Eylül 2016 İstanbul/Türkiye
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Topluluk rahmettir
- Birbirinizden ayrılmayın
- 6.Toplumda Güzel Ahlâkın Hayatîliği
- 8. Yesevilik
- Emin KIRKIL* Giriş
- Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar
- Hacı Bektaş-ı Veli
|
5. Cemaatin Önemi Hoca Ahmed Yesevî, cemaate özel bir önem verir. Daha sonra Mevlânâ’da (1207-1273) genişçe işlenecek olan cemaat konusu, Yesevî’nin yaklaşımında da oldukça önemlidir ve Müslüman toplumda birlik için gereklidir. Ahmed Yesevî, 53. Hikmet’te şöyle der: Cemaata gitmeyip namazı terk eyleyenler Şeytan ile bir yerde, derk-i esfel’de gördüm. Bu noktada Mevlânâ’nın bu konudaki yaklaşımını vermekte fayda var- dır. “Insanı görünüşte küçük âlem, ama hakikatte büyük alem olarak gören Mevlânâ,
23 “Topluluk rahmettir” hadisinden hareketle birlik halinde yaşama- nın, toplumdan ayrı hareket etmemenin önemine atıfta bulunur. Örneğin fare ile kurbağanın dostluk hikayesini 24 anlatırken de, aslan, kurt ve tilkinin avlan- ma hikayesini 25 anlatırken de, daha baştan bu hadisi zikretmektedir. Mevlânâ, evlenmenin önemini anlatırken de aynı hadisi zikretmekte ve topluluğun in- san için ne kadar anlamlı olduğunu izah etmeye çalışmaktadır: Islam dininde evlenmemek yoktur. Topluluk rahmettir. (H) Mus- tafa (Allah’ın salatı ve selamı onun üzerine olsun) toplulukla çalıştı. Çünkü ruhların topluluğunun çok büyük eserleri vardır. Insan tek ve yalnızken bu eser hasıl olmaz. Mescidleri yapmanın sırrı, mahalle hal- kının orada toplanması, Allah’ın rahmeti ve [elde edilecek faydanın] artmasıdır. (…) Cami’yi şehir halkının toplanması için yapmışlardır. Kabe’yi ziyaret etmeği de dünyadaki insanların çoğunun, birçok şe- hirlerden ve iklim bölgelerinden gelip orada toplanmaları için vacip kıldılar. 26 Burada Mevlânâ, toplumun, toplumsallığın temeline evlenmeyi ve dolayı- sıyla aileyi yerleştirmektedir. Mevlânâ’nın toplumun varlığının devamını ev- lilikle izah etmesi, orijinal bir yaklaşım olarak görülebilir. Insanın tek başına 23 Abdülbâki Gölpınarlı, Mesnevî ve Şerhi, 2. bs., MEGSB Yay., Istanbul 1985, c. IV, s. 85 24 A. Gölpınarlı, Mesnevî ve Şerhi, c. IV, s. 407 vd. 25 Mevlânâ, Mesnevî. http://www.yesilyol.net/modules.php?name=mesnevi&op= content &tid= 5&query =topluluk, 24.03.2006 26 Mevlânâ, Fîhi Mâfih, Çev. M. Ü. Anbarcıoğlu, MEGSB Yay., Istanbul 1990, ss. 100-101 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 347
yaşayamayacağı ve bir eser hasıl edemeyeceği vurgusu, insan için toplumun hayatîliğini ortaya koyması bakımından oldukça önemlidir. Bu yaklaşım, ge- rek Batı’da gerekse Islam dünyasında bazı ünlü düşünür ve bilim adamlarının görüşlerini önceleyen bir yaklaşımdır. Örneğin J. J. Rouesseau ve Ibn Hal- dun’un toplum yaklaşımları açısından durum böyledir.” 27 “Câminin Mevlânâ tarafından ‘tamamen’ ‘sosyolojik’ yorumu, oldukça dikkat çekicidir. Mevlânâ, mescidlerle mahalle birlikteliğinden cami ile şehir birliğine oradan da Kâbe ile evrensel birlikteliğe geçmekte ve böylece ibadet yerlerinin sosyal anlamını ortaya koymaktadır. Esasen Mevlânâ, bu yaklaşı- mıyla ibadet yerlerini sosyolojik temelde anlamlandırmakta, toplumsal hayat için onların ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır. Mevlânâ, Topluluğa dost ol. (…) Zira kalabalık ve kervan halkının çokluğu, yol vurucuların belini kı- rar, onları kahreder.” 28 diyerek birlik olmanın, dayanışma halinde bulunmanın birey için ne kadar önemli olduğunu 29 belirtmiş olur. Mevlânâ için toplumda birlik halinde ol- mak, son derece önemlidir: Dostlar, dostlar! Birbirinizden ayrılmayın! Başınızdan kaçamak heveslerini atın! Mademki hepiniz birsiniz, ikilik havası çalmayın. Vefa sultanı emre- diyor: Vefasızlık etmeyin! 30 Cemaatten bir an bile ayrılmanın şeytanın hilesinden ibaret olduğu görü- şünde olan 31 Mevlânâ, topluluktan ayrılmanın çok tehlikeli bir şey olduğunu kurt-kuzu metaforuyla anlatmaya çalışır. Mevlânâ’nın yaklaşımında, 27 Ejder Okumuş, “Mevlana`da Sosyolojik Okuma”, KHukA Kamu Hukuku Arşivi, 9: 2, ss. 63-70 28 Mevlânâ, Mesnevî, Çev. V. Izbudak, Gözden geçiren: A. Gölpınarlı, MEGSB Yay., Istanbul 1991, c. II, ss. 165 29 Mustafa Tekin, Mevlana Pergelinde Toplum, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yay., Konya 2005, s. 64 30 Mevlânâ, Mevlânâ’nın Rubaileri, Çev. M. N. Gençosman, MEGSB Yay., Istanbul 1988, s. 131 31 Mevlânâ, Mesnevî, Çev. V. Izbudak, Gözden geçiren: A. Gölpınarlı, MEGSB Yay., Istanbul 1991, c. II, s. 166
348 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Kurt, çok kere sürüden ayrılıp yalnız başına giden kuzucağızı tutar. Sünneti, topluluğu bırakan kişi, bu yırtıcı canavarlarla dolu yerde kendi kanını dökmez de ne yapar? Sünnet yoldur, topluluk da yoldaşa benzer; yolsuz, yoldaşsız, darlığa düşersin. 32
luluktan ayrılmanın tehlike boyutlarını ortaya koyar.” 33 “Meşhur Osmanlı düşünürlerinden Kınalızâde Alî Efendi (1511-1571), Mevlânâ’nın toplum yaklaşımından hareketle insanların bir araya gelerek ya- şamalarının zorunlu olduğu üzerinde durmaktadır: Bilindiği gibi insan uzuvlarından bazısı âmir, bazısı da âmir uzva bağlıdır. Meselâ: Ciğer, insan ruhunun canlı kalmasında kalbe muh- taçtır. Kalp de tabiî ruhla ciğere muhtaçtır. Ikisi de şahsın rûhu ve his kuvveti bulmak da dimağa, dimağın canlılığının korunmasında da kalp ve ciğere muhtaçtır. Bunun gibi insanların bazısı reis (idareci), bazısı da idare edilendir. Bazısı bazısından istifade eder. Her biri bir yönden birbirlerine muhtaçtırlar. Bu duruma göre insanların kendi cinsleri ile bir arada yaşamaları, birbirlerine yardımda bulunmaları zarurîdir. Mesnevî: Insanoğlu birbirlerinin uzuvlarıdır. Çünkü hepsi aynı cevherden yaratılmışlardır. Eğer uzuvlardan biri hastalanırsa, Diğer uzuvlarda huzur ve rahat kalmaz… ……………………… Insanlardan ayrılıp, dağ başlarında ve mağaralarda yaşayanlar, bunu dindarlık ve insanlık kemali zannedenler vardır. (…) 34 Esasen Mevlânâ’nın topluluk vurgusu, onun tevhid ve vahdet-i vücûd an- layışıyla paralellik arz etmektedir. Birlik, her şeyden önce gelir. Tevhidî birlik- telik, sadece Allah’ın birliğini değil, sosyal birliği de ifade eder. Islâm, tevhid 32 A. Gölpınarlı, Mesnevî ve Şerhi, c. IV, s. 90 33 Ejder Okumuş, “Mevlana`da Sosyolojik Okuma”, ss. 63-70 34 Kınalızâde Ali Efendi, Devlet ve Aile Ahlâkı, Haz. A. Kahraman, Tercüman 1001 Temel Eser, Istanbul ty., s. 137 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 349
inancıyla iman planında Allah’ın birliğine, Allah’tan başka hiçbir ilah olma- dığına inanmayı getirirken sosyal planda hem kurumları arasında anlamlı bir bütünleşme olan sosyal bir yapı meydana getirmekte, hem de bireyleri böyle bir sosyal yapının gerektirdiği rolleri icra etmeye hazırlamaktadır. 35 Böylece birey-toplum ilişkisi de denge temelinde sağlanmış olmaktadır. Anlaşıldığı kadarıyla Mevlânâ’nın yaklaşımında birey ve toplum aynı bütünün değişik boyuttaki görünüşleridir.” 36 Yesevî’nin cemaat yaklaşımının Mevlânâ tarafından genişçe ele alındığı söylenebilir. 6.Toplumda Güzel Ahlâkın Hayatîliği Hoca Ahmed Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet’i aslına bakılırsa bir ahlâk kitabıdır. Denilebilir ki bu eser, baştan sona toplumda iyi/güzel ahlâkın ne kadar hayatî olduğunu ortaya koymaktadır. Ahlâk sosyolojisi açısından Yesevî’nin dikkate değer yaklaşımları olduğu söylenebilir. Bir örnek vermek gerekirse, âlimin, hâkimin, imamın, müftünün konumuna uygun davranmaması, insanları is- tismar etmesi hususunda şöyle demektedir: Hakk kulları dervişler hakikati bilmişler Hakk’a âşık olanlar Hakk yoluna girmişler. Hakk yoluna girenler, Allah diye yürüyenler Erenler izini izleyip memleketten geçmişler. Evrenin övüncü Mustafa, öyle dedi merhaba, Mirâc gecesi deyip fakr yolunu almışlar. Gönül vermeyip dünyaya, el uzatmayıp harama, Hakk’ı seven âşıklar ahaliden geçmişler Dünya benim diyenler, cihan malını alanlar, Kerkenez kuşu gibi olup o harama batmışlar. Molla, müftü olanlar, yanlış fetva verenler Akı kara eyleyenler o cehenneme girmişler. 35 Bilgiseven, A. Kurtkan, Din Sosyolojisi, Filiz Yay., Istanbul 1985, s. 312 36 Ejder Okumuş, “Mevlana`da Sosyolojik Okuma”, ss. 63-70 350 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Kadı, imam olanlar, haksız dâva eyleyenler O eşek gibi olarak yük altında kalmışlar. Haram yiyen hakimler, rüşvet alıp yiyenler Kendi parmağını dişleyip korkup durup kalmışlar. Tatlı tatlı yiyenler, türlü türlü giyenler, Altın tahta oturanlar toprak altında kalmışlar. Mümin kullar, sâdıklar, sıdkı ile duranlar Dünyalığını sarf edip cennet hûrisini kucaklamışlar Kul Hoca Ahmed bilmişsin, Hakk yoluna girmişsin, Hakk yoluna girenler Hakk cemalini görmüşler. 37 Bu dizelerde ifade edilen olumsuz hususları, kötü ahlâki tutum ve davra- nışları, aynı zamanda Yesevî’nin kendi dönemindeki bazı toplumsal aktör ve gruplara yönelttiği eleştiriler olarak da anlamak mümkündür. Şu dizeler de bu şekildedir: Ulu küçük yaranlardan edeb gitti Kız ve zayıf gençlerden haya gitti “Haya imandandır” deyip Rasûl dedi Hayâsız kavim acaipler oldu dostlar Müslüman müslümanı eyledi katil Haksızı tutub haklı işleri kıldı batıl Mürid pirine kılmadı yüz ve hatır Nasıl kötü zamanlar oldu dostlar Dünya ehli halkımızda cömertlik yok Padişahlarda vezirlerde adalet yok Dervişlerin duasında kabul edilme yok Türlü bela halk üstüne yağdı dostlar 37 Dîvân-ı Hikmet, 99. Hikmet Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 351
Ahirzaman bilginleri zâlim boldu Hoşgeldin deyiciler bilgin oldu Hakk’ı söyleyen dervişlere düşman oldu Nasıl kötü zamanlar oldu dostlar 38
Görüldüğü üzere Ahmed Yesevî, toplumu ahlâk bakımından bir okumaya tâbi tutmaktadır. Pîr, riyakarlığı, gösterişçi dindarlığı da ahlâk noktasında ele alır: Ahir zaman şeyhi düzeltir dış görünüşünü Zühd ve takva kılmayıp bozar iç alemini Keramet der gaflet uykusunda gördüklerini Riya ile halka kendini satar dostlar 39
Hoca Ahmed Yesevî’nin Yesi’deki türbesi, yöreden ve farklı bölgelerden gelen insanların ziyaretleriyle dolup taşmaktadır. Gerek Zilhicce ayında yapı- lan ziyaretler, gerekse diğer zamanlarda yapılan ziyaretler, oldukça önemlidir. Derdi olan, cenazesi olan, düğünü olan, yeni evlenen vd. kimselerin türbeyi ziyaretleri, dikkat çekicidir. 2014 yılında araştırmacı tarafından buraya yapı- lan ziyarette bunlar gözlemlenmiştir. Eski Sovyetler Birliği yönetimi altınday- ken Islam’ı yaşama konusunda çekilen sıkıntılar karşısında da bu türbenin oradaki Türkler nezdinde ayrı bir önemi olmuştur. Ahmet Yesevî’nin Türbesi Camii Hazret’in bulunduğu Yesi, orada ve hav- zada yaşayan insanlar tarafından adeta kutsal bir mekan ve belde olarak al- gılanmakta ve muamele görmektedir. Gerçekten de Türkistan’ın birçok ye- rinden insanlar, Yesi’ye Yesevî’nin kabrini ziyaret için akın ederek gelmek- tedirler. Orada yaşayan Türklerin halk dinî inancına göre Ahmet Yesevî’nin kabrini ziyaret etmenin haccetme benzeri sevabı vardır. Bazı zengin Kırgızlar, Kazaklar, cenazelerini Ahmet Yesevî’nin mezarı civarına gömmek için Yesi’ye giderler. Hatta bazı zenginlerin daha hayatlarındayken türbe civarında arsa veya toprak satın alıp öldükleri zaman oraya gömüldükleri vakidir. 38 Dîvân-ı Hikmet, 89. Hikmet 39 Dîvân-ı Hikmet, 85. Hikmet 352 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 8. Yesevilik Hoca Ahmed Yesevî’yi sosyolojik açıdan anlama noktasında önemli bir husus da, onun görüş, düşünce ve yolunu esas alan, farklı Türk coğrafya ve toplumlarında onun yolunu sürdüren halifelerinin olması 40 ve onun adını ta- şıyan bir tarikatın ortaya çıkmasıdır. Yeseviye veya Yesevilik adıyla bilinen bu tarikat, Islam dünyasında önemli bir taraftar ve mensup kitlesine sahiptir. Hoca Ahmed Yesevî’nin tarikatı olarak Yesevilik, Islam’ın Türkler arasında yayılmasında, öğrenilmesinde, algılanması ve tecrübe edilmesinde önemli et- kilere sahip olmuştur. Yesevilik tarikatı, çeşitli tartışmalar ve görüş ayrılıkları olmakla birlikte Türk dünyasındaki farklı tarikatları, ekolleri ve sûfî anlayış- ları çeşitli biçim ve içeriklerde etkilemiştir.
Hiç şüphesiz sosyolojik okuma yaklaşımıyla Hoca Ahmed Yesevî daha ge- niş bir konudur. Fakat bu çalışma bu noktada daha geniş çalışmalar için bir başlangıç olarak düşünülebilir. Pîr-i Türkistan Hoca Ahmed Yesevî’nin özel- likle Dîvân-ı Hikmet’te konulara yaklaşımını, Islam anlayışını, Islam’ı Türk- lere anlatma ve öğretme yöntemini sosyolojik açıdan ele almanın, O’nu daha doğru anlamaya, onun temsil ettiği çizgiyi ve o çizginin zihniyet dünyasını daha iyi kavramaya çok önemli katkılarda bulunacağı açıktır. Bu sınırlı çalışmada yapılmak istenen, Yesevî’nin Islam anlayışı ve Islam’ı Türklere öğretme yaklaşımını, topluma rehberliğini, topluma açık yönünü, olaylara bakış açısını anlamaya çalışmaktır. Sonuç olarak Hoca Ahmed Yesevî, Türklere Islam dinini sûfi bir bakış açısı/yorum ile Türk dili vasıtasıyla öğretme yoluna gitmiştir. Islam’ı basit- leştirmek ve kolaylaştırmak suretiyle insanlara sunmuş ve bunda da başarılı olmuştur. Yesevî, Dîvân-ı Hikmet adlı eserinde Türkçe ile Islam’ı anlatma, insanlara yumuşak davranma, sevgi ile yaklaşma, toplumun dertleriyle dertlenme, pay- laşımcı olma, cömertlik, toplum adamı olma, gerçek âlimin toplum için öne- mi, sahte âlim ve şeyhin toplum için tehlikeli oluşu, güzel/iyi ahlâkın birey ve toplum için ne kadar hayatî olduğunu vd. ortaya koymaktadır. Hoca Ahmed Yesevî’nin toplumsal yönünün anlaşılmasına katkı sunması bakımından Yesi’deki türbesinin toplumsal boyutları ve Yesevilik tarikatının bugüne kadar kitleleri etkilemeye devam etmesi hususu da önemlidir. 40 Bkz. Kadir Özköse, “Ahmed Yesevî ve Dîvân-ı Hikmet”, Tasavvuf, 7/16, 2006, ss.293-312 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 353
Kaynakça Ali Efendi, Kınalızâde, Devlet ve Aile Ahlâkı, Haz. A. Kahraman, Tercüman 1001 Temel Eser, Istanbul ty. Barkan, Ömer Lütfi, “Osmanlı Imparatorluğunda Bir Iskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler: Istila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, Vakıflar Der-
Bilgiseven, A. Kurtkan, Din Sosyolojisi, Filiz Yay., Istanbul 1985 Gölpınarlı, Abdülbâki, Mesnevî ve Şerhi, 2. bs., MEGSB Yay., Istanbul 1985 Hoca Ahmed Yesevî, Dîvân-ı Hikmet, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 2001 Hoca Ahmed Yesevî, Dîvân-ı Hikmet, Haz. Hayati Bice, TDVY., Ankara 2008 (http://www. divanihikmet.net/hikmet1.html#header, 08.08.2016) Mevlânâ, Mevlânâ’nın Rubaileri, Çev. M. N. Gençosman, MEGSB Yay., Istanbul 1988 Mevlânâ, Fîhi Mâfih, Çev. M. Ü. Anbarcıoğlu, MEGSB Yay., Istanbul 1990 Mevlânâ, Mesnevî, Çev. V. Izbudak, Gözden geçiren: A. Gölpınarlı, MEGSB Yay., Istanbul 1991 Mevlânâ, Mesnevî. http://www.yesilyol.net/modules.php?name=mesnevi&op= content &tid= 5&query =topluluk, 24.03.2006 Okumuş, Ejder, “Ibn Haldun ve Osmanlı’da Çöküş Tartışmaları”, Divan, Sayı: 6: 1, 1999, ss. 183-209 Okumuş, Ejder, “Mevlana`da Sosyolojik Okuma”, KHukA Kamu Hukuku Arşivi, 9: 2, ss. 63-70 Okumuş, Ejder, “Evliya Çelebi Kütahya’da”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: XXVI, 2007, ss. 83-120 Okumuş, Ejder, “Marifetname’de Beden”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi (Elektronik dergi), VIII: 1, 2008, ss. 9-43 Okumuş, Ejder, Osmanlı’nın Gözüyle İbn Haldun, 2. bs., Iz Yay., Istanbul 2009 Okumuş, Ejder, “Ibn Haldun’da Kur’an’ı ‘Sosyolojik’ Okuma”. Diyanet İlmi Dergi (Kur’an’ın Nüzûlünün 1400. Yılı Anısına Kur’an Özel Sayısı), (2010), ss. 331-336 Okumuş, Ejder, “Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde “Sosyoloji”nin Işaretleri”, Doğumunun 400. Yılında Uluslararası Evliya Çelebi Sempozyumu, Kütahya Valiliği, Kütahya, 23-26 Mart 2011. Okumuş, Ejder, “Evliya Çelebi’nin Seyahatname’sinde Diyarbakır”, e-Şarkiyat İlmi Araştırma- lar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633, Sayı: VII, 2012, ss. 14-51. Okumuş, Ejder, Evliya Çelebi’nin Gözüyle-Gezdi, Gördü, Yazdı, Lotus Yay., Ankara 2012 Okumuş, Ejder, Dinin Toplumsal İnşası, Akçağ Yay., Ankara 2015 Onat, Hasan, “Ahmet Yesevi’nin Din Anlayışı ve Bektaşilikteki Bazı Yansımaları”, http:// www.hasanonat.net/index.php/89-ahmet-yesevi-nin-din-anlay-s-ve-bektasilikteki-baz-yans-ma- lar, 08.08.2016 Özköse, Kadir, “Ahmed Yesevî ve Dîvân-ı Hikmet”, Tasavvuf, 7/16, 2006, ss.293-312 Tekin, Mustafa, Mevlana Pergelinde Toplum, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yay., Konya 2005
Evliya Çelebiye Göre Diyar-ı Rumdaki Yesevi Halifeleri Emin KIRKIL* Giriş Bu bildiriye Türk Dünyasının iki büyük şahsiyetini bir araya getirmek ve birlikte anma fırsatını bulmuş olmanın benim için büyük bir saadet olduğunu belirterek başlamak istiyorum. Birisi bütün bir Türk Dünyasının manevi mimarı, bütün bir Türklük âle- mini doğudan batıya asırlarca aydınlatan gönüller güneşi, Türk-i Türkan, Pir-i Türkistan Hoca Ahmet Yesevî, diğeri Türk tarihinin en büyük gezgini seyyah- ı fakir Evliya Çelebi… Ilginçliğe bakın ki 17. yüzyıl adamı olan Evliya Çelebi, Osmanlı ülkesi hakkında bilgi verirken Ahmet Yesevî ve onun Diyar-ı Rum’a gelmiş olan halifeleri hakkında bilgi verir. Evliya Çelebi’nin Yesevî’ye bu ilgi- sinin akrabalık iddiasından kaynaklandığı açıktır. Onu her andığında atamız,
rihî bir değeri varsa şüphesiz Istanbul’un fethi sırasında Fatih’in bayraktarı olan dedesi Yavuzer (belki de Özbek) vasıtası ile olduğu düşünülebilir ise de 1 bunun tarihî bir kıymeti olduğunu düşünmek zordur 2 . Türk yurtlarının birçoğunda Yesevî’ye olan saygıdan dolayı ailelerin kendilerini bu büyük zata nispet ettikleri gözlemlenmektedir. Hokand çevresinde soyunu Yesevî’ye bağ- layan şahıslara ezler denilmektedir ki bu isim azizler deyiminin halk dilindeki söylenişinden ibarettir 3 .
miyorum. Sözlük ve tarihi anlamıyla birçok izah yapılır şüphesiz. Ama kana- atimce Türk için, Diyar-ı Rum; ülkü hâline getirdiğimiz belde, bir boyutuyla * Yrd. Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi Tarih Bölümü, eminkirkil@hotmail.com 1 Mücteba ILGÜREL, “Evliya Çelebi” DİA C.XI, Istanbul 1995, s. 529. 2 M. Cavid BAYSUN, “Evliya Çelebi” İA, C. IV, Istanbul 1993, s. 401. 3 Fuad KÖPRÜLÜ, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 1981, s. 69 n 62 .
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 355
kızıl elma, sonuçta bizim yapmaya karar verdiğimiz topraklar için kullanıl- mıştır sanki… Bu nedenle bir zamanların Anatoliası da Trakyası da bizim tarafımızdan Diyar-ı Rum olarak adlandırılmıştır. Ahmet Yesevî’nin Batı Türkleri arasındaki etkisi, bugün Anadolu diye isim- lendirilen Diyar-ı Rum topraklarının Türk-Islam yurduna dönüştürülmesinde daha açık bir şekilde görülür. Bu süreçte Yesevî geleneğinde yetişmiş birçok sufi derviş Horasan veya Türkistan’dan Diyar-ı Rum’a gelerek irşad vazifesinde bulunmuşlardır. Büyük bir çoğunluğu Yesevî halifesi olarak nitelendirilen bu sufilerin büyük bir kısmı inancın olgunlaşması kadar nüfusun oluşmasında da önemli katkılar sağlayarak bir kolonizatör hizmetine soyunmuşlardır. Bu öylesine kabullenilmiş, öylesine kökleşmiş bir gelenek hâline dönüşmüştür ki Istanbul’un fethinde bile etkin rol oynayan sufiler arasında Yesevî halifesi tanımlaması ile karşımıza çıkmaktadır. Osmanlı ülkesini dolaşan Evliya Çelebi gezdiği memleketlerdeki veli tür- beleri arasında özellikle Yesevî halifesi olarak nitelendirilenleri hakkında bilgi vermektedir. Hacı Bektaş-ı Veli Yesevî dervişlerinin Hacı Bektaş ile olan ilişkilerinden dolayı birçok kez ondan bahseden Evliya Çelebi, Hacı Bektaş ile ilgili menkıbevi bilgiler verir. Tokat’tan bahsederken; “567 [1172] tarihinde Selçuklulardan Melik Iz- zeddin Kılıc Arslan Şah ibn Mesud Ermeni kavmi elinden bilek zoruyla kızgın kılıç vurup keferenin derman damarların kesip fethetmiştir. Sonra Konya’da Sultan Alaeddin’in iktidarı son bulduğu sırada Ermeni ve Rum kefereleri fır- sat bulup bu kaleyi bir yolunu bulup işgal eylemişlerdi. O sene Sultan Hacı Bektaş Veli-yi Horasani büyük atamız Türk i~ Türkan Hoca Ahmed Yesevî iz- niyle Horasan’dan Rum diyarına gelip Osmanoğlu’nun ilk çıkışlarında Ertuğ- rul’a ve Osmancık’a yardım etmeye geldiğinde bu Tokat Kalesine yakın gelir- ken bütün kefere karşılamaya çıkıp şehrin kuzeyi dışında Sümbüllü adındaki Meram Bağına kondurup izzet ikram ettiler. Hazret-i Hacı Bektaş Veli kefere- den bu kaleyi istedi, vermediler. “Inşaallah yakın zamanda Yıldırım gibi bir er çıkıp bunu feth eder” diye Sümbüllü adlı makamda bir halifesini seccade sahibi edip orada alıkoydu. Hala Sümbüllü Sultan namıyla meşhur bir kutup kimse orada gömülüdür. Sonra Horasan Sultanı Karaman diyarına yola çı- kıp yine Horasan erenlerinden Hazret-i Sultanu’l-ulema ve Hazret-i Mevlana ile müşerref olup Rum seyahatini etti. Yaradanın hikmeti zaman geçmesiyle
356 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Selçuklular devleti son bulup 600[1300] tarihinde yine Hazret-i Mevlana ve Hazret-i Bektaş Veli izniyle devlet Ertuğrul’a doğrulup nice fetihler etti. Az müddette Söğütçük adlı kasabada Ertuğrul vefat edip devlet Osmancığa yüz tuttu, cülusu tarihi “Evvela Osman” lafzıdır. Sözün özü, Hazret-i Hacı Bek- taş Veli Osmancık ile Bursa fethine memur olup Osmancık nikris hastalığına tutulduğundan Konya’ya gitti. Yerine oğlu Orhan Gazi’yi Bursa üzre muha- saraya koyup tam (-—) ay dolup Osman Gazi vefat ettiği an Bursa feth oldu. Orhan ilk defa Bursa içinde Hacı Bektaş Veli izniyle sikke ve hutbe sahibi olup müstakil padişah oldu. Sonra Horasan Sultan Hacı Bektaş Veli Kırşehri adındaki şehirde merhum oldu. Sonra onların inci saçan sözleri bereketiyle Yıldırım Han ortaya çıkıp der- ya gibi asker ile bu Tokat Kalesi’ni kuşatıp bilek zoruyla 795 [1393] tarihinde Tokat Kalesi’ni fethetti. Aynı sene içinde Amasya’yı da fethetti. Yukarıda gecen Sümbüllü Baba Tekkesi yakınında bağlar içre Taşoluk Tek- kesi adlı tekkede hala bir tuhaf renkli taş vardır. Bir tarafı oluk gibi kazılmıştır ve üzerinde Ibri hattı yazılmıştır. Eski zamanlarda geçmiş âlimler mi yahut eski kâhinler mi bu taşa üç satır hat ile bir tılsım harfleri yazmış, günde bi- rer kere bu sert taştan süt akarmış ve bir saat sonra yine kesilirmiş. Hazret-i Resulullah saadetle yeryüzüne ayak bastığında yüz binlerce tılsımların etkisi kaybolunca bu da harap olur. Hatta bu diyar kefere elinde iken Hacı Bektaş Veli, kefereden bu kaleyi Os- mancık’a isteyince Ermeniler sultandan keramet isteyip, “Şu taştan zaman ile süt akardı, yine aksa. Bu kaleyi senin Osmancığına tamamen teslim edelim” derler. Hemen Bektaş Veli bir kere, “Ey taş, Allah’ın izniyle ak süt ak” deyince yedi saat süt akıp Sümbüllü deresinden süt akar. Sonra kefereler sözlerinde durmayıp Tokat Kalesi’nin anahtarlarını vermediklerinde süt kesildiğini Er- meniler “Sihirdir” diye yazmışlardır. Hâlâ o taş oluk durduğu için Taşoluk Tekkesi adıyla gezinti yeridir 4 .
Yüklə 6,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|