Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 1 ~ Abid Tahirli

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
1
 ~ 
 
 
Abid Tahirli 
 
 
BÜTÜN TÜRKLƏRİN 
TƏRCÜMANI  
(t
əkrar və təkmilləşdirilmiş nəşr) 
 
 
İsmayıl bəy Qaspiralı 
 
Bakı - 2012

• Abid  Tahirli
 
~ 
2
 ~ 
 
 
Ön sözün (Sönm
əyən çıraq) müəllifi: Anar 
Redaktor: akademik Nizami C
əfərov 
R
əyçilər: professor Qəzənfər Paşayev 
               professor M
əhərrəm Qasımlı 
 
 
Əsərdə həyat və fəaliyyəti ilə Azərbaycanla qırılmaz tellərlə 
bağlı olan böyük ideoloq, naşir, redaktor, yazıçı-publisist, tənqidçi, 
t
ərcüməçi, ideya və  əməlləri ilə  bütün dünya, xüsusi ilə  Rusiya 
müs
əlmanlarının  taleyində,  tərəqqisində  misilsiz xidmətlər 
göst
ərmiş,  onların  ictimai-siyasi, mədəni, mətbu həyatında  yeni 
m
ərhələ  açmış,  öz  dildaşları  və  dindaşlarının  təfəkkür tərzində 
dönüş yaratmış İsmayıl Qaspiralının ömür və yaradıcılıq yolundan 
b
əhs olunur. Kitab geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
 
 
 
 
Abid H
əmid oğlu Tahirli 
 
Bütün türkl
ərin  tərcümanı.  (təkrar və  təkmilləşdirilmiş 
n
əşr). Bakı, «Ozan» nəşriyyatı,  2012. 312 səh. 
 
T                              - 2012     
 
 © «Ozan» n
əşriyyatı, 2012
 
4702060201-76 
On - 047-12  

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
3
 ~ 
 
Anar 
 
 
 
 
 
SÖNMƏYƏN ÇIRAQ 
Əgər  xalqımızın  Firudin  bəy Köçərli,  Əlimərdan bəy 
Topçubaşov,  Nəriman Nərimanov, Məmməd  Əmin  Rəsulzadə, 
Ceyhun b
əy  Hacıbəyli,  Haşım  bəy Vəzirov,  Əhməd bəy  Ağaoğlu, 
Əli bəy Hüseynzadə,  Əliabbas  Müznib,  Məhəmməd Hadi, Soltan 
M
əcid Qənizadə, Xəlil  Xasməmmədov, Cəlil Məmmədquluzadə, 
Əhməd Cavad… kimi yetişdirdiyi parlaq simaların, eləcə də digər 
türk  xalqlarının  Ziya  Göyalp,  Mehmət  Əmin  Yurdaqul,  Yusif 
Akçuraoğlu,  Çələbi Cahan, Cəfər Seydəhməd  Krımər, Fuad 
Körpülüzad
ə, Məhəmməd Fatih Kərimi, Ayaz bəy İshaqi, Abdullah 
Battal kimi görk
əmli xadimlərinin, mücahidlərinin, qələm, kəlam 
sahibl
ərinin dediklərinə  istinad etsək, o zaman bu qənaətə  gəlmək 
olar  ki,  ideyalarının,  əməllərinin təsir gücü, əhatə  dairəsi və 
yaşarlılığına görə türk xalqlarının çar Rusiyası sərhədləri daxilində 
yetişdirdiyi  ən qüdrətli nümayəndəsi  İsmayıl  Qaspiralıdır.  Onun 
«Dild
ə, fikirdə, işdə birlik» şüarı həmişəyaşarlılıq statusu almışdır. 
Fikrimc
ə,  türk  xalqlarının  birliyi  reallaşdıqdan  sonra  da  bir  daha 
parçalanmamaq, bölünm
əmək, pərən-pərən düşməmək, daha güclü 
v
ə  yenilməz olmaq üçün bu ideya öz gücünü, qüdrətini 
itirm
əyəcəkdir. 
Yeni t
əhsil üsulu, məktəb  islahatı,  ortaq  dil  uğrunda 
mübariz
əsi, xeyriyyə  cəmiyyətlərinin  yaradılması,  mətbuat və 
n
əşriyyat sahəsindəki fədakar fəaliyyəti ilə türk-müsəlman həyat və 
t
əfəkkür tərzində, ümumiyyətlə, türkçülük tarixində  yeni mərhələ 
açan  naşir,  redaktor,  mühərrir,  yazıçı-publisist, tərcüməçi, filosof-

• Abid  Tahirli
 
~ 
4
 ~ 
 
dinşünas,  politoloq,  maarifçi-reformator  İsmayıl  Qaspiralı  yara-
dıcılığı və şəxsi həyatı ilə Azərbaycanla sıx bağlı olmuşdur. Təəssüf 
ki, XX 
əsrin 30-cu illərində İ.Qaspiralı ideyalarından təşvişə düşən 
sovet rejim v
ə  ideologiyası  onu  «pantürkist»,  «panislamist» 
damğaları  ilə  düşmən  elan  etmiş,  məzarını  da  dağıtmışdı.  Sovet 
t
əbliğat  maşını  İ.Qaspiralı  irsini  gözdən salmaq üçün canfəşanlıq 
ed
əndə, yuxarıda adlarını çəkdiyimiz XX əsrin əvvəllərindəki xalq 
xadiml
ərindən fərqli olaraq, sovet dövrü bəzi Azərbaycan 
ziyalılarının «söyən» ansamblda səsi daha gur gəlirdi. İ.Qaspiralını 
«mürt
əce», «millətçi», «pantürkist», «panislamist» adı ilə insanların 
hafiz
əsindən, tarixin səhifələrindən silib atmaq istəyirdilər. Lakin 
Sovet  imperiyasının  süqutundan  sonra  İ.Qaspiralı  ideyaları  öz 
gücünü, qüdr
ətini  bir  daha  nümayiş  etdirdi,  ədalətsizliyin, 
haqsızlığın  üzərində  qələbə  çaldı  və  məğlubedilməzliyini, həmişə-
yaşarlığını bir daha təsdiq etdi. 
Filologiya elml
əri doktoru Abid Tahirlinin qələmə aldığı və 
siz
ə  təqdim olunan bu kitab da elə  bu təsdiqin bir təzahüratıdır. 
Doğrudur,  çox  təəssüflə  vurğulamalıyam  ki,  İ.Qaspiralı  irsi  və 
şəxsiyyəti ilə  bağlı  bu  günədək elə  ciddi və  sanballı  əsərlərimiz 
yoxdur.  Halbuki,  İ.Qaspiralı  yuxarıda  da  qeyd  etdiyimiz  kimi, 
h
əyatı, yaradıcılığı və ideyaları ilə Azərbaycana çox bağlı olmuşdur. 
O,  bütün  varlığı  ilə  bizləri  –  Qafqaz türklərini  çox  sevir,  onların 
ədəbi, mədəni, mətbu sahələrdəki nailiyyətlərini yüksək 
d
əyərləndirir, bizim uğurlarımızla qürur duyduğunu gizlətmirdi. Bu 
il  İsmayıl  Qaspiralının  anadan  olmasının  160-cı  ildönümü  tamam 
oldu.  Əlbəttə, bu əlamətdar, tarixi hadisənin sükutla, sükunətlə, 
s
əssiz-səmirsiz yox, Milli bayram səviyyəsində  qeyd  olunması 
arzumuzdur.  Ümid  edir,  inanıram  ki,  A.Tahirlinin  İ.Qaspiralının 
xatir
əsinin  əbədiləşdirilməsi və  onun irsindən  lazımınca  bəhrə-

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
5
 ~ 
 
l
ənməsi məqsədi ilə kitabda qeyd etdiyi tədbirlərin reallaşacağı gün 
uzaqda deyil. 
Əsərdə  bir çox məqamlar diqqətimi çəkdi. Bildiyimə  görə, 
Abid  Tahirli  İ.Qaspiralı  ilə  bağlı  ötən  əsrin 90-cı  illərinin 
əvvəllərindən məşğuldur.  Mətbuatda A.Tahirlinin Ceyhun 
Hacıbəylinin  İ.Qaspiralı  ilə  bağlı  yazısını  da elə  həmin dövrdə 
oxuduğumu xatırlayıram. Bununla demək istəyirəm ki, A.Tahirli bu 
müdd
ət  ərzində  İ.Qaspiralı  ilə  bağlı  külli  miqdarda  mənbəyə, 
m
əxəzə  istinad  etmiş,  Krım,  Kazan,  Türkiyə, Rusiya, Azərbaycan 
aliml
ərinin  çox  sayda  araşdırmalarını  tədqiqat  müstəvisinə  cəlb 
etmiş,  onları  saf-çürük, təhlil, müqayisə  etmiş,  dəyərləndirmişdir, 
mü
əyyən elmi-nəzəri qənaətlərə  gəlmişdir.  Diqqətimi müraciət 
olunan m
ənbələrin  çoxluğu,  rəngarəngliyi çəkdi.  Maraqlı  və 
t
əqdirəlayiqdir ki, A.Tahirli ilk dəfə  İ.Qaspiralının  irsini  –  onun 
publisistikasını  və  bədii  əsərlərini  qruplaşdırmış,  mövzu,  ideya 
baxımından təsnifatını aparmış, təhlil etmişdir. Əsərdə diqqətimi bir 
m
əqam da çəkdi.  A.Tahirli  İ.Qaspiralının  bütün  irsindən inciləri, 
k
əlamları seçmiş, toplamış, təqdim etmişdir. Tədqiqatçı İ.Qaspiralı 
irsin
ə  müraciət edən Azərbaycan və  xarici ölkə  tədqiqatçılarının 
siyahısını  tərtib  etmiş,  onların  bir  çoxunun  İ.Qaspiralı  ilə  bağlı 
əsərlərindən  Ən  dəyərli, təsirli  sitatları  da  oxucuların  diqqətinə 
çatdırmışdır.  Əlbəttə, bu əsərdən daha çox və  daha  əhatəli bəhs 
etm
ək  olardı.  Buna  lüzum  görmürəm.  Ən  əsası  odur  ki,  bu  əsəri 
oxuyan h
ər kəsin qəlbinə və hafizəsinə bir İ.Qaspiralı portreti həkk 
olacaq, hakim k
əsiləcək və hər kəs İ.Qaspiralı arzularını gerçəkləş-
dirm
ək üçün böyük ideoloqun «əgər xidmət etmək istəyirsənsə, 
bacardığın  işlə  başla»  tövsiyəsinə  riayət etməyə  çalışacaq.  Bu  isə 
«sözd
ə, fikirdə, işdə birliyə» aparan böyük yoldur. 

• Abid  Tahirli
 
~ 
6
 ~ 
 
….1914-cü ild
ə  63  yaşında  ikən vəfat edən  İsmayıl 
Qaspiralının  ölümünü  Rusiya  müsəlmanları,  onların  qabaqcıl 
ziyalıları  Milli  matəm kimi qeyd etdilər. Xalq xadimlərinin bu 
böyük itki il
ə  əlaqədar qəzetlərdə  dərc etdirdikləri  yazıların 
əksəriyyəti  İ.Qaspiralının  vəfatına  işarə  vuraraq «millətin  çırağı 
söndü» ifad
əsini işlədirdi.  Şübhəsiz ki, qaspiralısevərlər bu zaman 
onun yalnız cismən aralarından getdiyini nəzərdə tuturdular. Amma 
əslində  İ.Qaspiralı  çırağının  işığı  onun  ölümündən sonra da 
azalmamış,  əksinə,  əbədi məşələ  çevrilərək, böyük və  qüdrətli bir 
mill
ətin getməli olduğu yolu nura boyamışdır. 
Xalqımızı Türk dünyasının böyük fikir və qələm adamlarıyla 
daha yaxından tanış etmək vacib və şərəfli işdir. Bu baxımdan Abid 
Tahirlinin uzun ill
ərin zəhməti, axtarışları və tapıntıları zəminində 
araya-
ərsəyə  gətirdiyi  kitab  İsmayıl  Qaspiralı  xatirəsinə  dəyərli 
töhf
ə  olmaqla bərabər, Azərbaycan  oxucularına  ölümsüz  mütəfək-
kirin h
əyatı  və  yaradıcılığını  təqdim etməsilə  də  əhəmiyyətlidir. 
Türk düşüncə tarixinə həsr olunmuş əsərlər sırasında bu kitabın da 
layiqli yer tutacağına inanıram.  
 
 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
7
 ~ 
 
 
İSMAYIL QASPİRALI DÜNYASI, 
İSMAYIL QASPİRALI DÜHASI 
 
İlk addımlar, ilk axtarışlar 
 
XIX 
əsrin  ikinci  yarısı  Rusiya  müsəlmanlarının  mənəvi-
milli-ideoloji lideri, maarifçi-
publisist, naşir, redaktor İsmayıl bəy 
Qaspiralı  (1851-1914) öz qəzetinə  «Tərcüman»  adını  verməklə 
s
əpələnmiş,  parçalanmış,  hüquqları  əlindən  alınmış  türkdilli 
xalqları  birləşdirmək,  onların  istəyini, iradəsini ifadə  etmək kimi 
tarixi missiyanı öz üzərinə götürmüş oldu və fəaliyyəti ilə türkdilli 
xalqların  gələcək taleyinin müəyyənləşməsinə, özünüdərkə  və 
özünüt
əsdiqə  təkan  verdi,  onların  həyat və  təfəkkür tərzinin 
d
əyişməsində, tərəqqisində  misilsiz  rol  oynadı.  «Tərcüman» 
türkdilli  xalqların  tərcümanı  İsmayıl  Qaspiralının  tribunasına 
çevrildi. Bu n
əşrin  tarixi  xidməti həm də  ondadır  ki,  türkdilli 
xalqlar  üçün h
əmişəyaşar  və  bütün dövrlər üçün keçərli,  yararlı 
ideya verdi: fikird
ə, dildə,  əməldə  birlik! XX əsrin  əvvəllərində 
formalaşmış  türkçülük  ideologiyasının  təməlində  də  məhz bu 
ideya durur… 
M
əşhur  Qaspiralılar  nəslinin  türk  dünyasına  bəxş  etdiyi 
İsmayıl  düz  160  il  bundan  əvvəl  mart  ayının  8-də  Krımın  Avçı 
k
əndində  dünyaya  göz  açmışdır.  Atası  –  keçmiş  çar  ordusunun 
zabiti Mustafa b
əy və  nüfuzlu mirzə  ailəsindən  olan  anası  Fatimə 
Sultan  İsmayılın  təlim-tərbiyəsinə  ciddi  yanaşır,  onun  təhsilinə 
qayğı göstərirdilər. Bir müddət müsəlman məktəbinə gedən İsmayılı 

• Abid  Tahirli
 
~ 
8
 ~ 
 
atası  –  Mustafa  Qaspiralı  xeyli çətinlikdən  sonra  Ağməsciddəki 
(Simferopol) gimnaziyaya düz
əltməyə nail olur və 2 il orada təhsil 
alır.  Gimnaziya  mühiti  İsmayılın  atası  Mustafa  kişini  qane  etmir. 
Odur 
ki,  o,  oğlunu  Voronejdəki hərbi məktəbə  qoyur.  İsmayıl 
burada bilir ki, ünvana düz g
əlməmişdir.  Tezliklə  İkinci  Moskva 
H
ərbi  Gimnaziyasına  düzəlir. Gənc  İsmayıl  Moskvadakı  üç  illik 
(1864-1867) gimnaziya h
əyatı  dövründə  dərk edir ki, seçdiyi yol 
onun ist
əklərinə,  arzularına  uyğun  deyil:  təhsilini  yarımçıq  qoyur, 
gimnaziyanı  tərk edir. Hərbi  gimnaziyadakı  tədris  yox,  oradakı 
mövcud 
əxlaqi, mənəvi mühit və  İsmayılın  dindaşlarına,  dildaş-
larına  alçaldıcı  münasibət onu növbəti dəfə  qərarını  dəyişməyə 
m
əcbur etmişdi. Gimnaziyada qeyri-ruslara, xüsusi ilə türk-tatarlara 
t
əhqiramiz,  şovinist  münasibət  İsmayılı  daha  dərindən  düşünməyə 
vadar  edirdi.  Əslində, elə  bu vaxtdan onun gələcək fəaliyyətinin 
konturları  cızılırdı.  Krit  adasındakı  yunanların  Osmanlı  dövlətinə 
q
arşı üsyan xəbəri İsmayıldakı milli təəssübkeşlik hissini o dərəcədə 
alovlandırmışdı  ki,  o,  üsyanın  yatırılması  üçün  türklərə  kömək 
etm
ək məqsədi ilə  cəbhəyə  getməyə  cəhd göstərir, lakin sərhədi 
keçm
əyə nail olmur. Doğma Krıma qayıdır, Yalta və Baxçasarayda 
1870-ci ild
ən ibtidai sinif müəllimi kimi fəaliyyətə  başlayır.  O, 
şagirdlərinə  rus dilini öyrədir, özü isə  rus  ədəbiyyatını  böyük 
ehtirasla mütali
ə edirdi. 
İ.Qaspiralı  dövrü  üçün  çox  xarakterik  olan  xalqçılıq, 
maarifçilik h
ərəkatının, digər müxtəlif ideya və cərəyanların intişar 
tapdığı,  inkişaf  etdiyi  bir  mühitdə  formalaşırdı.  O,  bir  tərəfdən 
M.N.Katkovun  (İ.Qaspiralının  müəllimi, «Moskovskiye vedo-
mosti», «Russkiy vestik» q
əzetlərinin redaktoru) millətçi  görüşləri 
il
ə tanış olur, digər tərəfdən M.N.Katkovun vasitəsi ilə tanıdığı tatar 
əsilli  yazıçı  İ.S.Turgenevin,  eləcə  də  rus ictimai-ədəbi-mədəni 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
9
 ~ 
 
mühitinin  formalaşmasında  əvəzsiz  rol  oynamış  N.Tolstoyun, 
B.Belinskinin,  N.Çernışevskinin,  N.Dobrolyubovun  fikir  və 
ideyalarının əhatəsində yetişirdi. O, qabaqcıl rus ziyalılarına mehr-
m
əhəbbət saldığı qədər, şovinist, anti-türk xarakterli rus ziyalılarını 
t
əmsil edən təbəqəyə  qarşı  barışmaz  mövqedə  dururdu. Bir sözlə, 
obrazlı ifadə ilə desək, qaynayan rus mühiti İ.Qaspiralının gələcək 
taleyini mü
əyyənləşdirirdi. 
Pedaqoji f
əaliyyətlə  iddialarını  və  ideyalarını  gerçəkləşdirə 
bilm
əyəcəyi qənaətinə  gələn  İsmayıl  Qaspiralı  əvvəlcə  Avropaya, 
sonra  Şərq ölkələrinə  üz  tutur  (1872).  İstanbul,  Vyana,  Münhen, 
Şturtqarddan  keçərək Fransaya gələn  İ.Qaspiralının  təzadlar, 
t
ərəddüdlərlə  dolu  dünyagörüşündə, həyatında  yeni  dövr  başlayır. 
H
ələ  Moskvada təhsil  aldığı  illərdə  əxz  etdiyi,  meyl  saldığı 
maarifçilik duyğuları Paris mühitində onda milli intibah ideyalarını 
alovlandırır.  Uzaqdan  –Parisdən  Rus  imperiyasının  əsarəti  altında 
inl
əyən  əsir  türk  xalqlarının  acı  mənzərəsi,  qaranlıq  dünyası  daha 
aydın  görünürdü.  İ.Qaspiralının  qəlbində  bütün  türk  dünyasını 
nurlandıracaq ideyalar cücərirdi. 
İki  il  –  1874-cü ilədək Parisdə  yaşayan  və  tanınmış  rus 
yazıçısı  İvan  Turgenevin  yanında  çalışan  İ.Qaspiralının  Osmanlı 
zabiti  olmaq  arzusu  onu  İstanbula  gətirir.  Lakin  23  yaşlı  gənc bu 
arzusuna yetişmir: Rusiyanın Osmanlıdakı səfiri İqnatyev ona mane 
olur v
ə İsmayıl yenidən Krıma qayıdır (1875). 
İsmayıl  bəy  doğma  diyarda  fəaliyyət dairəsini genişləndirir 
v
ə  həmşəhərlilərinin  etimadını  qazanaraq,  Baxçasaray  bələdiy-
y
əsinin sədri seçilir (1875-1884). Lakin xəyallarındakıları  gerçək-
l
əşdirmək üçün bu post kifayət etmirdi. O, bir qəzet çıxarmaq üçün 
çar hökum
ətinə  müraciət edir (1877), cavab müsbət olmur. Rədd 
cavabı  İ.Qaspiralını  məyus etsə  də, o, yolundan dönmür. 

• Abid  Tahirli
 
~ 
10
 ~ 
 
Simferopolda rus dilind
ə  buraxılan  «Tavrida»  adlı  qəzetlə  sıx 
əməkdaşlıq  etməyə  başlayır,  Simferopolda  «Tonğuç»,  Tiflisdə 
Ünsizad
ə  qardaşlarının  mətbəəsində  «Şəfəq və  Lətaif», «Ay», 
«Ulduz» v
ə  «Günəş»  adlı  kitabçalar  nəşr  etdirir.  1882-ci ildə 
«Tavrida» q
əzetinin bir neçə nömrəsində dərc olunan məqalələrini 
toplayaraq «Rusiya müs
əlmanları»  adı  ilə  54 səhifəlik kitab 
şəklində  türk dilində  buraxır.  Əsərdə  müəllif  özünü  Rusiyanın 
s
ədaqətli təbəəsi kimi təqdim etsə  də, türk-tatar  toplumunu  açıq-
aşkar  birliyə, Avropa mədəniyyətinə  yiyələnməyə  çağırırdı.  Rus 
hökum
ətinə  xitabən  yazılan  bu  əsərdə  İ.Qaspiralı  eyni  zamanda 
rusların  da  müsəlmanların  maariflənməsinə  əngəl  olmamaları 
fikrini, Rusiyanın həm də, bir müsəlman dövləti sayılması ideyasını 
ir
əli sürürdü. 
Mü
əllif həyəcanla bəyan  edirdi  ki,  Krımdakı  türklər də 
daxil olmaqla, Rusiya müs
əlmanlarının  milli  kimliklərinin 
itirilm
əsi təhlükəsi  vardır.  İ.Qaspiralıya  görə,  ən  əvvəl, Rusiya 
müs
əlmanları, türk dilində  danışan  toplumlar  cəhalət və  iqtisadi 
t
ənəzzül bəlasından  xilas  edilməli, etno-dini  əsaslara dayanaraq 
bütöv v
ə  müasir millət  kimi  formalaşmalıdırlar.  Bu  çətin, tarixi 
v
əzifənin öhdəsindən  yalnız  bir  yolla  gəlmək olar: 
maarifl
ənməklə. Türk təhsil sistemi bu dildə  danışan  xalqları 
yaxınlaşdırmalı,  nəticə  etibarı  ilə  ortaq türk ədəbi dilinin 
t
əşəkkülünə təkan verməli idi. Türk dilindəki mətbu orqan isə bu 
v
əzifənin həyata keçirilməsində  mühüm vasitə  ola bilərdi. Bu 
əsərlə  bağlı  bir  qədər sonra daha  ətraflı  bəhs edəcəyimiz üçün 
h
ələlik bunlarla kifayətlənirik. 
 
 
 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
11
 ~ 
 
 
İ.Qaspiralının şah əsəri – «Tərcüman» 
 
Doğma  dildə  qəzet nəşr  etmək üçün ilk təşəbbüsünün 
n
əticəsiz qaldığını görən İ.Qaspiralı qəzet buraxmadan ideyalarının 
reallaşmayacağını  aydın  dərk edirdi. Odur ki, müəyyən  hazır-
lıqlardan,  o  cümlədən gələcək qəzet üçün xeyli sayda abunəçilər 
topladıqdan  sonra  qəzet buraxmaq üçün növbəti dəfə  hökumətə 
müraci
ət etdi. 
İ.Qaspiralıya, nəhayət ki, ruscası ilə birlikdə buraxmaq şərti 
il
ə «Tərcüman» qəzetinin nəşrinə icazə verildi. Beləliklə, 1883-cü il 
aprel ayının 10-da Rusiya imperiyasında yaşayan 14 milyonluq türk 
dilind
ə  danışan  xalqların  tarixləri  ərzində  «Əkinçi»  (1875-1877), 
«Ziya» («Ziyayi-Qafqasiyy
ə» (1879-1884) və «Kəşkül»dən (1883-
1891) sonra sayca dördüncü q
əzet işıq üzü gördü. 
İlk  vaxtlardan  ciddi  maliyyə  problemləri ilə  üzləşməsinə 
r
əğmən «Tərcüman»ın  tirajı  artır,  səsi-sorağı  sürətlə  yayılırdı,  onu 
Rusiyadan uzaqlarda da – 
Misir,  Əlcəzair,  Çin,  İran,  Hindistan, 
Türkistan,  Rumıniya,  Bolqarıstan və  s. kimi ölkələrdə  alır, 
oxuyurdular.  İlk  nömrəsi cəmi 320 nüsxə  çıxan  «Tərcüman»ın 
sonrakı  illərdə  tirajı  20  minə  qədər  artmışdı.  Nəşrə  başlayandan 
1905-ci il
ədək iki dildə  buraxılan  «Tərcüman» 1905-ci ildən 
etibar
ən  bağlananadək  –  10 fevral 1918-ci ilə  kimi  yalnız  türk 
dilind
ə  nəşr  olunmuşdu.  1912-ci ildən qəzet «Dildə, fikirdə,  işdə 
birlik»  şüarı  ilə  buraxılmışdır.  1906-cı  ildən 1910-cu ilədək 
«T
ərcüman»ın  mətbəəsində  İ.Qaspiralının  qızı  Şəfiqə  xanım 
(Az
ərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin  Baş  naziri  Nəsib  bəy 
Yusifb
əylinin həyat  yoldaşı)  tərəfindən  qadınlar  üçün  Rusiya 
müs
əlmanlarının  ilk  jurnalı  on  beş  gündən bir səkkiz səhifəlik, 

• Abid  Tahirli
 
~ 
12
 ~ 
 
illüstrasiyalı  «Aləmi-nişvan»  nəşr  olunmuşdur.  Yeri  gəlmişkən 
qeyd ed
ək ki, «Tərcüman»a qədər  İsmayıl  bəy 10-dək dövri nəşr 
çap 
etmişdir  («Tonguç»,  «Şəfəq», «Kəmər», «Ay», «Ulduz», 
«Gün
əş», «Həqiqət», «Tərəqqi» və s.). 
«T
ərcüman» İsmayıl Qaspiralının taleyi, tərcümeyi-halı, şah 
əsəridir,  başqa  sözlə, «Tərcüman»  İsmayıl  Qaspiralı,  İsmayıl 
Qaspiralı «Tərcüman»dır. 
Fikrimizc
ə, «Tərcüman»  Rusiyada  baş  verən ictimai-siyasi 
prosesl
ərə, islahatlara, islam aləmində  baş  verən dəyişikliklərə 
uyğun  olaraq  3  mərhələdə  araşdırılmalıdır:  1883-1905-ci illər, 
1905-1914-cü ill
ər və  1914-1918-ci illər.  Həmin mərhələlər 
İ.Qaspiralının  dünyagörüşündə, mücadilə  taktikasında  baş  verən 
d
əyişiklikləri də parlaq əks etdirir. 
 
C
əhalətə zərbə – yeni məktəb 
 
Böyük  xalq  xadimi  İ.Qaspiralının  fəaliyyəti  çoxşaxəli 
olduğu qədər də faydalı və zəngin olmuşdur. Məktəbi millətin nicat 
yolu kimi q
əbul edən  Qaspiralı  1884-cü  ilin  yanvarında  ənənəvi 
m
əktəblərdən fərqlənən təhsil  ocağı  açdı.  Yeni  üsulla  fəaliyyət 
göst
ərən bu məktəbdə  tətbiq olunan təcrübə  özünü  doğrultdu  – 
şagirdlər qısa müddət ərzində oxuma və yazmağa müvəffəq oldular. 
İ.Qaspiralının təhsildəki islahatı tədricən sistem kimi formalaşdı və 
«üsuli-c
ədid»  -  yəni  «yeni  üsul»  adını  aldı.  Bu  sistem  Rusiya 
müs
əlmanları  arasında  savadsızlığın  hakim  kəsildiyi bir cəmiyyət 
üçün 
ən səmərəli üsul sayılırdı. 2 illik məktəblərdə 9 aylıq tədris ili, 
6 günlük t
ədris həftəsi olurdu. Bir dərs günündə 5 dərs, hər bir dərs 
d
ə 45 dəqiqə keçirilirdi. 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
13
 ~ 
 
İlk  baxışda  sadə  və  aydın  görünən bu sistem və  onun 
g
ətirdiyi yeniliklər əslində cəmiyyətdə mədəni bir inqilaba bərabər 
idi.  Ən  əvvəl, bu köhnənin alt-üst edilməsi,  inkarı  idi.  Dövrünün 
böyük t
əhsil islahatçısı bu qənaətdə idi ki, ilin 6 ayının, hər günün 3 
saatının nəzarətsiz, imtahansız, nizam-intizamsız olan köhnə təhsil 
sistemi 15-20 il ömür ist
əyir və nəticədə nə ərəb dili xeyir verir, nə 
d
ə  türk dili bir kamillik. Biliklərin imtahanlarda  yoxlanılmaması, 
t
əhsilə  yiyələnmənin dərəcəsinin müəyyənləşdirilməməsi təhsilin 
ərəb dilinin, islam qanunlarının öyrənilməsi ilə məhdudlaşdırılması, 
t
ədris ilinin 6 aydan ibarət olması, şagirdlərin məişət problemləri ilə 
ziyad
ə  məşğulluğu,  onların  zəkat və  sədəqəyə  alışdırılması, 
mü
əllimlərin  maaşının  azlığı  «mədrəsə  təhsilinin  lazımi  səviyyədə 
olmaması»na dəlalət edir ki, bu da nəticə etibarı ilə «islam əhlinin 
geril
əməsinə» səbəb olurdu. Maarif fədaisi  İ.Qaspiralı  «Bəs çarə 
n
ədir?» - deyə sual edir və bu çətin, həlli müşkül məsələyə də özü 
əlac tapırdı: islahatların keçirilməsi. Yuxarıda da gördüyümüz kimi, 
o, n
əzərdə  tutduğu  islahatları  dilə  gətirməklə  kifayətlənmir, 
ideyalarını praktik olaraq həyata keçirirdi. Tarixə «cədizm» adı ilə 
düşən təhsil islahatı, ictimai-siyasi hərəkat XIX əsrin sonlarında çox 
populyarlıq  qazanmış  və  Krımdan  Volqaboyuna,  Urala,  Qafqaza 
sür
ətlə yayılmış, Orta Asiyada, hətta Hindistanda özünə tərəfdarlar 
tapmışdı. 1913-cü il 12 sentyabra qədər belə məktəblərin sayı təkcə 
Rusiyada 700-
ə yaxın idi.