ZƏHİRƏDDİn məHƏMMƏd babur baburnamə baki – 2011 Türksoy kitabxanası seriyası: 12

BABURUN QƏNDƏHARA GİRMƏSİ
Şah bəylə Müqim qaçdı və Qəndəhar qalasına girə bilmədilər. Şah bəy Şal və Məstunq tərəfinə, Müqim isə Zəmindavər tərəfinə getdi.

Kurqanı müdafiə etmək üçün adam da qoymamışdılar. Mənə qarşı sə­da­qət və bağlılıqları məlum olan Qulu bəy Arğunun qardaşlarından Əhməd Əli Tar­xan və digər bəziləri kurqanda idilər. Müraciət edərək qardaşları üçün aman dilədilər. Söylədiyim bu adamlara inayət edilərək istəkləri qəbul edildi.

Kurqanın Maşur qapısını açdılar. Xalqın təhlükəsizliyini düşünərək di­gər qapılar açılmadı. Bu açıq qapı Şirim bəy ilə Yarək bəyə tapşırıldı. Mən də bir neçə içkiylə birlikdə içəri girdim və başsız xalqın üzərinə yürü­yərək azğınlıq edənlərdən bir-iki adamın ibrət üçün öldürülməsini əmr etdim.

İlk öncə Müqimin dış kurqanda saxlanan xəzinəsinə getdim. Kurqanın ortasında daş bir ev vardı. Əbdürrəzzaq Mirzə məndən daha öncə oraya gə­lib enmişdi. Əbdürrəzaq Mirzəyə xəzinədən bir qədər ehsan edib xəzinə­nin mühafizəsini Dost Nasir bəy, Qul Bəyazid Bəkavul və bəxşilərdən¹ Məhəm­məd Bəxşiyə tapşırdım.

Oradan ərkə getdim. [Buradakı] xəzinə mühafizliyinə Şah bəy, Xoca Məhəmməd Əli [Kitabdar], Şah Mahmud [Pərvanəçi] və bəxşilərdən Tağayi Şah Bəxşi təyin edildi.

Zünnunun divanı olan Mir xan adlı birinin evinə Mirim Nasir ilə Maq­sud Suçu göndərildi və [bu ev] Nasir Mirzəyə verildi. Şeyx Əbu Səid Tar­xanın evi isə Mirzə xana [Sultan Veys] (212 a) verildi.

O vilayətlərdə bu qədər çox ağ axça heç bir zaman görünməmişdi, hətta bu qədər axça görmüş olan adam haqqında da heç nə eşidilməmişdi. O gecəni ərkdə keçir­dim. Şah bəyin Sünbül adlı qulunu tutub gətirdilər. Gərçi o zamanlarda onun yaxın bir dostu ol­duğu halda, o qədər də etibar görmə­miş­di. Keşiyini çəkmək üçün birinə tapşırdım, amma yaxşı yaxşı baxmadığı üçün əlindən qaçırmışdı.

Ertəsi gün ordugahın yerləşdiyi Fərruhzadın çarbağma getdim. Qəndə­har vilayətini Nasir Mirzəyə verdim. Xəzinələri zəbt edib yükləyərək şəhər­dən çıxılanda Nasir Mirzə ərkdəki xəzinədən bir qatar dəvə yükü qədər ağ ax­ça almışdı. Onu da geri istəməyərək Nasir Mirzəyə ehsan etdim.

Oradan qalxıb Quşxana çayırına endik. Ordugahı da oraya nəql etdirib özüm ətrafı gəz­dikdən sonra bir az gec vaxtda ordugaha qayıtdım. Ordugah əvvəlkinə bənzəmirdi, tanınmayacaq şəkildə dəyişmişdi. Cins atlar, qatar- qa­tar nər və mayalar, qatırlar, qumaşlar, ata və heybəyə aid əşyalar, al qə­di­fə­dən çadırlar və otaqlar, hər çadırda yığın-yığın sandıqlar vardı. Bu iki qar­daşın qiymətli əşyaları ayrı-ayrı xəzinələrdə saxlanırmış. Hər xəzinədə san­dıq-sandıq və top-top qumaşlar, yük-yük və küp-küp ağ axçalar, hər bi­ri­nin otağında və çadırında hər cür qənimətdən ibarət fövqəladə çox əşya var­dı. Qo­yunlara isə heç əhəmiyyət verilmirdı. (212 b)

Qasım bəyə Qəlat içində olanları, başda Qoç Arğun və Tacəddin Mah­mudunkular olmaq üzrə mal və əşyalarıyla birlikdə ehsan etdim. Qasım bəy hesab bilən bir adam olduğu üçün Qəndəhar civarında artıq qalmağımızı uy­ğun görmədi və bunu tez-tez xatırlatdı, onun məsləhətilə mən qoşunu oradan geri çəkdim. Söylədiyim kimi, Qəndəharı Nasir Mirzəyə bağışlayıb onun get­­məsinə izin verildikdən sonra, Kabilə hərəkət etdik.

Qəndəhar civarında xəzinəni bölüşdürməyə vaxt qalmadığı üçün Qa­ra­bağ­da dörd-beş gün qalıb xəzinəni bölüşdürdük. Pulları saymaq çətin idi, tərəziylə çəkilərək bölüşdürüldü. Bəylər və nökərlər yük-yük, küp-küp gü­­müş pulu miniklərinə yükləyərək daşıyırlardı. Bol qənimət və böyük bir şə­rəflə Kabilə gəldik.

Sultan Əhməd Mirzənin qızı Məsumə Sultan bəyimi Xorasandan gə­tirt­­mişdim. Bu dəfə Kabilə qayıdanda nikah qıydırdım.

ŞEYBANİ XANIN QƏNDƏHARI MÜHASİRƏ ETMƏSİ
Altı-yeddi gün sonra Nasir Mirzənin adamlarından biri Şeybani xanın Kəndəharı mühasirəyə alması xəbərini gətirdi. Müqimin Zəmindavər tərəfi­nə qaçdığından əvvəlcə bəhs etmişdim. Orada gedib Şeybani xanı görür, Şah bəy də durmadan Şeynaniyə elçilər göndərir. Bunların fitnəsi və təhriki ilə (213 a) Şeybani xan mənim Qəndəharda olduğumu zənn edərək, Herat­dan dağ yoluyla Qəndəhar üzərinə sürətlə yü­rüyür. Təcrübəli bir adam olan Qasım bəy bunu düşünərək bizi təhsildarlarla Qəndəhardan köçürtmüşdü.

Hərçi dər ayinə cəvan binəd,

Pir dər xişt püxtə an binəd.

Gəncin aynada gördüyünü

İxtiyar bişmiş kərpicdə görür.

Şeybani xan gəlib Nasir Mirzəni Qəndəharda mühasirəyə alır. Bu xə­bər gəlincə, bəyləri çağırtdıraraq məşvərət etdik. Ortaya bu fikirlər çıxdı: öz­bəklər və Şeybani xan kimi, yad bir xalq və qarı düşmən Teymur bəy oğul­larının əlində olan bütün əyalətləri əllərinə keçirdilər. Bəzi guşə və diyarda qalan türklərin və çağatayların bəziləri istəyərək, bəziləri da zorla özbəklərə qoşuldu. Üstəlik, mən də Kabildə tək qalmışam. Düşmən fövqəla­də qüvvət­li, biz isə çox zəifik. Nə sülh bağlamaq ehtimalı, nə də müqavimət göstər­mək imkanı var. Belə bir qüvvət və qüdrət qarşısında biz özümüzə bir yer ax­tar­mağı düşünməliyik. Belə bir fürsət varkən, bu qüvvətli düşmən­dən da­ha uzaqlara getməliyik. Ya Bədəxşan, ya da Hindistan tərəfinə getməmiz la­zım­­­­dır. İkisindən birinə qərar verməliyik.

Ətrafındakılarla birlikdə Qasım bəy ilə Şirim bəy Bədəxşana getmək fik­rindəy­di. O günlərdə Bədəxşanda bizə qarşı üsyan edən bədəx­şanlılardan olan Mübarək Şah Vəzir, ondan başqa Cahangir Türkmən ilə Məhəmməd Qurçu var­dı. Onlar Nasir Mirzəni qovmuşdular, lakin özbəklərə də (213 b) tabe olmamışdılar. Amma mən və bəzi içki bəylər Hindistan tərəfinə get­mə­yi tərcih etdik və Ləmqana hərəkət etdik. Qəndəharın zəbtindən sonra Qəlat və Tərnük vilayətləri Əbdürrəzzaq Mirzəyə verilmiş və Əbdürrəzzaq Mir­zəni Qəlatda qoymuşduq. Özbəklər Qən­­­dəharı mühasirəyə alınca Əbdürr­əz­zaq Mirzə Qəlatda qala bilmədi və Qəlatı buraxaraq tam biz Kabildən ayrı­larkən gəldi. Kabili Əbdürrəzzaq Mir­zəyə tapşırdıq.

Bədəxşanda padşah və padşahzadələrdən heç kimsə yoxdu. [Bədəxşan şahı Şah Sultan Məhəmmədin qızı və Baburun ana tərəfindən babası olan Yu­nus xanın arvadı] Şah bəyimlə qohumluğu olduğu və ya onun icazəsini aldığı üçün Mirzə xan [Sultan Veys Mirzə] Bədəxşan tərəfinə getməyə meyl etdi. Axıda Mirzə xana ordudan ay­rılıb Bədəxşan tərəfinə getməsi üçün izin verildi və Şah bəyim də Mirzə xanla bir­likdə getdi.

Mənim xalam Mehrinigar xanım da Bədəxşana getmək istədi. Mənim yanımda olması daha münasib idi, öz qohumum idi. Nə qədər dilə tutsam da, fikrindən dönmədi və o da digərləri ilə birlikdə getdi.
HİNDİSTANA GETMƏK NİYYƏTİYLƏ KABİLDƏN ÇIXIŞ
Cəmadiyüləvvəl ayında (=1507 sentyabr-oktyabr) Hindistana getmək niyyətilə Kabildən hərəkət etdik. Hurd-Kabildən keçərək Surx-Ribat yoluyla Quru saya endik.

Kabil ilə Ləmqan arasındakı əfqanlar sülh zamanında belə oğru və qul­­dur idilər. Belə bir hadisə onlar üçün göydəndüşmə oldu. «Kabili buraxıb Hindistana gedi­rəm» deyə bir yamanlıqları on oldu. Yaxşıları da yaman ol­du­lar. (214 a) İş o dərəcəyə çatdı ki, Çiydəlikdən keçdiyimiz sabah bura­lar­dakı Xızır-heyl, xırılçı və hugiyani əfqanları Çiydəlik keçidini tutmaq niy­yə­tilə qüvvələrini nizamlayaraq şimal tərəfindəki dağa gəldilər, davullar ça­lıb qılınc oynadaraq bizə meydan oxumağa başladı­lar. Atlara minər-min­məz, əsgərə dərhal dağlara yürüməyi əmr etdim. Hər qol olduğu yerdən hə­rə­kətə keçdi. Əfqanlar bir an belə müdafiə olunmağa macal tapa bilmədilər, bir ox belə ata bil­mədilər və qaçıb getdilər.

Əfqanları qovalayaraq dağa çıxdım. Bir əfqan məndən bir az aşağıda, kə­nardan qaçırdu. Qoluna ox atdım. Bu ox isabət edən əfqanı və digər bir ne­çə əfqanı ələ keçirib gətirdilər. İbrət üçün bəziləri qazığa oturduldu.

Nigənxar tümənində Adinapur kurqanının qarşısında düşərgə qurduq. Əvvəllər gələcəyi heç düşünməyərək yurd fikri üzərində durmurduq. Nə get­mək üçün qərar verilmiş bir yer, nə də durmaq üçün müəyyən bir yurd var­dı, ətrafdan bir xəbər gəlincə, dərhal köç edirdik.

Payızın sonları idi. Ovalardan düyü əksərən yığılmışdı. Civarı ta­nı­yan­lar Əlişəng tüməninin çayın yuxarı tərəfində [Mil kafirlərinin] çox düyü ək­diklərini və əsgərin qış ərzağını oradan təmin etmə imkanı olduğunu bil­dir­dilər. Nigənxar vadisindən qalxıb sürətlə irəliləyərək Sayqildən keçib Pür-Emin dərə­sinə (214 b) qədər getdik. Əsgər çox düyü əldə etdi. Düyü tar­la­la­rı dağın ətəyində idi. Əhalisi qaçıb dağlara çıxdı. Bir neçə kafir öldü­rüldü.

Pür-Emin dərəsinin çıxıntısından bir neçə igidi keşikçi olaraq qoymuş­duq. Onlar qayıdanda kafirlər sürətlə dağ üstünə gəlib ox atmağa başladılar. Qasım bəyin kürəkəni Purana yetişib baltayla yaralayaraq ələ keçirdikləri anda igidlər geri dönüb onları qaçıraraq Puranı qurtardılar. Kafirlərin düyü tar­lasında bir gecə qalıb çoxlu ərzaq alaraq ordugaha gəldik.

Bu Məndravər tüməni civarında olduğumuz günlərdə Müqimin indi Şah Həsə­nlə ni­kahda olan Mah-Çüçük adlı qızı Qasım Göyəldaşa nikahlan­dı. Hin­distan tərəfinə yürümək hələ qeyri-müəyyən olduğu üçün Molla Baba Pəşağari bir neçə igid­lə birlikdə Kabilə göndərdik. Məndravər civarından qalxıb Ətər və Şivəyə gəldik. Bir neçə gün o civarda oturduq. Ətərdən Kü­nərə və Nurgilə gəlib seyr etdim. Künərdən sala minib ordugaha gəldim. Da­ha əvvəl heç sala minmə­mişdim. Çox xoşuma gəldi. O gündən etibaren saldan istifadə etməyə başladıq.
ŞEYBANİ XANIN QƏHDƏHARDAN ÇƏKİLMƏSİ
O günlərdə Molla Mirək Fərkəti Nasir Mirzənin yanından gəlib Şey­ba­ni xanın Qəndəharın dış kurqanını zəbt edərək ərkini ala bilmədən geri çəkil­diyini və Şeybani xan çəkildikdən sonra Nasir Mirzənin da bəzi səbəb­lərdən dolayı Qəndəharı buraxıb (215 a) Qəznəyə getdiyini xəbər verərək bu xü­sus­da bəzi açıqlamalarda bulun­du.

Bir neçə gün sonra Şeybani xan Qəndəhara basqın edir və içəridə­kilər də gücləndirə bilmədikləri üçün dış kurqanı tutur. Şeybani xanın adamları ərkin ətrafında bir neçə yerdə dəlik [tünel] açır və bir neçə dəfə də hücum edirlər. Şəhər bu vəziyyətdə çarə­siz ikən irəli səfdə olanlardan Xoca Mə­həm­məd Emin, Xoca Dost Xavənd, Məhəmməd Əli Piyadə və Şami kur­qanı buraxıb qaçırlar. Kurqan xalqı da ümidsizliyə qapılıb kurqanı təslim et­mə­yə hazır­laşdığı vaxt Şeybani xan sülh danışıqlarına başlayıb Qəndəhar­dan ge­dir. Getməsinin səbəbi bu imiş: Qəndəhar üzərinə yürüyəndə ailəsini Nireh­tuya göndərmiş, Nirehtuda­ bir adam ona qarşı üsyan edib kurqanı ələ keçir­mişdi. Bu üzdən də barışa bənzər bir şey bağlayıb geri qayıdır.

Qış ortası olmasına baxmayaraq bir neçə gün sonra Badic yoluyla Ka­bilə çatdıq. Badicin üst tərəfində bir daşa buradan gəlib keçməyimizin tari­xi­­nin qazılmasını əmr etdim. Hafiz Mirək yazdı və ustad Şah Məhəm­məd də daşı oydu, amma tələsik olduğu üçün yaxşı oya bilmədi.

Qəznəni Nasir Mirzəyə ehsan etdim. Əbdürrəzzaq Mirzəyə də Nigən­xar tüməni, Məndravər, Dəreyi-Nur, Künər və Nurgili verdim.

Bugünə qədər Teymur bəyin övladlarına səltənətə baxmayaraq Mirzə deyirdilər. Bu dəfə mənə padşah demələrini əmr etdim.
BABURUN İLK OĞLU HÜMAYUNUN DOĞULMASI
Bu ilnin sonlarında çərşənbə axşamı gecəsi zülqədə ayının (215 b) dör­dündə, günəş hut bürcündə ikən [=6 mart 1508] Kabil ərkində Hümayun dünyaya gəldi. Doğum tarixini şair Mövlana Seydi şair «Sultan Hümayun xan» şəklində, Kabilin kiçık şairlərindən biri isə «Şahi-firuz qədr» şəklində təsbit etdilər¹. Üç-dörd gün sonra Hümayun adı verildi. Hümayun doğulduq­dan sonra çarbağa çıxaraq doğum toyu keçirdik. Bəylər və əmirlər, böyüklər və kiçıklər toy hədiyyələri gətirdilər. Çoxlu ağ axça yığıldı. Bundan əvvəl bu qədər çox ağ axça bir yerdə görünməmişdir. Çox gözəl bir toy oldu.

KABİL - 914

DOQQUZ YÜZ ON DÖRDÜNCÜ İLİN HADİSƏLƏRİ
Bu yaz Mukur civarında yaşayan məhmənd əfqanlarının bir qisminin üzərinə axın edildi.
MOĞOL İSYANI
Axından döndükdən bir neçə gün sonra Qoç bəy, Fəqir Əli, Kərim­dad və Baba Çöhrə qaçmağa təşəbbüs etdilər. Amma bundan xəbər tutaraq dal­la­rınca adam göndərildi və İstərğaçın aşağısında yaxalanıb gətirildilər. Ca­han­gir Mirzə sağ ikən bunların söylədiyi bəzi fəna sözləri mənə bildir­mişdi.

Hamısının bazarda edam edilməsini əmr etdim. Bazarın qapısına gəti­rib ip çəkərək tam as­mağa hazırlaşdıqları əsnada Qasım bəy Xəlifəni [Niza­məddin Əli Barlas] yanıma göndərərək günahlarının əfv edilməsini israrla dilədi. Bəyin xatiri üçün qanlarını bağışlayıb həbsə atılmalarını əmr etdim.

Bu əsnada Xosrov şahın Hisarlı və Qunduzlu (216 a) nökərlərindən və moğolların böyüklərindən olan Çəlmə, Əli Seyid, Şəmkə, Şirqulu, İgü Sa­lim, Xosrov şahın çağataylılar arasında etibar etdiyi nökərlərindən Sultan Əli Çöh­rə ilə Xudabəxş, türkmənlərdənsə Süyündük və Şahnəzərin koman­dan­lığında olan iki-üç min yaxşı igid öz aralarında gizlicə danışıb anlaşaraq mə­nə qarşı pislik etməyi qərara almışlar.

Bəhs etdiyim bu adamlar Xoca-Rivac önündə, Sonq-Kurqan çayırın­dan Ça­laq çayı­rına qədər olan yerlərdə otururdular. Əbdürrəzzaq Mirzə də Nigənxardan gəlib Dih-Əfqanda oturmuşdu. Mühib Əli Qurçu bir-iki dəfə bun­ların bu niyyətlə toplaşdıqlarını Xəlifə ilə Molla Babaya söyləyir. Bu işi mənə də eyhamla bildirdilər. Amma inanılacaq bir söz olmadığı üçün diqqət etmədim.

Bir gecə çarbağda divanxanada otururdum, yatsı vaxtında bir tərəfdən Musa Xoca yanında bir adamla birlikdə tələsik yenidən gəlib moğolların müt­ləq düşmən olmaq niyyətində olduqlarını qulağıma söylədi. Əbdür­rəz­zaq Mirzəni də özlərinə qatıb-qata bilmədiklərini dəqiq olaraq öyrənə bilmə­dik. Ayrıca, onların məhz bu gecə bir hərəkətə keçəcəkləri bəlli deyildi.

Özümü bilməzliyə vurub qısa bir müddət sonra hərəmə doğru getdim. O gün­lərdə qadınlar Baği-Xəlvət ilə Baği-Yurunçqada otururdular. Hərəmə yaxın­la­şanda kişi və qadın xidmətçilər yerlərinə çəkildilər. Onlar çəkildik­dən (216 b) sonra mən də sərvərqulla birlikdə şəhərə doğru hərəkət etdim.

Xəndək yoluyla Ahənin darvazasına varar-varmaz qarşı tərəfdən bazar yolundan Xoca Məhəmməd Əli [Tağayi] gəldi. Mən onunla hamamın...¹

KABİL - 925 (3 YANVAR 1519 - 23 DEKABR 1519)

DOQQUZ YÜZ İYİRMİ BEŞİNCİ İLİN HADİSƏLƏRİ
Məhərrəm ayının ilk bazar ertəsi günü [=3 yanvar 1519] Çendavəl va­disinin aşa­ğı qismində şiddətli zəlzələ oldu və ulduz vaxtilə yarım saata qə­dər davam etdi.
BƏCUR KURQANININ ALINMASI
Ertəsi sabah oradan qalxıb Bəcur kurqanını ələ keçirmək üçün kur­qa­nın yaxını­na endik. Bəcur sultanına və əhalisinə qalanı təslim etmələri üçün nəsihətlərdə bulunması niyyətilə diləzaq əfqanlarından mötəbər bir adamı göndərdik. Amma bu bədbəxtlər və cahillər nəsihəti qəbul etməyərək məna­sız cavablar verdilər.

Əsgərə qalxan, nərdivan və kurqanı tutmaq üçün lazım olan digər ha­zır­lıq görməsi əmr edildi. Bu iş üçün bir gün bu yurdda qaldıq.

Məhərrəm ayının dördündə, cümə axşamı günü [=6 yanvar] əsgərin zirehlər geyib silah­lanaraq ata minməsi, ordunun sol qolunun irəliləyərək Bəcur kurqanının yuxarı tərəfində suyun dayaz yerindən keçib kurqanın şi­mal tərəfinə enməsi, mərkəzin (217 a) kurqanın şimal-qərbinə gedib çayı keçmədən, çətin keçilən bir yüksəkliyə və təpəli bir yerə enməsi, sağ qolun isə aşağıdakı qapının qərbinə enməsi əmr edil­di.

Dost [Nasir] bəyin komandanlığında olan sol qol bəyləri suyu keçib enəndə kurqandan yüz-yüz əlliyə qədər piyada çıxıb ox atmağa başladı. Bu bəylər də onların üstünə cüməraq ox atıb onları divarın dibinə qədər təqib edərək kurqana girməyə məcbur etdilər. Molla Əbdülməlik Həsti adamları ilə birlikdə divarın dibinə qədər yürümüşdü. Əgər nərdivanlar və qalxanlar hazır olsaydı və axşam düşməsəydi, kurqan o saat zəbt edilərdi. Molla Türk Əli və Tanrıverdinin nökərləri isə düşmənlə qılıncla vuruşaraq onları məğ­lub edib başlarını kəsib gətirdilər. Hər birinə mükafat vəd edildi.

Bəcur əhalisi heç tüfəng görmədiyi üçün onun səsindən qorxmur, ək­sinə, tüfəng səsini eşi­dincə istehza ilə aşağılayıcı hərəkətlər edirdilər. O gün ustad Əliqulu beş adamı tüfənglə vurub yerə sərdi. Vəli Xəzinə[çi] isə iki ada­mı tüfənglə vurub yıxdı. Digər tüfəngçilər də böyük ustalıq göstə­rib yax­şı tüfəng atdılar. Qalxan, zireh və dəri paltarları də­lərək vurduqları bir neçə ada­mı yerə sər­dilər. Axşama qədər bəlkə yeddi-səkkiz və ya ona qədər bə­curlu tüfəng gülləsi ilə (217 b) yerə sərilmişdi. Sonra tüfəngdən qorxaraq baş­larını qal­dı­ra bilmədilər.

«Axşam olmuşdur, əsgərlər lazım olan vasitələri hazırlayıb səhər vax­tında kurqana dırmansınlar» deyə əmr verdim.

Məhərrəm ayının beşində, cümə günü [=7 yanvar] fərz vaxtında savaş davulları çalaraq hər kəsin olduğu yerdən yürüyüb kurqana dırmanmaları əmr edildi. Sol qol ilə mərkəz olduğu yerlərdən hərəkətə keçib qalxanlarla qorunaraq nərdivanlarla divara dırmandılar. Xəlifə, Şah Həsən Arğun və Əh­məd Yusif komandanlığında olan mərkəzin sol qanadına əmr edildi ki, sol qola kömək etsin.

Dost bəyin adamları da kurqanın şimal-şərq tərəfindəki bürcün dibinə qədər gedərək orada tünel qazmaq və bürcü yıxmaqla uğraşdı. Ustad Əliqu­lu da oradaydı. O gün də yaxşı tüfəng atdı, iki dəfə də frəngi [mancanaq] at­dı. Vəli Xəzinə[çi] də bir adamı tüfənglə vurdu.

Mərkəzin sol qolundan Məlik Əli Qütbi nərdivanla daha əvvəl çıxıb bir müddətdən bəri [təkbaşına] vuruşurdu. Mərkəzin olduğu yerdən Məhəm­məd Əli Cəng-Cəng və kiçık qardaşı Novruz da hər biri bir nərdivana çıxıb nizə və qılıncla vuruşurdular. Bir nərdivana da Baba Yasavul çıxıb balta ilə kurqanın divarını yıxmaq və dağıtmaqla uğraşırdı.

Bir çox igidlər orada yaxşı hərəkət edib çox ox (218 a) yağdıraraq düş­mənin başını qaldırmasına imkan vermirdi. Bəzi igidlər isə düşmənin zərbələrinə aldır­madan, ox və yayına baxmadan kurqanı dəlmək və dağıt­maq­la məşğul idi.

Günəş çeşdə qalxmışdı, Dost bəyin adamlarının qazmaqda olduqları şimal-şərq bürcü dəlindi və onun adamları düşməni qaçırdıb bürc üstünə çıx­dılar. O anda mərkəz adamları da nərdivanlardan qalaya çıxdılar. Tanrı təalanın lütfü və inayətiylə bu qədər qapalı və qorunaqlı bir kurqan iki-üç ul­duz saatı ərzində zəbt edildi. İgid­lər əllərində olan bütün qeyrət və diqqətii gös­tərdilər; qəhrəmanlıq şərəfi və yaxşı ad qazandılar.

Bəcur xalqı dinsiz idi və ifrat düşmənçilikdən başqa, bu xalq arasında kafir­lərin adətlərinin yayıldığı və islam adətləri də o sürü arasında yox oldu­ğu üçün qırğına yol verildi, qadın və uşaqlarının hamısı əsir edildi. Kur­qanın şərq tərəfində sa­vaş olmadığı üçün xeyli adam qaçıb qurtuldu. Təx­minən üç mindən artıq adam öldürüldü.

Kurqan zəbt edildikdən sonra girib kurqanı dolaşdıq. Divarların üs­tün­də, evlər­də, küçələrdə və civarda saysız ölü yatırdı. Gəlib keçənlər ölülərin üstü ilə yeriyi­rdi. Gəzintini bitirdikdən sonra dönüb sultanlarının (218 b) evi­nə endik. Bəcur vilayətini Xoca Kəlana ehsan etdik. Ona köməkçi olaraq bir çox yaxşı igidlər təyin etdikdən sonra axşam vaxtı ordugaha gəldik.

Ertəsi sabaha qalxıb Bəcur vadisindəki Baba-Qara çeşməsinə endik. Xoca Kəlanın şəfaətilə geri qalan bir neçə əsirin günahlarını bağışlayaraq qa­­dın və uşaqla­rını qaytarıb getmələrinə izin verdik. Yaxalanan bəzi sultan­lar və sərkəşlər isə edam edildi. Sultanlarının başı və digər bir neçə baş bu zə­­fər xəbərilə birlikdə Kabilə göndərildi. Bədəxşan, Qunduz və Bəlxə zə­fər­namələrlə birlikdə başlar da göndərildi.

Yusif-Zeyidən gəlmiş olan Şah Mansur Yusif-Zeyi bu zəfər və qırğın­da bi­zimlə birlikdə idi. Ona xələt geydirilib siyasət fərmanları yazılaraq get­məsinə izin verildi.

Bəcura aid işləri həll etdikdən sonra çərşənbə axşamı günü, məhərrəm ayının doqquzunda [=11 yanvar] qalxıb bir küruh daha aşağıda həmin Bəcur vadisinə enilərək yüksək bir yerdə kəsilən başlardan bir minarə qurulması əmr edildi.

Çərşənbə günü məhərrəm ayının onunda dolaşmaq üçün atlara minib Bəcur qalasına getdik. Xoca Kəlanın evində içki məclisi quruldu. Bəcur ci­varındakı kafirlər bir neçə tuluq içində şərab gətirdilər.

Bəcurun şərab və meyvəsi bütünlüklə civardakı Kafiristandan gəlir. (219 a) Gecəni orada keçirib sabah tezdən kurqanın bürc və divarlarını təd­qiq edərək təkrar ordugaha gəldim.

Ertəsi sabah qalxıb Xoca-Xızır çayının sahilinə, oradan da Çendavəl çayının sahilinə endik. Bəcur kurqanına kömək üçün təyin olunanların oraya getmələrinə izin verdikdən bir-iki gün sonra bu şeir ağlıma gəldi, onu yazıb Xoca Kəlana gön­dərdim:

Qərarü əhd be yar inçenin nəbud məra,

Gəzid heç ru məra kərd biqərar axir.

Be işvəhai-zəmanə çe çarə sazəd kəs

Bəcur kərd cüda yarra zi yar axir.
Yarla əhd və qərarımız belə deyildi,

Axırda hicran məni biqərar etdi.

Zəmanənin işvələrinə qarşı nə çarə var ki,

Axırda Bacur yarı yardan ayırdı.

Məhərrəm ayının on yeddisində, çərşənbə axşamı [=19 yanvar] Sultan Veys Səvadinin müxalifi Sultan Əlaəddin Səvadi gəlib sədaqətini bildirdi.

Cümə axşamı günü Bəcur ilə Çendavəl arasındakı dağda ov etdik. Bu dağın geyiyi qapqaradır, amma quyruğu başqa bir rəngdədir, deyəsən, bura­dan aşağıdakı Hindistanın geyiyi bütün qapqaradır. O gün sarı bir quş ələ keçdi, o da qaraydı, gözləri də qaray­dı. Yenə o gün qartal bir geyik yaxaladı.

Əsgərin azuqəsi azalmışdı. Kəhrac dərəsinə (219 b) gedib azuqə aldıq­dan son­ra Sevada, Yusif-zeyi əfqanlarına hücum çəkmək niyyətilə cümə gü­nü oradan atlanaraq Çendavəl ilə Bəcur çayının birləşdiyi yerdə Pənc-Kü­rə çayının aralığına endik.

Şah Mansur Yusif-zeyi bir qədər ləzzətli və kefləndirici kəmali¹ gə­tir­mişdi. Bir kəmalini üçə bölüb bir parçasını mən yedim, birini Gədayi Ta­ğayi, birini də Ab­dullah Kitabdar yedi. Çox sərxoş etdi. O dərəcədə ki, ax­şam vaxtında bəylər toplanan zaman görüşməyə çıxa bilmədim. Qəribə bir şey idi. İndi o cür kəmalidən birini bütün yesən belə o günkünün yarısı qədər sər­­xoşluq yaratmır.

Oradan qalxıb Kəhrac dərəsi ilə Pişqram dərəsinin ağzına yaxın bir yerə, Pənc-Kürənin önünə endik. Bu yurdda ikən topuğa qədər qar yağdı. Bu­ralarda qar nadir yağırmış, əhali heyrət elədi.

Sultan Veys Səvadinin də razılığı ilə əsgərin ehtiyacı üçün Kəhrac əha­lisinə dörd min eşşək yükü azuqə vergisi qoyuldu və bu azuqənin yığımı üçün Sultan Veys göndərildi. Qaba dağ əhalisi heç bir zaman belə vergi ver­məmiş olduğu üçün azuqəni verə bilməyərək sıxıntıya düşdü.

Məhərrəm ayının iyirmi üçündə çərşənbə axşamı günü [=25 yanvar] Hindu bəyin komandanlığında əsgərlər Penc-Kurəyə axına göndərildi. (220 a) Pənc-Kürə dağın ortasından bir az daha yuxarıda yerləşi. Pənc-Kürə kənd­lərinə gedə bilmək üçün bir küruha yaxın yamac dırmanmaq lazımdı. Əhalisi qaçıb getmişdi. Bir qədər davar, öküz və xeyli azuqə gətirdilər.

Ertəsi sabah əsgər bu dəfə Qoç Bəyin komandanlığında təkrar axına göndərildi. Ayın iyirmi beşində, cümə axşamı günü [=27 yanvar] əsgərə azuqə təmin etmək üçün Kəhrac dərəsinin içinə, Mandiş kəndlərinə endik.

Hümayundan sonra onunla doğma qardaş bir neçə oğlan dünyaya gəl­miş, lakin heç biri yaşamamışdı. Hindal isə hələ doğulmamışdı. Mandiş ci­varlarında oldu­ğumuz günlərdə [Baburun arvadı və Hümayunun anası] Ma­hım [bəyimdən] bir məktub gəldi. Məktubunda «Mənə bəxtim və taleyim nə isə, istər oğlan, istər qız ol­sun, bir uşaq verin. Mən onu özümə övlad edib bö­yüdüm» deyə yazmışdı.

Bazar günü ayın iyirmi altısında biz hələ yurdda ikən Hindalı Mahıma verib məktublarla birlikdə Yusif Əli Riqabdar Kabilə göndərildi. Hindal hə­lə doğulma­mışdı.

Bu sözün təfsilatı belədir: onun doğma bacı-qardaşlarından o zamana qədər ondan kiçık və digərlərinin hamısından böyük bir qardaşı və üç bacısı vardı. Mehricandan başqa hamısı kiçıkkən öldülər. Bir doğma qardaşının ol­masını çox istəyirdi.

O günlərdə [Baburun digər arvadı] Dildar ağaçə hamilə idi. Mən də «Onun bir qardaşı olsaydı, yaxşı olardı» dedim. Validə həzrətləri də «Dildar ağaçə bir oğlan doğsa və onu alıb böyütsəm, necə olar?» dedi. Mən də «Çox yaxşı olar» dedim.

Qadınlar arasında oğlanmı, yoxsa qızmı olacaq deyə fala baxmaq adəti vardır. İki kağızdan birinə Əli və ya Həsən, digərinə də Fatma yazıb bu iki kağızı ça­murla yoğurub bir tas suyun içinə qoyurlar. Hansı əvvəl açılırsa, ona görə hök­m edirlər. Oğlan çıxsa oğlan, qız çıxsa qız olacaq deyirlər. Fala baxdılar və oğlan çıxdı. Müjdə olduğu üçün dərhal bir məktub yazıb gön­dər­dik. Bir neçə gün sonra Allah bir oğlan əta elədi.

Məktubu almazdan üç gün əvvəl uşaq dünyaya gələr-gəlməz onu zorla anasının yanından alaraq evimizə gətirib saxlamışlar. Doğum xəbərini gön­dərdilər. Bu xəbər Bxirə alındığında gəldi və bunu uğur saydıq. Adını Hin­dal qoydular. Bu şəkildə o mənim həm kiçık qardaşım, həm də oğlum olur¹.

Bu yurdda olanda Mandiş vilayətində dərənin ortasında, bir yüksək yerin üstündə daşlardan böyük bir taxt tikildi. Oraya ağ çadır və səfər çadırı bir­likdə sığdı. Bu taxtın daşlarının hamısını içkilər və sipa­hilər daşımışdı.

Yusif-zeyi əfqanlarmdan Məlik Şah Süleymanın oğlu Məlik Şah Man­sur gəl­ərək öz sədaqətini (220 b) göstərdi. Yusif-zeyi ulusunun xeyri üçün onun qızını istədim. Biz o yurdda ikən Şah Mansurun qızıyla birlikdə Yusif-zeyinin cehizinin də gəldiyini xəbər verdilər. Axşam üstü şərab məclisi qu­ruldu. Məclisə Sultan Əlaəddin də dəvət edilərək xas xələt əta edildi.

Bazar günü, ayın iyirmi səkkizində [=30 yanvar] qalxıb Kəhrac də­rə­sindən çıxıb endik. Şah Mansurun kiçık qardaşı Tavus xan qardaşı qızını biz o yurdda ikən gətirdi.

Bisut xalqının Bəcur kurqanındakılarla əlaqələri olduğu üçün onları köçürdüb Bəcur kurqanına gətirməsi üçün Yusif Əli Bəkavul oraya göndə­ril­di. Kabildə qalan əsgərlərə də gəlmələri üçün fərmanlar göndərildi.

Səfər ayının üçündə, cümə günü [=4 fevral] Pənc-Kürə çayı ilə Bəcur çayının birləşdiyi yerə endik. Ayın beşində, bazar günü [=6 fevral] Bəcura gedib Xoca Kəlanın evində içki məclisi qurduq.

Ayın yeddisində, çərşənbə axşamı günü [=8 fevral] bəyləri və diləzaq əfqanlarmm bö­yük­lərini çağırıb danışaraq buna qərar verildi: ilnin sonu gəlmiş və günə­şin hut bürcünə girməsinə bir-iki gün qalmışdır, ovalardakı məhsul da ta­mamən yığılmışdı. Bu za­manda Səvada getsək, əsgər azuqə ta­pa bilməyəcək və korluq çəkəcəkdir. (221 a) Ona görə Enbaher və Pani-Yali yoluyla yürüyərək Heşnəgarin yuxarı tərəfindən Səvad çayını keçib Yusif-zeyiyə aid Səngür-Mahura qarşısındakı ovada yaşayan Yusuf-zeyi və Mə­həmməd-zeyi əfqanlarına axın etmək lazımdır. Gələcək il bir az daha er­kən­dən, əkin za­manında gəlib bu əfqanların işini kökündən həll etmək la­zımdır.

Buna qərar verib ertəsi çərşənbə axşamı günü Sultan Veys ilə Sultan Əlaəddinə atlar və xələtlər əta edib vədlərdə bulunub getmələrinə izin ver­dik və biz də oradan qalxıb Bəcur qarşısına endik. Şah Mansurun qızını sə­fər­­dən dönüncəyə qədər Bəcur kurqanında qoydum.

Ertəsi gün atlanaraq Xoca-Xızırı keçib endik. Xoca Kəlana burada ay­rılması üçün izin verildi. Saray müxəlləfatı, artıq əsgər ləvazımı və ağır yük­lər Künər yoluyla Ləmqana göndərildi.Ertəsi sabah qalxıb ağır yükü və dəvələri Xoca Mir Miranin idarəsinə verib Curğatu və Darvaza yoluyla Qa­raquba keçidinə göndərdikdən sonra, biz də xəfif at­larla hızla irəliləyərək En­baher keçidini aşıb ikindi vaxtından bir az əvvəl Pani-Yaliyə endik.

Uğanverdi bir neçə adamla birlikdə dil tutmaq üçün irəliyə göndərildi. Əfqanlarla aramız yaxın olduğu üçün erkəndən hərəkət etmədik. Uğanverdi çeşt vaxtında gəldi. Bir əfqanı yaxalayıb başını kəsmiş, (221 b) gələrkən də başı yolda salmışdı. Arzu edilən dəqiq xəbəri gətirmədi.

Günorta üstü qalxıb Səvad çayı keçdik və ikindidən bir az əvvəl en­dik. Axşam üstü hərəkətə keçib sürətlə yürüdük. Günəş bir nizə boyu yük­sələndə önçü olaraq göndərilmiş olan Rüstəm Türkmən əfqanların xəbərdar olub hə­rəkətə keçdiyi və xeyli əfqanın dağ yoluyla getdiyi xəbərini gə­tirdi. Bunu eşi­dincə daha da sürətli irəliləyərək axınçıları irəli göndərdik. Gedib bir çox əfqanı öldürüb başlarını kəsərək xeyli əsirlə birlikdə öküz və davar gətirdi­lər. Diləzaq əfqanları da bir neçə baş kəsib gətirdilər. Oradan qayıda­raq Katləng civarına endik. Saray müxəlləfatını sövq etməkdə olan Xoca Mir Mi­ranın yanına qılavuz göndərib Məqamda bizə qo­şulmas tapşırıldı.

Ertəsi sabah qalxıb Katləng ilə Məqam arasına endik. Şah Mansurun adamı gəldi. Xosrov Göyəldaş ilə Əhmədi Pərvançı xeyli adamla birlikdə müxəlləfatı qarşılamağa göndərildi və ayın on dördündə, çərşənbə axşamı gü­nü [=15 fevral] Məqama enəndə gəlib bizə qoşuldular.

Burada otuz-qırx il əvvəl Şahbaz Qələndər adlı bir bidətçi çıxmış və Yusif-zeyilərin və diləzaqların bir qisminı dindən çıxarmışdı. Mə­qam dağı­nın önündə alçaq bir təpə (222 a) var. Oradan bütün ovalar gö­rü­nür. Şahbaz Qələn­də­rin qəbri orada idi. Ətrafı gəzərkən oraya gəldim, in­cə­lədim. «Belə havalı bir yerdə bidətçinin qəbri nə gəzir» deyə düşündüm. Əmr etdim, oranı dümdüz etdi­lər. Çox gözəl və hava­lı bir yer olduğu üçün orada bir az məcun yeyərək bir müddət oturduq.