Eylül 2016 İstanbul/Türkiye
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ/KAYNAKLAR
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Erol CİHANGİR*
- Bozkırın Göçebe/Çoban Dünyası 3
- Arap Akınları Karşısında Bozkır Dünyası
- İktidar Karşısında Sufizm ve Sosyo-Politik İlişkiler
- Türk Göçebe Ahlakının Yesevî’de Tezahürü ve Düsturları
|
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ/KAYNAKLAR Candarbek Z.Z., Yassaui Koja Ahmet. “Yassaui jolı jane kazak kogamı”. Gılımi zertteu. Almatı, El-Şejire: 2006. Candarbek Z.Z., Maulana Safi ad-din Orun Kalylakidin “Nasab Naması”. Ontüstik Kazakstannın VIII-XII g.g. tarihının deregi. Tari.g.k.disser. Türkistan: 2000. Devlet M.A. Petroglifı na dne Sayanskogo morya. Moskova: 1998. Demidov S.M. Sufizm v Turkmenii (evolyutsa i perejitki). Pod.red.N.Bayramsahatova. Aşgabat, Ilım: 1978. 390 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Engin, Akgün. Türki halıktarındagı kurbandık şalu. 3 san, Kazak tarihı. Kenjetay D. Koja Ahmet Yassaui dünyetanımı. Türkistan, Turan: 2004. Kenjetay D. Bügingi dini tirşiliktin dastürli negizderi//Bügingi dintanu maseleleri. Galımi konferensya materyaldarı. K.A.Yasaui at. HKTU. Türkistan: 2004. Knorozov Yu.V. Mazar Şabun-nami (nekotorıe perejitki domusulmanskih verova- nii u narodov Horezmskogo oazisa). Sovetskaya etnografya: 1949, №2. Muhammad, Yusuf Hattar. Ensiklopedya sufizma. Izdatelski dom “Ansar”. Mos- kova: 2005. Moşkov V.A. Materyalı dlya harakteristiki muzıkalnogo tvorçestva inorodtsev Voljsko-Kamskogo kraya. MelodiiNogayskih i Orenburgskih Tatar. 1 Vvedenya//Iz- vestya obşestva arheologii, istorii i etnografii pri imeratorskom Kazaknskom univer- sitete. Vıpusk 1. Kazan: 1894. Potapov L.P. Altayskii şamanizm. Leningrad: 1991. Sibgatullina A.T. Sufiiskiye tarikatı sredi tyurkskih narodov//Sbornik tezisov re- gyonalnoy nauçnoi konferensii “Problemı vzaimodeystvya natsyonalnıh kultur”. As- trahan: 1995. Trimingem D. S. Sufiiskye ordenı v Islame. Moskova: Sofya: 2002. Valihanov Ç.C. Sobraye soçinenii v 5 tomah. Tom 1. Kaz.sov.ensikl., Almatı: 1984. Vaynşteyn S.I. Mir koçevnikov tsentralnoi azii. Moskova: 1991. Yassauy Koja Ahmet. Dyuani Hikmet (Danalık kitabı). Almatı: 1993. Yaman, Ali. Modernitzasya men diny katınastarga baylanıstı kazirgi tandagı Türki- yada bektaşilerdegi diny kodifikatsya maseleleri, 83-93 b.//Bügingi dintanu maselele- ri gılımi konferensya materyaldarı. K.A.Yasaui at. HKTU. Türkistan: 2004. Göçebe Toplumun Ahlaki Tekamülünde Hoca Ahmet Yesevî ve Yesevîlik
Ahlakın genel olarak dinin ayrılmaz bir rüknü veya cüzü olduğu genel geçer bir hüküm olarak kabul edilirse de diğer yandan ahlak, din ile birlikte olabileceği gibi dinden de bağımsız olan/olabilen, insana özgü değerlendirile- bilecek müstakil bir olgudur. Dolayısıyla her insanın tabiatında bir ahlak duy- gusu vardır. Bu durum sadece din/dinlerin kendilerine özgü bir ahlak anlayış- ları, öğretileri olabileceği anlamına gelmediği gibi dinsiz yahut panteist inanç mensuplarının ahlaksız oldukları veya olabilecekleri anlamına da gelmez. Her ne kadar konumuz başlı başına bir “ahlak” meselesi olmasa da he- men hemen kadim zamanlardan günümüze kadar peygamberlerden dinlere, filozoflardan felsefeye, hükemâdan kanunlara kadar insanlığın dikkat konusu olmuş olan “ahlak”ın beşeriyet tarihinde özel ve sürekli bir yer işgal etmiş olduğu görülür. “Ahlak riayet edilmesi gereken görünmeyen belli müeyyide ve ölçülerden ibaret olup, bu müyyidelere uygun olan eylem ve davranışlar ahlaki veya tam tersi olduğunda ahlak dışı kabul gördüğü genel geçer bir kuraldır. Bir disiplin olarak ele alındığında ahlak, olanı değil, olması gerekeni konu alan normatif bir ilim dalıdır. Temel ahlak kuralları evrensel olup her zaman ve her yerde ge- çerli olmakla beraber, bunlar çeşitli çağlarda, bölgelerde, toplumlarda, kültür ve medeniyet çerçevesinde farklı şekillerde yorumlanır ve değişik şekillerde tezahür eder” 1 Sözün gelişi bir toplulukta bir kıymet hükmü ifade eden bir davranış ve ifade biçimi, bir başka toplumda herhangi bir şey ifade etmediği gibi tam tersi de olabilir. Kültürel antropolojinin mutalarında sıkça rastlaya- * Dr., INALCO, Paris. 1 Süleyman Uludağ, “Ahlâk ve Değişim”, Köprü Derg., S. 75, Istanbul, 2001 392 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî bileceğimiz bu tür örneklerin, toplumsal çözümlemelerde çok önemli bir yeri ve ayrı bir konu olduğunu da bildirmeliyiz. Sempozyumumuza konu olan Hoca Ahmet Yesevî ile onun içinde yaşadığı beşeri ve fiziki coğrafya ve toplumsal yapı; Türklerin Islamın kabulüyle yeni bir din/medeniyet boyutuna geçmeleri, yeni dinin (Islam) ahlaki kurallarının ilavesiyle bozkır toplumunda tabii olarak bir takım derin kırılmalar, eğilip, bükülmeler ve toplumsal sarsıntılara yol açmakla, inançlarda olduğu kadar toplum hayatının katmanlarında da değişiklik meydana getirir. Bunlar, bozkır toplum hayatının o zamana kadar yabancısı olduğu sınıflaşma, sömürü, dinî hayatta şeriattan farklı sufi hareketlerle tarikat oluşumlarının doğuşuna ve gelişmesine yol açacaktır. Islamın zuhuruyla önceleri eski Yunan filozoflarının eserlerinin tercüme- siyle başlayan bir takım tefekkür hareketleri, 8.yy.dan itibaren felsefenin ah- lakla ilgili bölümü Islam alimleri arasında dikkat çekmeye başlamıştır. Ancak dinin/Islamın vaaz ettiği ahlak, bir problem olarak her bölge ve toplumda kendine mahsus şartlar içinde şekillenmeye başlar. Mesela, Kur’an ve sünnete dayalı ahlak anlayışı hadislerle beslenerek Arap toplumunda gelişirken devlet ve siyaset felsefesi olarak ilim camiasında teorik ahlak, diğer yanda Islamın doğuş merkezinden uzaklaştıkça tasavvufî sufi bir ahlak anlayışı gelişir ki, bunun en müşahhas hâli göçebe toplumlarda tezahür eder. Anlaşılacağı üzre, geniş Islam coğrafyasında yaşayan çeşitli kavim ve halk- ların uzun yüzyıllar boyunca uyageldikleri geleneksel ahlak anlayışı ve tavır, başta bu kavim ve halkların Islam öncesi inanç, adet ve kültürleri olmak üzere pek çok tarihi sosyal ve kültürel unsurlarla oluşmuş ve buna rağmen Islami bir renk de taşımıştır. 2
3 Ortadoğu mahreçli yeni dinin merkezden böylesine uzak bir mekân olan Asya bozkırlarına Islam’ın girişiyle başlayan dönemin en belli başlı vasfı, gö- 2 A.g.m., a.g.d. 3 Burada, göçebe/çoban topluma yaptığımız atıflarla ilgili olarak bu topluma-özel olmakla bera- ber- yapmış olduğumuz atıflarla göçebeliği kutsamak, yüceltmek gibi bir endişemiz olmadığı gibi amacımızın, bu toplumu anlamlandırmak, bir başka ifadeyle bu toplumun ayırt edici vasıflarından günümüz için herhangi bir malzemenin çıkarılıp çıkarılamayacağı üzerine çaba harcamak olduğunu bildirmeliyiz. Zira hâlâ varlığını devam ettirme gayretinde olan söz ko- nusu göçebe toplumun ahlak anlayışı modernizm karşısında yenilmiş bile olsa bir şekilde toplumsal hafızanın bilinçaltında yaşadığı bir başka gerçektir. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 393
çebe toplum hayatında geleneği reddetmeyen fakat geleneğin cevap vermedi- ği yerde yeni cevaplar bulabilen ve bir başka anlamda geleneği restore eden toplumsal şartlara uygun bir ahlak ve nizam öğretisinin tesisidir. Hoca Ah- met Yesevî, bu yeni ahlak nizamının bozkır toplumuyla Asya bozkırlarında ilk mübeşşirlerinden biri olarak karşımıza çıkar. Pek tabii olarak evrensel ahlakın ilkeleri cari olmak kaydıyla, her insan ve insan topluluğunda olduğu gibi boz- kırın göçebeleri de toplusal mutabakatın sağlanmasından, varlığın idame şartı olarak kendilerine özgü müşterek bir ahlaki kurallar manzumesi barındırır. Ancak bu kurallar ve normların, referansını dinden alan öncesi (Islam’ın ka- bulü ve sufizm) dikkate alındığında yerleşik toplum veya tarım toplumu karşı- sında göçebe/çoban toplum yapısı ve değerler sistemiyle karşı karşıya geliriz. Halduncu bir bakışla ifadelendirmek gerekirse göçebeler tabii olarak yerle- şik hayattan uzakta, tabiatla iç içe yaşamaları hasebiyle dış görünüşleri kaba, davranışları keskin ve sert olmakla beraber yerleşik/şehirlilere göre daha ah- laklı kişilerdir. 4 Sözün gelişi göçebe bir toplum olan eski Türk düşüncesi, bu tür bir göçebe/çoban ahlakı üzerine şekillenmiş olup kadim çağlardan iti- baren « alp » adıyla cesur, yiğit kimseler için kullanılan bu tabirle, bundan mülhem, cesareti ile mücadele ruhunun devamını sağlayan debdebe, gösteriş ve servete değer vermeyen, yalancılıktan nefret edilen, devletlerarası siyasi antlaşmalarda bile sadece söz verilmekle yetinilen ve bu sözün başka toplu- luklarda yazılı taahhütlerde daha makbul ve muteber tutulması, göçebe/Türk ahlakının çok şey kaybetmesine rağmen hâlâ devam eden “söz namustur” telâkkisi, ahlaki bir meziyeti olarak ortaya çıkar. 5
rinin insanın hayat biçimini belirlediğini öne sürmekle Haldun, konuyla ilgili olduğu kadar, aynı zamanda bir öncü olarak da bize göçebe/çoban 6 düşünce ve ahlak dünyasının kapılarını açar. Haldun’a göre göçebe; “… kendi tabiat ve mizacının eseri olmayıp, hayatta almış olduğu şeyler, onun yaradılış ve 4 Ümit Hassan, Ibni Haldun’un Metodu ve Siyaset Teorisi, s, 216 Ankara, 1982 5 Ibrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, s, 276, Istanbul, 1997 6 Ibni Haldun; toplumsal yapıları göçebe, yerleşik (şehirli) ayrımından sonra, göçebe toplumu da kendi içinde; 1- Koyun, keçi, sığır gibi hayvanları besleyenler; Türk, Türkmen, Berberi (Ço- ban göçebe), 2-Deve besleyenleri; Arap, Kürt, Batı Afrika Berberileri olmak üzere ikiye ayırır ki gerçek göçebe ikincilerdir. Göçebe dünyası konusunun otoritelerinden L. Gumilyev ve A. Khazanov’a göre devlet kurma kabiliyetine sahip olanlar “kurucu göçebe”lik ise birinci gruba ait çoban göçebelere mahsustur. Bknz, L. Gumilyev, Büyük Bozkır Halkları ve Ruslar, 2011, Istanbul ve Anatoly M. Khazanov, Göçebe ve Dış Dünya, 2016, Istanbul 394 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî tabiatı, onun için bir meleke ve alışkanlıklardır. Temel ihtiyaçları, hayatlarını sürdürebilecek basit bir barınağa, giyecek ve yiyeceğe dayanır. Bu özelliklerin- den dolayı, bencil olmayıp, mensup oldukları topluluğun çıkarlarını (kabile) kendi çıkarından üstün tutarlar. Kendilerine olan güven, cesur ve birbirlerine bağlı fertlerin yetişmesini sağlarlar” 7 Mesela Mesudî “Altın Bozkırlar” olarak tavsif ettiği eserinde, bozkır göçebe dünyasının temel ihtiyaçlarını karşıla- maya yönelik bir pazar yerini şöyle anlatır: “… üretici pazarda satmak iste- diği bir malı, bozkırın o bölgenin belirlenen belli bir yerine, üzerine değerini işaretledikten sonra bırakıp gider. Pazar ihtiyacını karşılayacak olan kimse, müsait olduğu bir zamanda pazar yerine gelip, istediği malı alıp, yerine değeri olan bedeli/altını bırakıp gider. Alıcı, fiyatı çok bulduğu takdirde malın pahalı olduğunu bildiren bir işaret koyduğunda daha sonra gelen mal sahibi, malının pahalı bulunup, satılmadığını anlayıp, fiyatı düşürüp tekrar gider. Bu pazarda ne satıcı ne alıcı, kimse kimseyi tanımadığı gibi satıcının bıraktığı mala hiçbir şekilde zarar, ziyan gelmez” 8 Bu hâliyle, göçebe/çoban toplum, ferdiyetçi de- ğil, zımnen amme hukukunun ön planda olduğu, kamucu bir ahlaka sahiptir. Arap Akınları Karşısında Bozkır Dünyası Arap akınlarının Orta Asya içlerine ilerlemesine müteakip, Arap işgal or- duları içinde gönüllü olarak gelen imamlarla Kerbela vakasından kaçan veya sürgün edilen, soylarının Hz. Hüseyin’e dayandığını iddia eden bir takım ka- çaklar, tahminen 8.yy.dan itibaren Güney Kazakistan, Sır Derya boylarında Savran, Sarıağaş, Keles, Taşkent, Kıdır Koja, Maylı Koja, Madeli Koja, Çim- kent, Sayram, Türkistan ve Suzak bölgelerine yerleşmeye başlarlar. 9 Erken dönem yeni bir din sahibi (Islam) olmanın getirdiği olağanüstü pasioner bir itkiyle
10 Arap işgalcilerin kimi zaman gönüllü, kimi zaman katı şeriat kural- larına dayalı ve cebri Islamlaştırma ameliyesinin tabii olarak bozkırın çoban toplumunda tepki yaratması kaçınılmazdır. Keza tam da aynı dönemde bir takım panteist inançların (Gök Tengri, Şaman) yanı sıra Çin ve Hindu kökenli 7 Ibni Haldun, Mukaddime, C. I, s, 322, Istanbul, 1998 8 Mesudî, bu tür pazar yerlerinin Asya bozkırlarında, bozkırın göçebe mukimleri olan Türkler, Kıpçaklar, Türkmenler arasında geçerli olduğunu, ancak benzeri olarak kısmen Kuzey Afrika Berberi kabileler arasında da rastladığını belirtir ki bu durum Ibni Haldun’un çoban/göçebeler tasnifine denk gelir, Bknz., Müruc-ez Zehep, Istanbul, 2011 9 Hoca Ahmet Yesevi, Jibek Jolı, , s, 199, Baspanası Almatı, 1998 10 “Pasioner ” kavramı Gumilev’e aittir. Bknz, L. N. Gumilev, Etnojenez: Halkların Şekillenişi, Yükseliş ve Düşüşleri, Istanbul, 2004
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 395
inançlarla, Hristiyan ve Zerdüşt rahiplerin hüküm sürdüğü bozkır göçebeleri arasında zaten bir doğu mistisizmi varlığını sürdürmekteydi. Dolayısıyla uç- suz bucaksız bozkırın hür çobanları için,- o güne kadar inandıkları yalın ve yaratıcı Tanrı inancıyla bir o kadar basit ayin veya ibadetler karşısında Arap işgalcilerin vaaz ettiği ağır şeriat kuralları, diğer tarafta hiçte bunlardan aşağı kalmayan ve derin tefekkürle, inziva hayatı öngören Budist, Maniheist, Zer- düşt ve Nasturi öğretileri arasında adeta üçüncü bir itikat yolu olarak Türk Islam’ı diyebileceğimiz Yesevî sufizmi ortaya çıkar. Hoca Ahmet Yesevî, göçebe toplumun yüzyıllardır sahip olduğu ruhi bi- rikimi ve geleneksel inançları, kendi öğretisinde Gök Tanrı inancı ve halk memoratlarıyla birleştirip içselleştirerek kendi içinde millî geleneklere göre uyarlayarak, yeni bir Islami form kazandırır. 11 Bu aynı zamanda, hemen he- men bütün Islam coğrafyasında ciddi bir mesele yaratan ilk “selefi” görüş- ler karşısında geleneksel kiplerden yola çıkarak toplumsal algı ve algılayışlar üzerinden girişilen Arap işgalciliği başta olmak üzere, Arap asabiyeciliği ve kavrayışına karşı ilk tepkisel/reform teşebbüsüdür. Dolayısıyla Yesevî öğretisinin temel metinlerinden olan Divan-ı Hikmet, Asya bozkırlarında ve göçebe Türk kabilelerinin Islamlaşmasında Kur’an ya- hut Hadis kitaplarından daha önemli bir rol üstlenir: “… Kazak bozkırlarında Islam dinini öğretenler bu kitabı esas almış, Kazak toplulukları ve kabilelere Islam’ın kuralları, Yesevî dervişler ve şairleri tarafından öğretilmiştir” 12 Hoca Ahmet Yesevî’nin yerli inançları, Islami bir şala büründürerek göçebe toplum yapısına uygun hâle getirip/kolaylaştırmasını, Ahmet Yesevî’nin ölümsüzleş- mesinde ve ona duyulan sevginin Orta Asya göçebe ve yerleşik halklar arasın- da çok geniş bir yayılma alanda akis bulmasında aramak gerekir. İktidar Karşısında Sufizm ve Sosyo-Politik İlişkiler Asya bozkır coğrafyasında bir evveliyatı olan doğu menşeli mistik hare- ketler, Islam’ın girişiyle paralel bir gelişme seyreden Islam sufizmi ve tarikat cereyanları mistik, ahlaki ve ideolojik hüküm ve kimlikleriyle 9. yy.dan itiba- ren oluşmaya başlar. Bunların içinde öncü olduğu kadar, kısa ömürlü fakat yarattığı tesir ve yayılma alanıyla Yesevî ve Yesevîlik, salt bir dinî hareket ve sufi/tarikat cereyanı olmanın ötesine geçerek aynı zamanda bozkır/göçebe 11 Ateist Islam Sözlüğü, “Ahmet İbrahim Yesevi”, Islam Slovar, Moskva, 1988 12 A. Surapbergenov “İslam Dininin Reatsiyalık Metni” (Islam Dinindeki Zıtlıklar) s, 175, Kazaks- tan, Baspanası Almatı, 1979
396 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî toplumunun sosyo-politik ve fikir dünyasının değişiminde önemli bir yer iş- gal eder. Zira Hoca Ahmet Yesevî ve Yesevîlik üzerine yapılan çalışmaların kahir ekseriyetinin bu sufi hareketin Tanrıya ulaşmanın bir yolu olduğu, insan psikolojisinin gerekliliği üzerinden hareketle, hatta yer yer bu tür sufi düşün- cenin orijinini aramak gibi, çoğu fantastik ve bir o kadar da fanatizme uzanan başlı başına bir olgu olarak değerlendirme yoluna gidilerek, din bağlamında bir iman ve itikat meselesi olarak algılanageldiği hemen herkesçe malumdur. Hatta konuya eski Türk inancı (Gök Tanrı, Kam) açısından (milliyetçilik) bakanların bile açık bir yanılgıya düştükleri görülür. Keza burada mesele, as- lında Islam dininin Gök Tengri dini ile örtüşmesi veya eski dinin tekâmüle uğrayarak Islam’a evrilmesi değildi. Burada mevzu, öncelikle eski dinin (Gök Tengri) ve yanlış bir adlandırmayla Şamanizm’in gücünü yitirmesi karşısında Islam’ın güçlenmiş olmasıdır. 13
Oysa Arap işgalleriyle cebri din değiştirmeler, göçebe ekonomisini oluştu- ran sürü-mera/otlak ilişkilerinin güzergâhlarını bozan ve Doğulu tüccarların levantla olan ticaret arzularıyla, Arap yöneticilerle, yerlerine tayin ettikleri vasal idarecilerle alt-üst olan büyük bozkırda tabii olarak pek çok toplum- sal hareketliliğe sebep olacak, yeni toplumsal çatışmalara, siyasi ittifaklara ve fikri cereyanlara yol açacaktır. Nitekim Arap işgalcilerin egemenliklerini sürdürebilme yolunda iktidar, idareci, lisan ve ülke adına ürettikleri hadis, kıssa ve menkıbelerle beslenen toplum, kısa sürede yeni bir sınıflı toplum yapısının oluşumunu; işanlarla, derebeyler-yöneten/yönetilenler arasında ilk sosyo-politik ayrışma ve başkalaşmanın da habercisi olacaktır. Islam’ın Orta Asya’ya girip Islamlaşmanın başlamasıyla tabii olarak gele- neksel inançlara bağlı insanlarla Islam’ı kabul edenler arasında cereyan eden mücadelede, Islam’ı kabul ederek Batıya yol bulma çabası içinde olanlarla yöneticiler arasında şeri Islam yerini alırken Kırgız bozkırlarında gelişen Ye- sevî sufizmi, şeri Islam’a karşı “çilecilik”le açık bir tepki olarak ortaya çıkar. Bunda şeriata bağlı işanların halkı sömürmesinin payı olmakla beraber halk da sufizmin panteist ifadesine sarılarak şeriatın yazılı emirlerine pek itibar etmeyen, muhalif bir hareket olarak varlığını sürdürür. 14 Onların bu tavrı, temizliğe önem vermeme, derebeylerden, ilahiyatçılardan ve imamlardan nef- 13 A. Surapbergenov, A.g.e., s, 171 14 Mambetaliyev Satıbaldın, Kırgızistanda Bazı Islam Akımlarının Kalıntıları ve Onların Tarihi, Mektep, s, 228-229, Frunze, 1969
Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 397
ret etme biçiminde ortaya çıkar. Zira onlar emeksiz olarak kazanılan her şeyi haram saymaktadırlar. Nitekim Yesevî, hikmetlerin “Zikir” bölümünde bu durumu şöyle dile ge- tirir:
Oruç tutup, insanlara gösteriş yapanları, Namaz kılıp, tesbih elde dolaşanları, Şeyhim diye başka yola yapı kuranları, Son deminde imanımdan uzaklaştırdım 15
tarikatlarındaki “çilecilik”ten bahsederken; “…bu çileciliğin sert karakterde olması, her türlü eğlence ve dünya zevklerinden vazgeçilmesini istemesi, ayrıca Sparta eşitliği diye adlandırılan hâkim sınıfın ilkelerine karşı hareket anlamı taşımasıyla birlikte, diğer yandan alt tabakadaki toplumun harekete geçmesi için gerekli olan geçiş aşaması anlamına geldiğine” 16 vurgu yapar. Bir müddet sonra kurumsallaşıp iktidar konumuna geçen otoriter dere- beylik yapısı, bu sebeple yayılıp genişlemekte olan sufizmi önlemek için ken- di çıkarlarına uygun şer’i bir öğreti dikte ederek servet ve ihtişamı metheden, ama aşırı çileciliğe de karşı çıkan 17 bir söylem geliştirecektir. Bu durumda iktidarın gücüne karşı duramayan ve ümidini kaybeden insanlar, toplumdan uzaklaşarak uzlete çekilmiş, 18 bağımsız bir hayat süren sufi hareketlere dâhil olurlar. Böylesine yatay bir gelişme yolu bulan sufi hareket, bir yandan siyasal hayattan kopmakla, ya yalnızlaşıp eriyecek ya da mevcut otorite ile işbirliğine giderek toplumsal sömürünün asalak bir parçası hâline gelecektir. Tabiatıyla sufi hareket için bu durum, bu hareketin ilk çıkış noktasındaki anlamını yi- tirmesi demektir. Nitekim Ahmet Yesevî geleneğine bağlı ve olağanüstü bir toplumsal tabana sahip olan Yesevî ocağının bir müddet sonra kendisinden çıkan kollarının iktidarla anlaşmaları, ocağın sönmüş olması bunun en açık örneğidir. 15 Hoca Ahmet Yesevi, Divan-ı Hikmet, (Mısır nüshası) Yayına hazırlayan, M. Mahur Tulum,s, 137, Istanbul, 2016 16 K. Marks, F. Engels, Bütün Eserler, C. 7, s, 377-378, Moskva 17 A.g.y., a.g.e., s, 241 18 Der. Engin Akgün, Türk Dünyasında Din ve gelenek, s, 242, Istanbul, 2008 398 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Yesevî’nin ölümüyle (1093-1166), Gazali’nin hüküm sürdüğü (1058- 1111) yılları arasında Gazali; “…farklı felsefi ve tarikat cereyanları tarafından kemirilen Islam’ın zayıfladığından bahisle, dinin yeniden canlandırılması ve geçmişteki şanının tekrar geri verilmesinden bahsederken; “her türlü felsefi ve tarikat öğretisini yalanlamak, felsefi ve tarikat akımlarının esasını anlayıp, kavramak gerek. Yoksa bu iş gözlerimizi kapatarak kitap okumaya benzer” 19
Türk Göçebe Ahlakının Yesevî’de Tezahürü ve Düsturları Bozkırın göçebe/çoban Türkleri, kendilerine has çoban/göçebe vasıflarıyla (yukarıda Ibni Haldun’ yapılan atıflar) Arap bedevilerinde görülen başıboş bir hayat süren, ilkel göçebe toplumundan farklı, bilakis doğal bir nizam ve hukuk düşüncesini ahlaki kurallarla biçimlendirmiş “töreli” bir “kanun/yasa” toplumudur. Bunun için uzun yüzyıllar içinde oluşan göçebe geleneği, töresi, Türklerin göçebe hayatının zihniyet dünyasını, algı ve kavrayış biçimini, hemen bütün zamanlar boyunca etkisini sürdürerek bu algı ve kavrayış formu, göçebe Türk ahlak ve anlayışının önemli bir bileşenini teşkil eder. 20
(merhamet, adalet, vicdani sorumluluk, söze sadakat, vefa, affedicilik, şükür, emanet, doğruluk, yalan söylememek, vb.) hemen bütün faziletlere en yüksek seviyede riayet edildiği toplum yapısı, çoban dünyasının tabiatla olan ilişki- siyle doğrudan ilgilidir. Zira önünde davar/at sürüleriyle, ancak dağların hat oluşturduğu sonsuz ufuklarla, gecelerin derin gökyüzü altında her türlü tabii şartlara dayanma gücünün kendine verildiğinden emin bir çoban toplumun kendine olan özgüvenle, kimseye yalan söyleme borcu olamayacağı, göste- receği vefa, sadakat, merhamet ve adaletin ancak kendisi gibi içinde yaşadığı topluma karşı sorumluluğunu getirecektir. Bozkırın göçebe/çoban toplumunun, her ne surette olursa olsun Islam’la yeni bir medeniyet dairesine girmesiyle yeni kültürün (din) getirdiği unsurlar karşısında doğal olarak yüzyıllardır hâkim olan geleneğin kimi yerde parça- lanması, kimi yerde tamamen erimesi kaçınılmaz olmakla birlikte eski gele- nekten de tamamen kopması mümkün değildi. Dolayısıyla ister kesin şeriat 19 S. N. Grigoyan. Iz Istorii Filosofii Sredney Azii i Irana, 7-12 vv., s, 220, “Al-Gazali, İzbavliyayuşiy ot Zablujdeniya”, Moskva, 1960 20 Erol Göka, Türk’ün Göçebe Ruhu, s,20, Istanbul,2010 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî 399
kurallarına karşı muhalif bir hareket, ister bir uzlaşma zemini olarak kabul edilsin, Orta Asya bozkırlarında ortaya çıkan ve kısa sürede olağanüstü bir yayılma ve misyon alanı bulan Yesevîlik, Islam’la birlikte göçebe/çoban inanç dünyası üzerinden kendine özgü bir ahlaki okuma üslubu ve öğreti ortaya koyar. Ritüellerden ziyade, pratik hayata ilişkin geliştirilen bu öğreti, hiç şüphesiz ahlaki bir bozkır anlayışının tezahürü olarak, zayıfı korumak ka- dar zalimin karşısında olmayı gerektirir. Mesela antik Türk çağlarına ilişkin bir değerlendirmede bu, şöyle anlatılır: “ gerek bozkırlarda, gerek vadilerde göçebe konfederasyonun reisleri bozkırda hareketli ve savaşçı komşularına haraç ödeyen yerleşik komşularına koruma sağlıyorlardı. Yerleşik halklar, ge- nellikle öncü aşiret veya boylarla birlikte konfederasyondaki göçebelerin hep- sini kendilerini korumak için çağırıyorlardı. 21 Yesevî sufizmine “Hikmetler” yönünden bakıldığında o, hâkim ideoloji ve şeriata karşı bir başka tercih yolu olmak kadar yetkin, faziletli insan tipi yaratma ve toplumsal bilince ulaşma çabası olarak görülür. Zira Yesevî’de ve benzerlerinde görülen bu çaba, göçebe toplumda sadece sufi harekelerle sınırlı kalmayıp Yusuf Has Hacip gibi siyaset felsefecilerinde ve ahlakçılarla, Farabi ve Ibni Sina gibi düşünürlerde “fazıl toplum” arayışlarıyla devam eder. Çoğu değişik zamanlarda derlemelerle bir araya getirilen ve bir o kadar da Hoca Ahmet Yesevî’ye atfedilen “Divan-ı Hikmetler” deki deyişleri doğru olarak kabul ettiğimiz takdirde, Hoca Ahmet Yesevî ile Yesevîliğin en azından bir müddet sonra farklılaştığını da kabul etmek zorundayız. Çünkü Yesevî’ye atfedilen “Hikmetler”in önemli bir bö- lümünde Yesevî, dünyadan elini ayağını tamamen çekmiş bir münzevi olarak karşımıza çıkarken bir başka bölümde onu tam da toplumu içten içe kemiren iktidar, servet, dinde riya vb. şeylere hücum eden muhalif bir cemiyet adamı olarak görürüz. Haklı olarak burada; “hangisi Yesevî veya Yesevî mi, yoksa Yesevîlik mi” sorusunu sormak zorunda kalırız. Bunu bir ihtiyat tedbiri ola- rak tutmak kaydıyla, biz yine de Yesevî’yi göçebe toplumun bir ferdi, tabii bir uzvu olarak değerlendirme taraftarıyız. Zira “insanın doğal ve yapılandırılmış çevre/mekânla, maddî dünya ve diğer insanlarla olan ilişkilerindeki tercihleri, beklentileri, duyguları, değerleri ve inançları tarafından belirlenen mekânın, kişi ve toplumun kimlik ve şahsiyetini” 22 oluşturduğu bir vakıadır. 21 Richard N. Frye, Antik Çağlarda Türklerin Yayılmasında Orta Asya Mirası, s, 85, Ankara, 2009 22
400 Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Fakat, yine de “Hikmetler”deki çelişkili ifade tarzına rağmen Yesevî’nin toplumdan, devletten, zenginlerden, ruhani kurumlardan uzak durulmasına yönelik vaaz ettiği öğretileri, netice itibarıyla ister gerçekten kendi nasihat- leri, isterse kendisinden ayrılan ardıllarının söyledikleri olsun, aynı zamanda yeni bir dünya nizamı için tam manasıyla ahlakla mücehhez bir Alpliğin ha- zırlık safhası olarak kabul etmek gerekir. Yesevî, her ne kadar klasik tarikat öğretisinde çileyi, aşkı, Hak’ta yok olmayı” vaaz ederse de netice itibarıyla toplumsal çatışmalar, kurumlarla, emir ve umeradan uzak kalmakla (neftsen uzaklaşma) ahlaki bir öğretiyi ve bu öğretiye uygun bir insan tipini (Alp/ Alperen) gerçekleştirmeye çalışır. Yesevî’nin “Hikmetler”indeki deyişler, bu hâliyle aşkın/yetkin bir ahlak ve fazilet anlayışının ifadesi olarak karşımıza çı- kar. Bu alp/alperen tipi, saf çoban yoldaşlığının Yesevîlik geleneğiyle Anadolu ve Balkanlarda fütüvvet kardeşliğine evrildiğini görürüz. Ahmet Yesevî’nin ve kendi adıyla anılan Yesevî cereyanının Orta Asya boz- kır coğrafyasında sufizmde açmış olduğu yol, bütün sufi akım ve tarikatlar arasında en geniş yayılma imkânı bulmuş tarikatlardan biri olmakla, 23 ilk çı-
kışından itibaren zaman ve mekânı aşarak, Asya bozkırlarından Orta Avrupa steplerine kadar ulaşması onun ne denli güçlü bir öğreti olduğu göstermesi açısından oldukça önemlidir. Hayatı, çoğu efsanelerle örülmüş, söyledikleri ve yazdıkları raviyan-ı ah- bara dayalı Hoca Ahmet Yesevî’nin açmış olduğu Yesevî yolunun, Mavera’ün nehirden Tuna boylarına uzanan ve bozkırın çoban dünyasından değişik adlar altında günümüze kadar gelen (Bektaşilik, Bayramilik, Ahilik, Kalenderilik, vd.) ve kendine özgü bir “alp” tipi ve “alp-eren” ahlakı çıkarmış olmasının, onun geride bıraktığı büyük miras olduğu kanaatindeyim. Bu mirasın gün yüzüne çıkarılması için bugün bizi bir araya getiren sempozyum tertip heyeti başta olmak üzere bunun için emeği geçen herkese teşekkür eder, saygılarımı sunarım. 23 Kırgızistan’da Bazı Islam Cereyanlarının Kalıntıları ve Onların Tarihi, Perejitki Nekotorh musulmanskih Teçeniy v Kirgizii i ih Istoriya, Mektep, Frunze, 1969 |