Kimyoi saodat. Abu Homid G’azzoliy
www.ziyouz.com кутубхонаси
1
ABU HOMID G’AZZOLIY
«KIMYOI SAODAT»
(Ruh haqiqati)
«Adolat»
Toshkent
2005
Nashrga tayyorlovchilar:
Mahkam Mahmud Andijoniy,
Abdulloh Umar Toshkandiy.
«KIMYOI SAODAT» ASARINING TO’LIQ MATNI HAQIDA
Sharq falsafasi va uning tarmoqlari bo‘lgan tavhid, kalom, tafsir, hadis, ruhiy va tabiiy
fanlar o‘rtasidagi ixtiloflarni
bartaraf etib, buning o‘zaro uyg‘un rivojlanish yo‘llarini kashf
etgan, fan va din bir-biriga dushman emas, do‘st ekanligini dalillab
bergan atoqli faylasuf
Muhammad Abu Homid G’azzoliy asarlari jahondagi juda ko‘p donishmand,
faylasuflarning
e’tiborini jalb etib kelgan.
G’azzoliy «Kimyoi saodat»da bunday hikoyani keltiradi: Bir guruh ko‘rlar yo‘lni ko‘rmay,
chetroqda ko‘zalar turgan joydan o‘ta boshladilar va «Kimdir yo‘limizga to‘siqlar
qo‘yibdi» deb shikoyat qiladilar. Aslida ular ko‘rligi tufayli to‘g‘ri yo‘ldan adashgan edilar.
Darvoqe’, Jaloliddin Rumiyning «Masnaviyi ma’naviy» asaridagi ko‘pchilik hikoyatlar
«Ihyo»dan: «Nafs (ruh) chavandozga
;
badan otga o‘xshaydi. Chavandozning ko‘rligi
otning ko‘rligidan zararlioqdir. Yana: Aql qalbga qo‘shilsa fazilatga aylanadi.
Aks holda
aql-fazilat emas».
Imom Muhammad G’azzoliyning nomi va asarlari sho‘rolar davrida falsafa fanida o‘qitilmay,
ta’qiqlab kelindi. Tilga olinsa ham «yomon, reaktsion faylasuf» deb qoralandi.
Muhammad va uning ukasi Ahmad bolalik chog‘larida otadan yetim qoldilar. So‘fiy
amakisi ularni boqib,
tarbiyalab, maktab va madrasalarda o‘qitdi. Arab olimi
Abdurahmon Badaviy, turk olimi Ayniy Ilhon «Mustazxiriya» kirishida yozishicha. Zayniddin
fiqq (islom shariati ahkomlari)dan ilk bilimlarni zamonasining
mashhur olimi Ahmad bin
Muhammad Rodgoniydan Oltan. Ustozining vafotidan so‘ng Nishopurga borib tahsilni davom
ettirgan. Bu yerda unga Makka va Madina imomi Juvayniy ustozlik qilgan. 1085 yilda Juvayniy
vafot etgach Zayiyh’ain Nishopurdan ketib. Shom. Quddus. Makka,
Madinani ziyorat qilib,
Bag‘dodga keladi. Saljuq sultoni Malikshohning dono vaziri Nizomul-Mulk unga alohida
g‘amxo‘rlik ko‘rsatadi. Uni mashhur Nizomiya madrasasiga bosh mudarris qilib tayinlanadi.
Imom G’azzoliy islom falsafasiga doir ko‘pgina buyuk asarlar yaratdi. Uning «Ihya al-
ulum ad-din» («Diniy ilmlarning tirilishi»), «Makrsidul falosifa» (Faylasuflarning
maqsadlari»), «Taxofutul falosifa» («Faylasuflarning ixtiloflari»), «Fazoyixul botiniya»
(«Botiniylikning rasvoligi»), «Qistosul mustaqim» («Haqiqat mezonlari»), «Ma’qulot»,
«Sifotul-asror», «Al-Munqiz min az-zalal» («Zalolatlar, yanglishuvlardan qutqaruvchi
kitob»), «Javohirul Qur’on», «Mishkotul anvor» («Nurlar manbai»), «Yoqut at-ta’vil»
(«Talqin, tafsirilarning gavhari», Navoiyning aytishicha 40 jildli), «Me’zonul-amal»,
«Ajoyibul-qulub», «Risolai laduniya» kabi asarlari jahon falsafiy tafakkurining cho‘qqilarini