

Bizim oraya gedən ilqarda türklərdən iki yüz əlli-üç yüz, hindis­tanlılar ilə ci­vardan alınan əsgərdən də iki mindən bir az artıq adam vardı. Nizam xan və Biya­nədəki əfqan və sipahi qüvvələri isə dörd mindən artıq, atlı ilə on mindən çox piyadadan ibarət idi.

Nizam xan bizim ilqarı görüb (304 a) sayını öyrənincə, bəhs etdiyim bu atlı və piyada əsgəriylə dərhal bunlara qarşı çıxır. Atlarına minib sürətlə saldıran bu izdiham ilqar adamlarımızı qaçırır və böyük qardaşı Aləm xan Tə­həngərini ələ keçirir. Ondan başqa beş-altı adam və bir qədər də sursat ələ keçirirlər.

Bu hərəkətinə baxmayaraq Nizam xana vədlərdə bulunaraq, bundan ön­cəki günahla­rını bağışlayıb fərmanlar göndərdik. Kafir Rana Sankanın ya­xınlaşdığı xəbərini alınca çarəsiz qalıb Seyid Rəfini çağıraraq onun vasi­tə­silə kurqanı bizim adamlara təhvil verməsindən sonra yenə Seyid Rəfi ilə birlikdə gəlib mülazimət şərəfinə nail ol­du. Ona Miyan-Duabda iyirmi lek­lik bir pərgənə ehsan etdim.

Dost eşik-ağa da müvəqqəti olaraq Biyanəyə göndərildi. Bir neçə gün sonraysa Biyanəni Mehdi Xocaya ehsan edib gəlirini yetmiş lekə çıxararaq oraya getməsinə izin verdim.