Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostey I plemyon kavkaza dergiSİ Üzerine bir araştirma

T.C. 
BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ 
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI 
 
 
 
SBORNİK MATERİALOV DLYA OPİSANİYA MESTNOSTEY İ 
PLEMYON KAVKAZA DERGİSİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA 
 
 
 
YÜKSEK LİSANS TEZİ 
 
 
 
 
Hazırlayan 
Serdar KARACA 
 
 
 
 
 
Balıkesir, 2015 

T.C. 
BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ 
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI 
 
 
 
SBORNİK MATERİALOV DLYA OPİSANİYA MESTNOSTEY İ 
PLEMYON KAVKAZA DERGİSİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA 
 
 
 
YÜKSEK LİSANS TEZİ 
 
 
 
Hazırlayan 
Serdar KARACA 
 
Danışman 
Doç. Dr. Halil İbrahim ŞAHİN 
 
 
 
Balıkesir, 2015 

i 
 
ÖN SÖZ 
15.  yüzyılda  Rönesans  hümanizmiyle  gelişmeye  başlayan  ve  19.  yüzyıldan  itibaren 
şubelere ayrılan beşerî bilimlerin faal olarak geliştiği ülkelerden birisi Çarlık Rusyası’dır. 18. 
yüzyılda  Rusya  Bilimler  Akademisi’nin  ve  19.  yüzyılda  Kazan  ve  Sankt  Petersburg 
üniversitelerinin  kurulması Çarlık Rusyası’nın  gerek müspet  gerekse  beşerî bilimlerde hatırı 
sayılır merkezlerden birisi olmasını sağlamıştır.  
Beşerî bilimlerde faaliyet gösteren Rus eğitim, arkeoloji, etnografya, dil bilimi ve tarih 
kurumları  imparatorluğun  sınırları  içindeki  halkları  bütün  yönleriyle  tetkik  etmiş  ve  elde 
edilen  bulgular  “sbornik”  (İng.  collection/compendium)  denilen  dergilerde/külliyatlarda 
neşredilmiştir.  Sbornik  Materialov  Dlya  Opisaniya  Mestnostey  İ  Plemyon  Kavkaza 
(SMOMPK) bu tür eserlerden birisidir. 
SMOMPK dergisi, Kafkasya ve Kafkas Ötesi halkları ve yöreleriyle ilgili ihtiva ettiği 
etnografya,  antropoloji,  tarih,  dil  bilimi  ve  halk  bilimi  alanlarına  dair  materyaller  ile  Çarlık 
Rusya’sı ilim çevrelerinin ürettiği hacimli ve uzun soluklu eserler arasındadır. 1881 yılındaki 
ilk sayıdan, son sayının yayımlandığı 1929 yılına kadar geçen sürede çıkan 46 sayı, asırlardır 
aynı coğrafyayı paylaşan farklı milletlerin kültür değerlerini incelememizi sağlayacak yazıları 
ve  derlenen  materyalleri  günümüze  aktarmaktadır.  Ancak,  içeriğinin  geniş  hacmine  ve 
çeşitliliğine  rağmen  derginin  ülkemizin  bilim  çevrelerince  yeterince  tanınmıyor  oluşu, 
derginin  tanıtılmasını  ve  kendisinden  istifade  edilmesini  gerekli  kılmaktadır.  Bu  kapsamda, 
derginin içeriğinin sistemli olarak ortaya konularak Türklük bilgisi çalışmalarına katkılarının 
ele alınması, bölge halkları üzerine çalışan araştırıcılara yardımcı olacaktır. 
Araştırma giriş, iki bölüm, sonuç ve dört ayrı dizinden oluşmaktadır. 
Giriş bölümünde çalışmanın problemi, amacı, önemi, sınırlılıkları ve çalışmayla ilgili 
tanımlara  yer  verilmiştir.  Tanımlarda,  SMOMPK  dergisinin  yayımlandığı  coğrafya  olan 
Kafkasya  ve  Kafkas  Ötesi  hakkında  bilgi  verilmiştir.  Sonra  SMOMPK’deki  bazı  kavramlar 
için çalışmada tercih edilen Türkçe karşılıklar açıklanmıştır.  
Birinci  bölümde  SMOMPK’nin  Çarlık  Ruyası’nın  resmî  organlarından  birisi 
tarafından  yayımlanmış  olmasından  hareketle  Çarlık  Rusyası’nda  Türklük  bilgisi 
çalışmalarına  değinilmiştir.  Bu  bölümde  Nikolay  İlminskiy  ve  ardıllarının  yürüttüğü 
misyonerlik maksatlı ideolojik Türklük bilgisi çalışmaları üzerinde de durulmaktadır. Çünkü 
SMOMPK’yi yayımlayan eğitim kurumu, İlminskiy metodunu uygulayan eğitim kurumlarıyla 
aynı merkeze, Çarlık Rusyası Eğitim Bakanlığı’na bağlıdır. 

ii 
 
Birinci bölümün ikinci kısmında SMOMPK’nin yayın bilgilerine yer verilmektedir. 
İkinci  bölümde  SMOMPK’nin  içeriğindeki  Türklük  bilgisiyle  ilgili  yazı  ve 
derlemelerin içerik analizi yapılmıştır. 
Sonuç  bölümünde  SMOMPK’nin  yayımlanma  sürecinde  geçirdiği  değişiklikler  ve 
içeriğinin taşıdığı değer üzerinde değerlendirmelerde bulunulmuştur. 
Çalışmanın sonunda dört ayrı dizine yer verilmektedir: Kronolojik Dizin, Konu Dizini, 
Yazar Dizini, Rusça Kronolojik Dizin. 
Bu  çalışmada  ilmî  birikimlerinden  çokça  istifade  ettiğim  saygıdeğer  hocalarım  Prof. 
Dr. Mustafa ÖZSARI ve Prof. Dr. Ali DUYMAZ’a ve çalışmayı başından sonuna büyük bir 
titizlikle takip ederek yönlendiren danışman hocam Doç. Dr. Halil İbrahim ŞAHİN’e sonsuz 
teşekkür ederim. 
 

iii 
 
 
ÖZET 
SBORNİK MATERİALOV DLYA OPİSANİYA MESTNOSTEY İ PLEMYON 
KAVKAZA DERGİSİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA 
 
 
KARACA, Serdar 
Yüksek Lisans, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı 
Danışman: Doç. Dr. Halil İbrahim ŞAHİN 
2015, ix+267 Sayfa 
 
Bu  çalışmada  1881-1929  yılları  arasında  ilk  44  sayısı  Tiflis’te  ve  son  iki  sayısı  da 
Mahaçkale’de Rusça yayımlanan Sbornik Materialov Dlya Opisaniya Mestnostey İ Plemyon 
Kavkaza  (SMOMPK)  dergisi  tanıtılarak  içeriğindeki  yazılar  ve  derlenen  materyaller  farklı 
bilim dallarındaki araştırıcıların dikkatine sunulmuştur. 
SMOMPK,  Kafkasya  ve  Kafkas  Ötesindeki  Osetler,  Gürcüler,  Abhazlar,  Çerkezler, 
Kabartaylar, Çeçenler, İnguşlar, Tabasaranlar, Dargiler, Laklar, Avarlar ile Türk boylarından 
Nogay,  Karaçay,  Balkar,  Kumuk,  Türkmen  ve  Azerbaycan  Türkleriyle  ilgili  etnografya, 
antropoloji,  tarih,  dil  bilimi  ve  halk  bilimi  gibi  farklı  bilim  dalları  kapsamındaki  yazıları 
içeren bir dergidir. 
Türkçeye  başlığı  “Kafkas  Kabilelerinin  ve  Yörelerinin  Tasviri  İçin  Materyaller 
Derlemesi”  şeklinde  tercüme  edilebilecek  derginin  46  sayısının  sayfa  sayısı  23000’i 
bulmaktadır.  Bu  hacimde  bir  derginin  içeriğinde  neler  olduğunun  düzenli  bir  şekilde  ortaya 
konulması  farklı  disiplinlerdeki  araştırıcılara  kolaylık  sağlayacaktır.  Çalışmada  bu  maksatla 
derginin içeriği analiz edilerek Türklük bilgisi çalışmalarına bilhassa da halk bilimine kaynak 
olabilecek yazılar ve materyaller tespit edilmiştir. 
Çalışmada,  Kafkasya  ve  Kafkas  Ötesi  üzerine  çalışan  araştırıcılara  yardımcı  olacağı 
düşüncesiyle  SMOMPK’nin  içeriği  Kronolojik  Dizin,  Konu  Dizini,  Yazar  Dizini  ve  Rusça 
Kronolojik Dizin olmak üzere dört ayrı dizin ile ortaya konulmuştur. 
Anahtar Kelimeler: Kafkasya, Kafkas Ötesi, Türklük bilgisi, halk bilimi. 
 

iv 
 
 
ABSTRACT 
A RESEARCH ON SBORNİK MATERİALOV DLYA OPİSANİYA 
MESTNOSTEY İ PLEMYON KAVKAZA COMPENDİUM 
 
 
KARACA, Serdar 
M.Sc., Department of Turkish Language and Literature  
Advisor: Assoc. Prof. Dr. Halil İbrahim ŞAHİN 
2015, ix+267 Pages 
 
In  this  study  the  compendium  Sbornik  Materialov  Dlya  Opisaniya  Mestnostey  İ 
Plemyon  Kavkaza  (SMOMPK),  whose  first  44  issues  were  printed  in  Tbilisi  and  last  two 
issues  were  printed  in  Makhachkala  in  Russian  between  1881  and  1929,  is  introduced  and 
writings and other compiled materials are represented to the researchers at different scientific 
fields. 
SMOMPK, is a  compendium  which includes etnographic, anthropological,  historical, 
linguistic,  folkloric  information  about  Ossetians,  Georgians,  Abkhazians,  Circassians, 
Kabardino, Chechens, Ingush, Tabasaran Laks, Avars with the Turkish tribes composed of the 
Nogai, Karachai, Balkar, Kumyk, Turkmen and Azerbaijanis. 
The  compendium,  whose  title  can  be  translated  to  English  as  “Collection  of  the 
Materials  for  Description  of  Places  and  Tribes  of  the  Caucasus”,  has  approximately  23000 
pages in total. Presenting the content of such a large compendium systematically will provide 
ease to  the researchers in  different  fields.  In this  study, in  order to  achieve this  purpose, the 
content  of  the  compendium  is  analyzed  and  studies  and  materials  which  can  be  useful  for 
Turkology studies and particularly folklore are determined. 
In  this  study,  SMOMPK’s  content  is  presented  with  four  different  indices  including 
Chronological Index, Author Index, Subject Index and Chronological Index in Russian to help 
researchers working on Causcasia and Trans- Caucasus fields. 
Keywords: Caucasia, Trans-Caucasus, Turcology, Folklore. 
 

v 
 
İÇİNDEKİLER 
ÖN SÖZ ....................................................................................................................................... i 
ÖZET ......................................................................................................................................... iii 
ABSTRACT .............................................................................................................................. iv 
İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................... v 
KISALTMALAR ...................................................................................................................... ix 
GİRİŞ ......................................................................................................................................... 1 
1. Problem ............................................................................................................................... 1 
2. Amaç ................................................................................................................................... 2 
3. Yöntem ............................................................................................................................... 2 
4. Önem .................................................................................................................................. 3 
5. Sınırlılıklar .......................................................................................................................... 4 
6. Tanımlar .............................................................................................................................. 5 
6. 1. Kafkasya ve Kafkas Ötesi ............................................................................................... 5 
6. 1. 1. Kafkasya ve Kafkas Ötesi Kavramları .................................................................... 5 
6. 1. 2. Kafkasya ve Kafkas Ötesi’ndeki Etnik Grupların Oluşumu ................................... 6 
6. 1. 3. Kafkasya ve Kafkas Ötesi Halkları ......................................................................... 6 
6. 1. 4. Kafkasya’da Konuşulan Diller ................................................................................ 7 
6. 1. 5. Kafkas Ötesi’nde Konuşulan Diller ........................................................................ 8 
6. 2. SMOMPK’de Geçen Bazı Kavramların Karşılıkları ...................................................... 8 
6. 2. 1. İdari Yapıyla İlgili Adlar......................................................................................... 8 
6. 2. 2. Halk Bilimi ve Halk Edebiyatıyla İlgili Adlar ........................................................ 9 
6. 2. 3. Eğitim Kurumlarıyla İlgili Adlar .......................................................................... 10 
BİRİNCİ BÖLÜM .................................................................................................................... 11 
ÇARLIK RUSYASI’NDA TÜRKLÜK BİLGİSİ VE SMOMPK DERGİSİ .......................... 11 
1. Çarlık Rusyası’nda Türklük Bilgisi Çalışmaları .............................................................. 16 
1. 1. Çarlık Rusyası’nda Türklük Bilgisinin Kurumlaşması ............................................. 17 
1. 1. 1. Rusya Bilimler Akademisi ............................................................................... 18 
1. 1. 2. Kazan Üniversitesi ........................................................................................... 18 
1. 1. 3. Petersburg Üniversitesi .................................................................................... 19 
1. 2. İlminskiy Metodu ...................................................................................................... 19 
1. 2. 1. İlminskiy Metodunun Temel Hususları ............................................................ 20 

vi 
 
1. 2. 2. İlminskiy Metodu Uygulanması ....................................................................... 21 
1. 2. 3. İlminskiy Metodunun Sonuçları ....................................................................... 26 
2. SMOMPK Dergisi ............................................................................................................ 31 
2. 1. Yayın Bilgileri .......................................................................................................... 31 
2. 1. 1. Kafkas Eğitim Okrugu ..................................................................................... 32 
2. 1. 2. SMOMPK’nin Yayımlanma Amacı ................................................................. 33 
2. 1. 2. 1. Kafkas Yöreleri ve Halkları Hakkında Materyal Toplama Kılavuzu ...... 35 
2. 1. 2. 2. Efsane, Destan, Hurafe ve Törenlerin İncelenmesine İlişkin Birkaç Soru
 .................................................................................................................................. 38 
2. 1. 3. SMOMPK’nin Sayılarının Çıkış Yılları ........................................................... 42 
2. 1. 4. SMOMPK’de Belirli Konuya Mahsus Sayılar ................................................. 43 
2. 1. 4. 1. Sekizinci Sayı, “Tersk ve Kuban Oblastlarında Bazı Yerleşimlerde Üretim 
Faaliyetleri” .............................................................................................................. 43 
2. 1. 4. 2. Onuncu Sayı; Gürcü, Svanet ve Megrel Yöreleri, Halkları ..................... 44 
2. 1. 4. 3. On Birinci Sayı, “Kafkas Ötesi’nde Bazı Yerleşimlerde Üretim 
Faaliyetleri” ve “Kafkas İpekçiliğinin İncelenmesi”................................................ 44 
2. 1. 4. 4. On İkinci Sayı, Kabardey Halkı ve Metinleri........................................... 44 
2. 1. 4. 5. On Üçüncü Sayı, Kafkas Arkeolojisi ve Etnografyası ............................. 45 
2. 1. 4. 6. On Dördüncü Sayı, Kafkas Dağlıları ve Sözlü Eserleri ........................... 46 
2. 1. 4. 7. On Beşinci Sayı; Kafkasya’daki Rus Kozakları ve Şarkıları, Masalları .. 47 
2. 1. 4. 8. On Altıncı Sayı; Tersk ve Kuban Oblasltarında Ekonomi, Etnografya ile 
Halk Hekimliği ......................................................................................................... 47 
2. 1. 4. 9. Otuzuncu Sayı, Udince-Rusça İncil ......................................................... 48 
2. 1. 5. SMOMPK ile Benzer Mutevaya Sahip Bazı Çarlık Rusyası Yayınları ........... 49 
İKİNCİ BÖLÜM ...................................................................................................................... 51 
SMOMPK’DEKİ TÜRKLÜK BİLGİSİYLE İLGİLİ YAZILARIN İÇERİK ANALİZİ........ 51 
1. Halk Bilimi ....................................................................................................................... 51 
1. 1.Halk Edebiyatı ........................................................................................................... 52 
1. 1. 1. Halk Şiiri .......................................................................................................... 53 
1. 1. 1. 1. Anonim Halk Şiiri .................................................................................... 55 
1. 1. 1. 1. 1. Türkü ................................................................................... 55 
1. 1. 1. 1. 2. Mani .................................................................................... 64 
1. 1. 1. 1. 3. Bilmece................................................................................ 69 

vii 
 
1. 1. 1. 1. 4. Ninni .................................................................................... 71 
1. 1. 1. 1. 5. Ağıt ...................................................................................... 72 
1. 1. 1. 1. 6. Tekerleme ............................................................................ 75 
1. 1. 1. 2. Âşık Şiiri .................................................................................................. 82 
1. 1. 2. Halk Anlatıları .................................................................................................. 88 
1. 1. 2. 1. Destan ....................................................................................................... 88 
1. 1. 2. 2. Masal ........................................................................................................ 96 
1. 1. 2. 3. Halk Hikâyesi ......................................................................................... 112 
1. 1. 2. 4. Efsane ..................................................................................................... 115 
1. 1. 2. 5. Fıkra ....................................................................................................... 120 
1. 1. 3. Öbür Ürünler .................................................................................................. 121 
1. 1. 3. 1. Atasözü ................................................................................................... 121 
1. 2. Hayatın Geçiş Safhaları: Doğum, Evlilik ve Ölüm ................................................ 126 
1. 3. Halk İnanışları: Hurafe, Halk Bilgeliği, Büyü, Rüya .............................................. 128 
1. 4. Halk Hekimliği ........................................................................................................ 130 
1. 5. Halk Gelenekleri ..................................................................................................... 131 
2. Etnografya ...................................................................................................................... 131 
2. 1. Coğrafya .................................................................................................................. 131 
2. 2. Dil ........................................................................................................................... 146 
2. 3. Eğitim ...................................................................................................................... 149 
2. 4. Din ........................................................................................................................... 151 
SONUÇ .................................................................................................................................. 154 
DİZİNLER ............................................................................................................................. 157 
Kronolojik Dizin ................................................................................................................. 157 
Konu Dizini ........................................................................................................................ 185 
1. Halk Bilimi .................................................................................................................. 185 
1. 1.Halk Edebiyatı ..................................................................................................... 185 
1. 1. 1. Halk Şiiri .................................................................................................... 185 
1. 1. 2. Halk Anlatıları ............................................................................................ 186 
1. 1. 2. 1. Destan .................................................................................... 186 
1. 1. 2. 2. Efsane .................................................................................... 187 
1. 1. 2. 3. Masal ..................................................................................... 187 
1. 1. 2. 4. Halk Hikâyesi ........................................................................ 189 

viii 
 
1. 1. 2. 5. Fıkra ...................................................................................... 189 
1. 1. 3. Değişik Ürünler .......................................................................................... 189 
1. 3. Hayatın Geçiş Safhaları: Doğum, Evlilik ve Defin ............................................ 192 
1. 4. Halk İnanışları: Hurafe, Halk Bilgeliği, Büyü, Rüya ......................................... 192 
1. 6. Halk Törenleri ve Kutlamaları ........................................................................... 194 
2. Etnografya ................................................................................................................... 194 
2. 1. Coğrafya ............................................................................................................. 194 
2. 2. Dil ....................................................................................................................... 199 
2. 3. Tarih ................................................................................................................... 202 
2. 4. Arkeoloji ............................................................................................................. 203 
2. 5. Ekonomi ............................................................................................................. 204 
2. 6. Eğitim ................................................................................................................. 205 
2. 7. Din ...................................................................................................................... 206 
3. Değişik ........................................................................................................................ 206 
Yazar Dizini ........................................................................................................................ 209 
Rusça Kronolojik Dizin ...................................................................................................... 220 
KAYNAKLAR ....................................................................................................................... 257 
EKLER ................................................................................................................................... 263 
  

ix