Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."



Yüklə 3,51 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə29/34
tarix02.12.2016
ölçüsü3,51 Mb.
#622
növüYazı
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   34
Cümə axşamı, 15 oktyabr... Sovet yazıçıları ittifaqında 

Hüseyn Çavid və başqa yazıçılarla görüşdüm...” 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

497 


Bakıdakı danışıq və müzakirələrin nəticəsində Azərnəşrdə 

Azərbaycan ədəbiyyatının ruscaya tərcümələrini nəşr etmək üçün 

xüsusi bir şöbə təşkil edildi. Mənim köhnə dostum Tağı Şahbazi 

həmən şöbəyə müdir, mən isə baş redaktor təyin edildik və mən 

Bakıya köçməli oldum. 

Bakıya köçəndən sonra mənim işim o qədər oldu ki, Hüseyn 

Cavidlə tez-tez görüşməyə imkan tapılmadı. Azərnəşrdən başqa, 

mən Raxmanın dəvəti ilə “Bakinski raboçi”də  və bir müddət 

azərbaycanca “Kommunist” qəzetində (1937-ci ilin may ayına 

qədər)  ədəbiyyat  şöbəsinin rəhbəri vəzifəsində çalışır, həm də 

yazıçılar ittifaqının işlərində  fəal iştirak edir, tez-tez şəhərdə  və 

rayonlarda məruzə və mühazirələrlə çıxış edirdim. Doğrudan da, 

Bakıda yaşadığım bir ilin ərzində işin çoxluğundan, necə deyərlər, 

başımı qaşımağa macal tapmırdım... 

Hüseyn Çavidlə mən hərdənbir təsadüfən yazıçılar ittifaqında 

görüşə bilirdim. Yalnız 1937-ci ilin yanvar ayında mən dostumun 

evinə gedə bilmişdim ki, bu barədə gündəliyimdə qısaca bir qeyd 

qalmışdır: 

Tək günü, 26 yanvar... Axşam Hüseyn Cavidgilə getdim. 

Gecəyarıya qədər oturduq. Ədəbiyyatdan, Sabirdən,  ədəbi 

perspektivlərdən, onun öz yaradıcılığından xeyli söhbət elədik...” 

Çərşənbə, 31 mart... Axşam yazıçılar ittifaqında iclasda 

idim... İclasdan sonra Hüseyn Cavidlə kafedə süd içdik...” 

Bu görüş şair dostumla son görüşümüz oldu... 

Mən də xatirələrimin Hüseyn Cavidə  həsr edilmiş  fəslini 

burada qurtarıb nöqtəni qoyuram.

1

 

İyul 1971 



– may 1972  

Dubultı–Peredelkino–Moskva. 

                                                 

1

Qeyd.  Mən bu kitabı Abbas Zamanovla çapa hazırlarkən, o, evindən 

Moskvaya zəng vurdu, Əziz Şəriflə telefonla danışdı. O, evində xəstə yatırdı. 

Ona dedi: “İsgəndər adlı bir cavan oğlan Cavid haqqında xatirələr kitabına 

sənin də xatirə  və gündəliyini salmışdır...” Sonra ona ürək-dirək vermək 

məqsədilə “Əziz, sən neçə belə xəstəliklərin arxasını yerə vurmusan” dedi. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

498 


 

Turan Cavid 

Àòàì ùàããûíäà õàòèðÿëÿðèì 

 

əllidir ki, Hüseyn Cavid ədəbi 



yaradıçılığa şeirlə başlamışdır. 

Dramaturgiya janrına isə 

1910-cu ildə müraciət edərək ilk 

birpərdəli “Ana” pyesini yazmışdır. 

Onun 1910-1937-ci illər arasında 

yazmış olduğu pyeslərinin sayı 20-dən 

çoxdur. “Ana”, “Maral”, “Şeyx Sənan”, 

“Şeyda”, “Uçurum”, “İblis”, “Afət”, 

“Peyğəmbər”, “Topal Teymur”, “Knyaz”, 

“Səyavuş”, “Xəyyam”, “İblisin intiqa-

mı”, “Telli saz”, “Şəhla”, “İblisin ilhamı”, “Atilla”, “Koroğlu” 

kino ssenarisi və başqa əsərlərini göstərmək olar. Təəssüflə qeyd 

etməliyik ki, son 4 nyes, ssenari və adları bizə bəlli olmayan daha 

başqa əsərlər əlimizdə deyildir. 

1920-ci ildən yazmağa başladığı “Azər” dramatik poeması 

üzərindəki işini 1937-ci ilə  qədər davam etdirmiş, lakin tamam-

laya bilməmişdir. 

Hazırda əlimizdə olan 13 dram əsərindən 11-i müxtəlif vaxt-

larda səhnədə tamaşaya qoyulmuşdur. 

Məlum hadisələrlə  əlaqədar olaraq atamın arxivi mühafizə 

edilməmişdir. Lakin əlyazmalarından “Şeyx Sənan”, “Şeyda”, 

“Knyaz” və “Səyavuş” pyeslərinin, eləcə də “Azər” poemasından 

bir sıra parçaların ilk variantları müəyyən xoş təsadüf nəticəsində 

bizdə qalmışdır. 

Atam, Firdovsinin anadan olmasının min illiyinə  həsr etdiyi 

“Səyavuş” pyesi üzərində 1932-ci ildən işləməyə başlamışdır. Bir 

ümumi dəftərin sol səhifələrində pyesin nəsrlə yazılmış variantı 

işlənmişdir. Sağ  səhifələrində isə façiənin nəzmlə yazılmış va-

riantına rast gəlirik. Pyesin ilk variantının adı “Südabə” olmuşdur. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

499 


“Azər” dramatik poemasından  bizim əlimizdə bir ümumi və 

bir neçə şagird dəftəri vardır. 

Poemanın bəzi parçaları, misal üçün “Azər düşünürkən”, 

“Məsciddə”, “Əsgərlər təlim edərkən”, “Şərqə doğru”, “Yaşamaq 

və yaşatmaq” və başqaları bu əlyazmasından istifadə edilərək 

1958-ci ildə “Seçilmiş əsərlər”də ilk dəfə nəşr olunmuşdur. 

1935-ci ildə tamamlanmış “Xəyyam” pyesi Azərbayçan SSR-

nin


*

 on beş illiyi münasibətilə elan olunmuş müsabiqədə mükafata 

layiq görülmüşdü. Pyesin avtoqrafı olmasa da, vaxtilə başqası 

tərəfindən üzü köçürülmüş  əlyazması 1957-ci ildə bu sətirlərin 

müəllifinə  əsəri Yerevan şəhərindən tapıb gətirmək nəsib oldu. 

Atam, vaxtilə “Xəyyam” pyesinn Yerevanda yaşayan dostlarından 

birinə göndəribmiş. 

Atam həmişə yanında cib dəftərn saxlayardı. Ora hər cür 

qeydlər edərdi. Zaman və  məkandan asılı olmayaraq onu düşün-

dürən obrazların monoloqunu, müxtəlif dialoqları  həmin dəf-

tərçəyə yazardı. Əlimizdə olan bir neçə cib dəftərlərində “Knyaz”, 

“Səyavuş”, “Xəyyam” və başqa pyeslərdən, “Azər” poemasından 

və digər  əsərlərdən monoloq və dialoqlara, başqa-başqa  şeir 

parçalarına və bir sıra qeydlərə rast gəlmək olar. 

Atam bir dramaturq kimi, səhnə  əsərlərinin tamaşa taleyi ilə 

çox maraqlanar və onların səhnədəki təcəssümündə yaxından işti-

rak edərdi. O, əsərlərinin quruluşunda iştirak edən yaradıcı heyət-

lə: rejissor, aktyor, rəssam, bəstəkar və başqaları ilə çox tez-tez 

söhbət edər, onlara məsləhətlər verərdi. Tamaşanın hazırlandığı 

ilk gündən ta ilk tamaşa gününə  qədər məşqlərə muntəzəm ge-

dərdi. Sonralar da, vaxtı olduqca pyesin növbəti tamaşasına gedib 

baxar, aktyorların oyununu izlərdi. Tamaşa zamanı  hər hansı bir 

aktyorun mətni özbaşına dəyişməsinə, özündən söz artırmasına 

qəti etiraz edərdi. Belə halları heç xoşlamazdı. 

İncəsənət xadimləri arasında da onun çoxlu dostları var idi. 

A.M.Şərifzadə, R.Təhmasib.  İ.Hidayətzadə, Kazım Ziya, 

                                                 

*

 Sovet Sosialist Respublikasının. – Tərtibçi. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

500 


H.Sarabski, M.H.Atamalıbəyov, Ülvi Rəcəb, Mərziyə xanım

*



M.A.Əliyev, Sidqi Ruhulla, A.Tuqanov və başqaları ilə görüşləri 

zamanı teatra, ədəbiyyata və incəsənətə aid məsələlər haqqında 

uzun-uzadı söhbətlər edərdi. 

Teatr sənətini çox sevdiyi üçündür ki, o uzun müddət məhz 

teatr texnikumunda Azərbaycan ədəbiyyatından dərs demişdir. 

Yadımdadır... Atamın yaxın dostları bizə qonaq gələrkən o ya 

saatlarla oturub onlara qulaq asar, dərin xəyala dalardı, bəzən isə 

öz adətinin  əksinə, müəyyən bir hadisə ilə  əlaqədar olaraq çox 

alovlu, ehtiraslı, uzun-uzadı danışardı. Belə hallar, xüsusilə Azər-

baycan xalqının tarixindən,  ədəbiyyat və  sənət məsələlərindən 

danışarkən olardı. 

Atamı yaxşı xatırlayıram. Onun bəzi xasiyyətləri, hərəkətləri, 

rəftarı aradan uzun illər keçməsinə baxmayaraq indi də  mənim 

xatirimdədir. O, ailədə çox həssas, qayğıkeş, mülayim, xoşrəftar 

idi.  İşlədiyi zaman sakitliyi sevərdi. Ona görə  də yeni əsər üzə-

rində adətən gecələr və səhər tezdən işləyərdi. O, təxminən gecə 

saat üçə  qədər işlədikdən sonra bir qədər yatar, dan ağarmamış 

oyanıb səhər saat 7-ə qədər işləyərdi. Buna görə də qardaşımı və 

məni məktəbə o, yola salardı. Biz oyanarkən, artıq çayımız, 

yeməyimiz hazır olardı. Anamın səhər tezdən oyanıb bizi yola 

salmasına heç razı olmazdı. 

O, bizim dərslərimizlə də maraqlanar, dərslərimizin hazırlan-

masına, bədii  əsərlərin mütaliəsinə  nəzarət edərdi. Maraqlan-

dığımız məsələlər barəsində, xüsusən ədəbiyyat və incəsənətə aid 

suallara o həmişə çox geniş  və  ətraflı  məlumat verərdi. O bunu 

çox səbirlə, təmkinlə və böyük həvəslə edərdi. 

Atam gündüzlər ya gecə yazdıqları hissələrin üzərində 

yenidən işləyər, ya da yazdıqlarının üzünü köçürməklə  məşğul 

olardı. Gündüzlər və ya axşamçağı o işləyərkən evdəkilər çox 

sakit hərəkət edər, yavaş  səslə danışar, ona mane olmamağa 

çalışardılar. Atamın  əsərləri, xüsusilə pyesləri üzərindəki işi çox 

                                                 

*

 Davudova. – Tərtibçi. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

501 


maraqlı idi. O işlədiyi zaman ətrafındakıları hiss etməzdi. Bəzən 

uzun müddət sakit vəziyyətdə yazı masasının arxasından 

durmadan çalışardı. Bəzən isə otaqda var-gəl edə-edə bir obrazın 

sözünü və ya monoloqunu, müəyyən bir dialoqu və ya yazdığı 

şeirin bir bəndini ucadan deyərdi, həm də müxtəlif surətlərin 

sözlərini onların xarakterinə müvafiq şəkildə söylərdi. Görünür, 

yazdıqlarının yaratdığı qəhrəmanların dilində necə səslənəcəyi də 

onu maraqlandırırdı. Sonra yenə susar, yazı masasının arxasına 

keçərək düşüncəyə dalar və yenidən yazardı...  

Atam hələ  gənclik illərində çox mütaliə etdiyinə görə 

gözlərini həddindən artıq yormuş, zəiflətmişdi

*

. Həkimlərin 



məsləhətilə o nisbətən az oxumalı, gözlərini qorumalı, özünü çox 

yormamalı idi. Mütaliəsiz isə keçinmək mümkün deyildi. Ona 

görə  də ailə üzvləri: anam, qardaşım və  mən  ərəb  əlifbasını da 

bildiyimiz üçün bacardığımız köməyi edə bilirdik. Bizə  ərəb 

əlifbasını müxtəlif vaxtlarda onun özü öyrətmişdi. Əvvəlcə, yeni 

evləndikləri zaman anama dərs demiş, sonralar qardaşıma 

öyrətmişdi. Mənə isə, 4-cü sinifdə oxuduğum zaman öyrətdi. Bu 

əlifbanı bilməyim, atamın  əlyazmalarından, eləcə  də çox əvvəl-

lərdə nəşr edilmiş əsərlərindən, həm də müxtəlif ədəbiyyatdan və 

dövri mətbuatdan istifadə etməyə imkan verir. Əlifbanı 

öyrəndiyim vaxtdan keçən illər ərzində, hər dəfə bu əlifba ilə nəşr 

olunmuş  ədəbiyyatdan, sənədlərdən,  əlyazmalarından və s. 

istifadə etdikdə, atamı böyük minnətdarlıqla yad edirəm

**



Evdə kimin hansı saatda vaxtı olurdusa onun üçün oxuyurdu. 

Bəzən bu işi anam daha çox görməli olurdu. Mən atamın 

“Koroğlu” kino ssenarisi üzərindəki işini yaxşı xatırlayıram. 

Yeddinci sinifdə oxuyurdum. Bu onun üzərində işlədiyi son əsər-

lərindən idi. Bununla əlaqədar olaraq istifadə etdiyi ədəbiyyatın, 

                                                 

*

  Uşaqlıqda göz xəstəliyinə tutulmuş  və uzun zaman müalicə olunmuşdur. – 



Tərtibçi. 

**

 O, Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyinin direktoru işlərkən  ərəb  əlifbasında 



yazılmış bütün sənədləri özü oxuyar və  əməkdaşlara məlumat verib üzünü 

köçürtdürərdi. – Tərtibçi. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

502 


kitabların böyük əksəriyyətini mən oxuyurdum. Bu sadəcə oxu 

çərçivəsində qalmırdı. Yeri gəldikcə çox maraqlı,  ətraflı izahlar 

verir, təhlil edirdi. 

Əsərlərinin üzünü köçürməkdə  də kömək edirdik. İndi onun 

əlimizdə olan son pyesi “İblisin intiqamı”  əsərinin üzünü anam 

köçürmüşdü. Bəzi səhifələrdə pyesə etdiyi əlavələri, dəyişikliyi 

görmək mümkündür. 

Atam yazdıqları haqqında, planları, düşüncələri haqqında 

müntəzəm olaraq anamla söhbət edərdi. İndiki kimi xatırlayıram... 

Anam kresloda oturar, atam da bütün söhbəti müddətində otaqda 

gəzişərək bəzən sakit, təmkinlə, bəzən isə çox ehtirasla, həyəçanla 

danışardı. Belə hallarda nə anam yerindən qalxar, nə  də biz 

söhbətlərinə mane olardıq. Belə vəziyyət çox vaxt bir saatdan da 

artıq çəkərdi. Biz belə halların çox tez-tez şahidi olurduq. 

Kitablarımın içərisində  mənə çox əziz olan bir kitab var. 

Atamın mənə  hədiyyə verdiyi “Səyavuş” pyesi! O günü yaxşı 

xatırlayıram... Atam yenicə çapdan çıxmış “Səyavuş” pyesindən 

bir neçə nüsxə almış, kitablardan qohumlara, dostlara, tanışlara 

hədiyyə vermək üçün onları yazmaqla məşğul idi. Mən də yazı 

masasının yanında dayanıb yazılanları bir tərəfə qoyur növbəti 

kitabın yazılmasına baxırdım. Hələ hamısının yazılıb qurtarmasını 

gözləmədən bir uşaq sadəlövhlüyü və marağı ilə: “Bəs mənim 

kitabım hanı?” sualı ilə müraciət etdim. Əvvəlcə gülumsündü. 

Sonra adəti üzrə alnımdan öpdü. Böyük məhəbbət və  səmimiy-

yətlə, çox sakit və mülayim səslə: “Bütün kitablarım sənin deyil-

mi?” cavabını verdi. Şubhəsiz ki, növbəti kitablardan birini qar-

daşıma, birini də mənə hədiyyə verdi. Qardaşıma verdiyi kitabda 

“Sevgili  Ərtoğrola bir yadigar. Bakı, dekabr, 1934”, mənim 

kitabımda isə “Sevgili Turanıma bir yadigar. Bakı, dekabr, 1934” 

sözləri yazılmışdı... Hər iki kitab çox səliqə ilə saxlanmışdır. 

Teatr sənətinə maraq məndə çox kiçik yaşlarından oyanmışdı. 

Hələ orta məktəbdə oxuyarkən bizi məktəbdən müntəzəm olaraq 

Gənc Tamaşaçılar Teatrına aparardılar. Eyni zamanda ailə 

üzvlərilə birlikdə Azərbaycan Dövlət Dram teatrının tamaşalarına 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

503 


da baxmağa gedirdim. Atam bir qayda olaraq baxdığımız tama-

şaların bizə – qardaşıma və mənə necə təsir etdiyi ilə və necə başa 

düşməyimizlə maraqlanar və müxtəlif suallar verərdi.  Ərtoğrol 

məndən bir neçə yaş böyük olduğuna görə  və yaxşı hazırlığına 

görə onun cavabları daha doğru və əsaslı olurdu. Bizi dinlədikdən 

sonra özü gördüyümüz tamaşanı təhlil və izah etməyə başlar, çox 

maraqlı fikirlər, mülahizələr söylərdi. Onun teatr sənəti haqqında 

dediklərini indi xatırlaya bilmədiyim üçün çox-çox təəssüflər 

edirəm. 

Lap kiçik yaşlarımdan müntəzəm olaraq baxdığım tamaşalar 

və evdə onların  ətrafında gedən danışıqlar, atamın bizə qonaq 

gələn sənət dostları ilə göruşləri zamanı etdiyi söhbətlər məndə 

teatr sənətinə maraq və məhəbbət oyatmış, sonralar bu məhəbbət 

daha da dərinləşmiş, nəhayət, teatrşünas ixtisasını seçməyimə 

səbəb olmuşdur

*

. Bunun üçün isə  mən yalnız və yalnız atama 



minnətdaram. 

1981 

                                                 

*

 Cavidin Sibirdən göndərdiyi məktublarda qızının uşaq həkimi olması 



məsləhət görülmüşdü. Məsləhətə əməl edilmiş, o, Tibb İnstitutuna daxil olmuş, 

orada cəmi 5 gün oxumuşdur. Dost-tanış arasında “5 günlük həkim” kimi 

tanınmışdı. – Tərtibçi. 


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

504 


 

Mirzə İbrahimov 

Úàâèäè éàä åäÿðêÿí  

 

n beş-on altı yaşından ədəbiy-



yata maraq göstərməyə, yeni 

ədəbi  əsərləri böyük həvəslə izləməyə 

başlayan iyirminci illər gəncliyinin se-

vimli yazıçılarından biri Hüseyn Cavid 

idi. O dövr ictimai həyatımızda sinfi 

zülm, bərabərsizlik, mədəniyyətsizlik, 

gerilik, cəhalət əleyhinə, yeni iqtisadiy-

yat və ictimai münasibətlər, yeni həyat 

və  mədəniyyət, yeni düşüncə və əxlaq, 

yeni  ədəbiyyat və incəsənət uğrunda 

qızğın mübarizə dövrü idi. Bu mübarizə həyatın bütün sahələrini 

əhatə etmişdi və çox kəskin idi. Bunun da səbəbi aydındır: Köhnə 

həyat, onun formaları və əxlaq normaları, onları təmsil edən sinif-

lər tamamilə aradan getməmişdi, canlı adamların simasında mü-

qavimət qüvvəsini fəal şəkildə büruzə verirdi. 

O dövr gəncliyini və ümumiyyətlə cavan, qoca, qadın, kişi, 

bütün  ədəbiyyat və teatr həvəskarlarını Hüseyn Cavid yaradıcı-

lığında cəzb edən nə idi? 

Bu suala çavab axtaran fikrim məni o zamanlara qaytarır, bir 

yerdə  işlədiyimiz, bir rayonda yaşadığımız və tez-tez görüşdü-

yümüz, cəmiyyəti məşğul edən məsələlər barədə müzakirə  və 

mübahisələr apardığımız adamlar, onların istək və ehtirasları xə-

yalımda canlanır. Baxmayaraq ki, o zaman Cavidin əsərləri bir 

sıra qızğın mübahisələr oyadırdı, hətta jurnal və  qəzetlərdə o 

dövrdə diqqəti cəlb edən bəzi tənqidçi və  ədəbiyyatçılar tərə-

findən atəşə  də tutulurdu, geniş oxucu kütləsi, onların içərisində 

biz yeniyetmələr də bu əsərləri oxuyur və onlardan ləzzət alırdıq... 

Nə tapırdıq biz Cavidin əsərlərində? Orada bizi cəzb edən nə 

idi? 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

505 


Yox, Cavid cəmiyyətin həyatını çalxalandıran ictimai-siyasi 

məsələlər barədə  dərhal, fəal  şəkildə, həm də hakim fikrin 

mövqeyindən səs verən yazıçılardan olmamışdır. Cavidin o 

zamankı əsərləri ilə həyatdakı mübarizələr arasında canlı əlaqəni 

əks edən zahiri əlamətlər o qədər də gözədəyimli deyildi. 

Lakin bu əlaqə çox dərin və üzvi şəkildə olduğundan Cavidin 

şeirləri, xüsusən dramları bizə intuitiv təsir göstərirdi, maqnit 

kimi bizi cəzb edirdi, həyəcanlandırırdı, düşündürürdü, fikrimizi 

hara isə ucalara qanadlandırırdı. Xəyalımızda füsunkar bir aləm, 

işıqlı həyat səhnələri açırdı. 

Bəli, romantizm! Romantizm? Cavidin pak insaniyyət duy-

ğuları ilə dolu olan romantik poeziyası, romantik poetik təfəkkürü 

və arzuları iyirminci əsr bəşər tarixinin, bəşər fikri və ehtiras-

larının  ən uca, ən yüksək zirvəsini təşkil edən inqilabın roman-

tikası ilə harada isə qovuşur, inqilabın yüksək humanizmi ilə 

həmahəng səslənərək zülmdən, cəhalətdən, fanatizmdən azad olan 

bir cəmiyyət qurmağa başlamış insanların ürəyini, ruhunu oxşa-

yırdı. Ona görə  də  sənət  əsərlərinin bu və ya digər ideallarla 

əlaqəsini müəyyən etmək istərkən yalnız zahiri oxşarlıqları, fikrin 

sözdə açıq ifadəsini deyil, onun obrazlar, simvollarla ifadəsini, 

ideallarla hissi əlaqəsini və insanın hisslərinə, ehtiraslarına necə 

təsir etdiyini, oxucu ürəyində  nə cür həyəcanlar oyatdığını da 

nəzərə almaq lazımdır. 

Yuxarıda dediyim dövrdə, yəni iyirminci illərdə biz iqtisa-

diyyat və  mədəniyyətcə qabaqcıl Avropa ölkələrindən çox geri 

qalmış bir ölkəni arabadan, xışdan, neft lampasından, feodal geril-

iyindən, savadsızlıqdan, məktəbsizlikdən, işsizlikdən, ehtiyacdan, 

çadradan qurtarıb hər cəhətdən yüksək inkişaf yoluna çıxarmağa 

səy edirdik, həm də istəyirdik nə əzənlər, nə də əzilənlər olsun! 

Humanist idealdır? 

Bəli! Çünki bütün bunlar humanizmin mərkəz problemi olan 

insan  şəxsiyyətini görülməmiş  dərəcədə ucaldır, qaldırır, onun 

mənliyini, şüurunu zülm və fanatizm, cəhalət və nadanlıq buxov-

larından azad edir. Bu cəhətdən Cavidin əsərləri böyük həyati 

əhəmiyyətə  və  təsir qüvvəsinə malik idi və indi də öz dərin hu-


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

506 


manist məzmunu, işıqlı fikir və idealları ilə insanları düşündürən, 

onların ürəyinə, mənəvi aləminə güclü təsir göstərən əsərlərdir. 

Həm də gözəl, oynaq və obrazlı dili, yüksək bədii keyfiy-

yətlərilə Cavidin poeziyası  gənclik illərindən bizi valeh etmiş, 

həyatımıza, mənəvi aləmimizə daxil olmuşdu. Onun “Şeyx 

Sənan”, “İblis” kimi əsərlərindəki bir çox beytləri, aforistik 

ifadələri dilimizin əzbəri idi, bir sıra səhnələr və epizodlar xəyalı-

mızdan çəkilməzdi. O zaman müstəmləkələrdə – Çində, Hindis-

tanda və başqa yerlərdə xalqların azadlıq mübarizələri qızışırdı, 

imperialistlər hər yerdə silaha əl atır, zülmə  və istismara qarşı 

ayağa qalxmış xalqların hərəkatını qan dəryasında boğurdu, orda-

burda ara vermədən soyğunçu müharibələr törədirdi. O zaman 

Cavidin beytləri bizim qulağımızda romantik bir musiqi parçası 

kimi, himn kimi səslənirdi: 

 

Kəssə hər kim tökülən qan izini 

Qutaran dahi odur yer üzünü... 

 

Xüsusilə  “Şeyx Sənan” faciəsi bizim ən çox sevdiyimiz və 



əzbər bildiyimiz əsərlərdən idi. Bu ölməz sənət incisi xəyalımızda 

həyatın, insanın mənəvi aləminin rəngarəng səhnələrini açırdı, 

fikrimizi dünyanın və  həyatın hələ dumanlı  şəkildə  də  təsəvvür 

etmədiyimiz cəhətlərinə yönəldirdi, qəlbimizdə varlığın sirlərini 

anlamaq, fəlsəfi idrak duyğusunu gücləndirirdi. Biz “Şeyx 

Sənan”dakı  dərviş surətinin sözlərini demək olar ki, təkrardan 

yorulmurduq: 

Sağın, heç sorma! Bir divanəyəm mən,  

Dəmadəm çırpınır pərvanəyəm mən.  

Babam heyrət, anamdır şübhə... Əsla  

Bilinməz mən kiməm, ey şeyxi–vala!  

Fəqət pəjmürdə bir səyyahi-zarəm,  

Şəriətdən, təriqətdən kənarəm,  

Həqiqət istərəm, yalnız həqiqət!  

Yetər artıq şəriət, ya təriqət.  


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

507 


Qulaq verməm mən əsla bir xitabə,  

Pərəstiş eyləməm heç bir kitabə,  

Əvət, quran, zəbur, incilü tövrat  

Birər rəya ki, zor təfsiri, heyhat!.. 

 

Beləliklə, gənclik illərimizdə Cavid bizim xəyalımıza hik-



mətamiz fəlsəfi fikirlər, güclü ehtiraslar tərənnüm edən böyük 

poeziyanın, böyük sənətin ustadı kimi daxil olmuşdu. 

1929-cu ildən mən yavaş-yavaş  işləyib yaşadığım Lenin 

rayonundan

*

  şəhərə yol açmağa,  Əzizbəyov adına Azərbaycan 



Dövlət Dram Teatrının

**

 tamaşalarına, yazıçılar ittifaqına, o 



zaman  ədəbi məclislər keçirilən “Maarif evi”nə

*

 (indiki Sabir 



bağının altında idi) və “Kommunist” qəzeti

**

 redaksiyası yanın-



dakı  ədəbiyyat klubuna, “Gənc işçi” və  “Şərq qadını” redak-

siyalarına gəlməyə başladım. Bu məclislərdə  və redaksiyalarda 

ara-sıra Süleyman Rüstəm, Mikayıl Müşfiq, Səməd Vurğun, 

Rəsul Rza, Abdulla Faruq, Sabit Rəhman,  Əbülhəsən kimi o 

zamanın artıq tanınmış  şair və yazıçıları ilə görüşür, onların 

əsərlərinə, çıxışlarına qulaq asırdım. Bir müddət sonra məni 

Azərbaycan Proletar Yazıçılar Cəmiyyətinin katibi seçdilər. 

Məhz bu dövrdə mən bir sıra görkəmli yazıçıları, o cümlədən 

Hüseyn Cavidi şəxsən görüb tanımağa başladım. O zaman 

Azərbaycan proletar yazıçıları  təşkilatı ilə yanaşı, Azərbaycan 

yazıçılar cəmiyyəti də vardı ki, inqilabdan əvvəl yazmağa başla-

mış qocaman yazıçıların çoxu orada birləşmişdi. Hər iki təşkilat 

Kommunist küçəsində Elmlər Akademiyasının indiki binasında 

yan-yana bir neçə otaqda yerləşirdi. Proletar yazıçılar təşkilatı 

olan otaqlarda daha artıq canlanma gözə dəyirdi. Görkəmli yaşlı 

yazıçılar isə öz cəmiyyətlərinə bizə nisbətən az-az gəlirdilər. 

Cavid xüsusən az görünənlərdən idi. Buna baxmayaraq, biz tanış 

                                                 

*

 İndiki Sabunçu rayonu. – Tərtibçi. 



**

 İndiki Akademik Milli Dram Teatrı. –Tərtibçi. 

*

 Bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra sökülmüşdür. – Tərtibçi. 



**

 İndiki “Xalq qəzeti”. – Tərtibçi. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

508 


ola bilmişdik. Çünki zahirən iki təşkilat olsa da yaşlı  və  gənc 

yazıçılar arasında daimi möhkəm  əlaqə vardı.  Ədəbiyyat,  ədəbi 

yaradıcılıq qoşaqanadlı vahid proses şəklində davam edirdi. Buna 

görə  də 1932-ci ildə bütün yazıçıları birləşdirən Sovet Yazıçılar 

İttifaqının yaranması hamımızın ürəyindən oldu. 

Hüseyn Cavidlə görüşlərimiz zamanı o, adəti üzrə azdanışan 

olduğundan diqqətli gözləri ilə müsahibini müşahidə edərək 

susardı. Mən isə onun qarşısında sıxıldığım üçün danışmağa söz 

tapmazdım. Ancaq bir-iki dəfə “Azər”dən mətbuatda oxuduğum 

parçalar və  “Şeyx Sənan” tamaşası haqqında çox qısaca aldığım 

təəssüratı bildirmişdim. O zaman “Gənc işçi” qəzetində  mənim 

Cavid haqqında müsbət ruhlu kiçik bir yazım da çap olunmuşdu.

*

 

Cavid heç bir söz deməsə  də  mən onun gözlərində, mehriban 



simasında xoş hisslər oxumuşdum. 

1930-cu ilin payızında məni Naxçıvana maşın-traktor stan-

siyası siyasi şöbəsinin “Sürət” adlı qəzetinə redaktor göndərdilər. 

Bir neçə ay sonra Bakıya, yazıçıların birinci qurultayına gəlmiş-

dim. Kommunist küçəsilə  aşağı enirkən Hüseyn Cavidlə rastlaş-

dım. Salam verdim. O məni saxladı, hal-əhval tutdu, Naxçıvanla, 

orada mənim işimlə maraqlandı  və birdən dedi: “Niyə küçədə 

durmuşuq, gedək bizə”. 

Onda Cavid Kommunist küçəsində Azərbaycan Mərkəzi 

İcraiyyə Komitəsi (İndiki Azərbaycan SSR Ali Sovetinin Rəyasət 

heyəti) yerləşən binada olurdu. Yuxarı qalxdıq. Oturduq. “Gəl 

təzə qurtardığım “Xəyyam”dan sənə bir səhnə oxuyum – dedi, – 

ilk oxucum olacaqsan!” 

Əlbəttə, bu mənim üçün böyük şərəfdi! 

Cavid, hərarətlə, qızğın oxumağı sevməzdi. Hər halda 

“Xəyyam”ı yavaşdan sanki öz yazdığını oxumaqdan sıxılar kimi 

ahəstəcə başladı. “Xəyyam”ın birinci pərdəsində  Xəyyamla 

Sevdanın ilk görüşü, oradakı  təmiz ruh və poetik təravət məni 

                                                 

*

  Məqalə  “İ.Mirzə” imzası ilə çap edilmişdi. Çox da müsbət ruhlu deyil. – 



Tərtibçi. 

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

509 


valeh etmişdi: “Bir tanrıya lazımsa tapınmaq, zövq əhli tapınsın 

sana” misrasını  mən sonralar tez-tez təkrar edərdim. Cavid əsəri 

büküb susduqda mən “çox gözəldir!» dedim. Daha dalını oxu-

madı. Mişkinaz xanım özünəməxsus təmkinlə çay gətirdi. Mən 

təşəkkür edib dərin hissiyyatla o müqəddəs evdən çıxdım. 

Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının on beş illiyi 

münasibətilə elan olunmuş müsabiqədə “Xəyyam” dramının mü-

kafat aldığını  qəzetlərdə oxuyanda əlbəttə  mən ürəkdən sevin-

məklə bərabər, qəribə bir qürur da duydum. Mənim sevincim və 

qürurum təbii idi, əvvəla Cavid kimi böyük məhəbbətlə sevdiyim 

bir sənətkarın yüksək zövq aldığım əsəri mükafatlanmışdı, ikinci 

də onunla yanaşı  mənim “Həyat” pyesim bu şərəfə layiq görül-

müşdü. 

Yarım əsr əvvəl Cavidin əsərlərində bizi cəzb edən qüdrətə və 



yüksək bədii keyfiyyətlərə indi mən onqat artıq valehəm və bir 

yazıçı kimi Cavidin parlaq istedadı, böyük sənəti qarşısında 

pərəstiş edirəm... 

1981 


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

510 


 

Xamid Yarməhəmmətov 

Óíóäóëìàç ýþðöøëÿð 

 

ənə görkəmli Azərbaycan şairi və dramaturqu Hüseyn 



Cavidlə iki dəfə görüşmək xoşbəxtliyi nəsib olmuşdu. 

Bizim birinci görüşümüz 1933-cü il avqust ayının axırında 

Kislovodskidə, “Minutka” sanatoriyasında olmuşdu. Hüseyn 

Cavid Kislovodskə öz azərbaycanlı yoldaşları –  Azərbaycan qa-

dını jurnalının

1

 redaktoru  Lətifə Biryukova, şair Süleyman 



Rüstəm və başqalarilə müalicəyə gəlmişdi

2



Bizim sanatoriya o qədər də böyük deyildi. Və biz kazanlılar 

(biz üç nəfər idik) gəlişimizin elə ikinci günü bizim azərbaycanlı 

dostlarımızla çox yaxından tanış olduq. İstirahət saatlarımızı 

onlarla keçirmək bizim üçün çox xoş idi. Hüseyn Cavid onların 

arasında  ən yaşlısıydı. Biz həmişə ona çox hörmət eləyərdik. O 

isə  ən yaxşı söhbətçi kimi, bizim aramızda müstəsna diqqətlə 

əhatə olunardı. 

Hüseyn Cavid biləndə ki, mən Kazandanam, bu yaxınlarda 

Kazan Pedaqoji İnstitutunun  ədəbiyyat fakültəsini bitirmişəm və 

tatar  ədəbiyyatı üzrə aspiranturada saxlanılmışam, Tatarıstan 

ədəbiyyat həyatı ilə çox maraqlandı və tatar ədəbiyyatının klassiki 

Abdulla Tukayın poeziyası haqqında məhəbbətlə danışdı. 

Hüseyn Cavid gündüz və axşam gəzintiləri zamanı bizə öz 

xalqının həyatı  və tarixi haqqında, öz respublikasının  ədəbiyyat 

həyatı barəsində  qızğın məhəbbətlə danışardı. Mən, gənc bir 

filoloq kimi, həmişə gözəl, çox ibrətamiz və böyük yaradıcılıq 

təcrübəsi ilə  zəngin olan bu görkəmli və talantlı yazıçının 

söhbətlərinə qulaq asardım. 

                                                 

1

 “Şərq qadını” jurnalı – İ.O. 



2

Qeyd. Yarməhəmmətovun xatirəsi rusca yazılmışdır. Onu tərtibçi tərcümə 

etmişdir. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

511 


Mənə Hüseyn Cavidin musiqini, xüsusilə Azərbaycan xalq 

musiqisini necə sevməsini öyrənmək çox xoş idi. O zaman Kislo-

vodskidə o qədər də böyük olmayan bir restoran açılmışdı. Bura-

da müxtəlif çeşidli Azərbaycan xörəkləri sifariş vermək olardı. Ən 

başlıcası isə bu restoranda Azərbaycan xalq musiqi alətlərindən 

təşkil edilmiş kiçik bir orkestr vardı. 

Bir dəfə Hüseyn Cavid və Süleyman Rüstəm məni restorana 

şam yeməyinə  dəvət etdilər. Biz Azərbaycan xalq musiqisinə 

qulaq asaraq, axşamı bu rahat milli restoranda çox yaxşı keçirdik. 

Hüseyn Cavidin xahişi ilə orkestr dəfələrlə bir neçə gözəl 

Azərbaycan xalq musiqisi çaldı. Bugünkü kimi xatırlayıram ki, 

Hüseyn Cavid öz xalqının ecazkar musiqisinə böyük diqqət və 

məhəbbətlə qulaq asırdı. 

1935-ci ildə  mən “Qızıl Tatarstan” respublika qəzetinin 

mədəniyyət  şöbəsində  işləyirdim.  İyulun axırı, yaxud avqustun 

əvvəli idi. Saat 12 olardı. Hüseyn Cavid işlədiyim redaksiyanın 

otağına girdi. Sevincimdən, daha dəqiq desəm, təəccübdən bilmə-

dim nə edim. Biz köhnə tanışlar kimi çox hərarətlə görüşdük. 

Hüseyn ağa, həmişəki kimi, asta-asta danışaraq dedi ki, Kazana 

yolüstü, cəmi bir neçə saatlığa gəlmişəm. Kazana turist gəmisində 

gəlmişəm. Fürsətdən istifadə edərək, istədim ki, Kazan şəhərinin 

tarixi yerlərini gəzim. O mənə Kazan Kremli və V.İ.Ulyanov-

Lenin adına Dövlət Universiteti haqqında təəssüratlarından 

danışdı. Sonra biz küçəyə  çıxdıq və  mən onu evə qonaq dəvət 

etdim. Lakin təəssüf ki, Hüseyn Cavidin vaxtı yox idi. Beləliklə, 

mən böyük və valehedici bir insandan ayrıldım. 



1973 

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

512 


 

Rəsul Rza 

Ìèíëÿðëÿ êþíöëäÿ òÿÿññöôö ãàëäû 

 

air Hüseyn Cavid Azərbaycan 



sovet  şairlərinin

*

 yaşlı  nəslinə 



mənsub idi. O, poetik ömrünün ən gə-

limli illərində bizdən ayrıldı. İyirmi-iyir-

mi beş illik qısa bir zamanda bəzən haqlı 

ədəbi mübahisələrə  səbəb olan, bəzən 

haqsız irad və böhtanlara hədəf olan 

poetik əsərlər, dramlar, faciələr, poema-

lar,  şeirlər qoyub getdi. Çox tez getdi. 

Minlərlə könüldə  təəssüfü, inciyi, niga-

ranlığı qaldı. 

Dahilərin də, ən sadə, adi insanların da ömür möhləti vardır. 

Bu möhlət əvvəlcədən müəyyən edilməsə də bir gün son nöqtəyə 

çatır, qurtarır, insan sevdiyi dünyadan, arzularından, ümidlərindən 

ayrılmalı olur. 

Hüseyn Cavid illərlə göz ağrısından iztirab çəkdi, bəlkə də bu 

xəstəliyin  şairin qısa ömründən qopardığı aylar, günlər sevdiyi 

sənətinə – şairlik zəhmətinə  sərf olunsaydı, indi ədəbiyyatımızın 

dəyərli dəftərində neçə-neçə gözəl, poetik ilhamla yazılmış səhifə 

də var olardı. Olmadı! Lakin şair Hüseyn Cavidin yazıb-yarada 

bilmiş olduqları  şərəfli bir insan ömrünün, bir şair ömrünün 

tutumlu, dolumlu, unudulmaz səhifələridir. 

Hüseyn Cavidlə ilk tanışlığım çox gənc illərimə təsadüf etdi. 

O illərdə  mən Göyçayda yaşayırdım. Bir neçə günlüyə böyük 

bacım Kübragilə qonaq gəlmişdim. Küçələrdəki elan lövhələrində 

Hüseyn Cavidin “Topal Teymur” tamaşası elanını gördüm. Şair 

və tələbəlik dostum Abdulla Faruqun böyük bir çətinliklə tapdığı 

                                                 

*

  Əslində Cavid “sovet şairi” deyildi. Turan Cavidin bu sözdən çox acığı 



gəlirdi... – Tərtibçi. 

Ø 


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

513 


biletlərlə teatra getdik. Yerimiz yaxşılardan deyildi. Səhnəyə  və 

tamaşa salonuna “quş uçuşun”dan

1

 baxardıq. 



Tamaşaya gələn adamları sanki sayıb seçmişdilər. Tamaşa bir 

bayram təsiri buraxırdı. Bakının bütün gözəlləri elə bil məhz bu 

gün söz qoyub teatra toplaşmışdılar. Tamaşa salonu, foyelər, 

səhnə müxtəlif geyimli insanlar, bəzəklərlə gözümdə bülbula 

çalırdı. Bəlkə də bu, kənddən birdən-birə şəhərə düşmüş bir gən-

cin gördüyü, gördükcə böyütdüyü, böyütdükcə rənglərə, çeşidlərə, 

çalarlara saldığı mənzəpələrdi. Mənim xatirimdə bu tamaşa unu-

dulmaz bir bayram kimi qalmışdı. Şair Hüseyn Cavidi də ilk dəfə 

bu tamaşada gördüm

2



Sonralar Bakıya köçdüm. Ədəbi mühitə yaxın oldum. Bir 

neçə  gənc  şairlə, yazıçı ilə tez-tez görüşürdüm. Müşfiq, Rəfili, 

Sabit, Mehdi, Əli Nazim, Süleyman Rüstəm, Məmməd Rahim bu 

yeni dostlar, tanışlar arasında idi. Tez-tez ədəbi yığıncaqlarımız 

olurdu. Bu yığıncaqların bəzisinə Hüseyn Cavid də gələrdi. Cavid 

çox vaxt çənəsini  əsasına dayayar, diqqətlə danışanlara qulaq 

asar, özü, demək olar ki, danışmazdı. 

Yazıçılar ittifaqının idarəsi indiki “Araz” kinoteatrının bina-

sında, birinci mərtəbədə balaca otaqda idi. Bir gün Müşfiq, Rəfili, 

Sabit və bir neçə başqa yoldaşla bu otaqda yığışıb bikarçılıqla 

məşğul idik. Qapı açıldı. Hüseyn Cavid gəldi. Salamlaşdıq. Söh-

bət Hadidən düşdü. Cavid çox kədərli görünürdü. Adətən azdanı-

şan, həmişə fikirli, qayğılı görünən  şair dərindən bir ah çəkərək 

belə qəmli bir hekayət söylədi: 

– Sizin yadınıza gəlməz, uşaqlar! Bəlkə o vaxtlar siz hələ əlif-

bey öyrənirdiniz. Bakıda Kommunist küçəsinin aşağı qurtaraca-

ğında “Metropol” mehmanxanasının

*

 qabağından keçəndə bir əl 



qolumdan tutub məni saxladı. Üzümə baxmadan əlindəki yazılı 

vərəqlərdən birini uzadıb: 

– Al! – dedi. 

                                                 

1

 Teatr salonunun yuxarı qatı nəzərdə tutulur – A.Z. 



2

 “Topal  Teymur”un  1925-1926-cı il mövsümündə Dövlət Türk Teatrındakı 

tamaşası nəzərdə tutulur – İ.O. 

*

 İndiki Nizami adına Dövlət Ədədbiyyat Muzeyi. – Tərtibçi. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

514 


Diqqətlə baxdım, bu, şair Məhəmməd Hadi idi. Başını aşağı 

dikmiş, qoltuğundakı vərəqlərdən birini titrəyən əli ilə mənə tərəf 

uzatmışdı. Boğuq bir səslə təkrar etdi: 

 – Al! 


Mən kağız pulu ona verəndə birdən başını qaldırdı. Dumanlı 

gözlərlə məni süzdü. Bir uşaq kövrəkliyi ilə dodaqları büküldü. O, 

məni tanımışdı. Bir hıçqırtı ilə kağız vərəqləri yerə tullayıb 

səndələyə-səndələyə getdi. Mən yerimdə donub qalmışdım. Bu 

qüdrətli şairin acı taleyi məni sarsıtmışdı. 

Hüseyn Cavidin ağır-ağır, qəhərlənərək danışdığı bu hadisə 

hamını həyəcanlandırmışdı. 

Bu hadisədən bir neçə gün sonra Hadinin taleyi haqqında 

daha  ətraflı  məlumat almaq üçün Müşfiqlə söz qoyub Hüseyn 

Cavidgilə getdik. Cavid o zaman indiki Ali Sovetin binasında, 

yuxarı mərtəbədə yaşayırdı. Mənzilin qapısını özü açdı. 

– Xeyir ola, uşaqlar, – dedi. 

– Bir şey yoxdur. Gəldik böyük şairə salam və hörmətimizi 

yetirək. 

Cavid xəfif bir təbəssümlə bizi içəri çağırdı. 

– Vaxtsız qonaq kisəsindən yeyər, – dedi. – İndi mən sizi 

nəyə qonaq eləyim? Yaxşı çayımız var. 

– Sağ olun, Cavid əfəndi. – dedik. – Bizi şeirə qonaq eləsəniz 

çox məmnun qalarıq. 

Cavid bir anlığa nə isə fikrə getdi. Sonra: 

– Siz çayınızı için, mən də “Azər”dən parça oxuyum, – dedi. 

Cavid  şeirinin valehedici musuqisi, “Azər”in düşündürücü, 

həyəcanlandırıcı misraları bizi elə bir sehrə salmışdı ki, gəlişimi-

zin  əsas məqsədini unutduq. Böyük şair gənc dostlarının hey-

ranlığını görüb riqqətlənmişdi... 

Yol boyu Müşfiqlə bir kəlmə də danışmadıq. Səssiz ayrıldıq. 

Görünür, ikimiz də Cavidlə görüş havasından, “Azər” poemasının 

poetik təsirindən ayrılmaq istəmirdik. 

Cavidin mürəkkəb yaradıcılığı mübahisələrə, münaqişələrə 

səbəb olurdu. Bu tənqidi mülahizələrdə doğru, xeyirsevərli cəhət-



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

515 


lər olduğu kimi, ədalətsiz, haqsız və qərəzliləri də vardı. Xüsusilə 

şairi həyəcanlandıran nadan iradlar, qərəzli atmacalar, əsassız 

qarayaxmalar idi. Onun hər yeni əsərinə yerli-yersiz bir qulp 

qoyan bir nəfər vardı ki, şair bu adamın haqqında özünəməxsus 

bir sarkazm ilə deyərdi: 

– Bir də görürsən bir “........”çi durar, moizəyə başlar. 

“Cavidin filan əsərində sinfi qüvvələrin tənasübü, nə bilim dil 

cəhətdən belə-belə...” – Bu hərifin özünə bələd olsan görərsən ki, 

əlifi beydən seçə bilmir, iki nəcib heyvanın yemini bölüşdürə 

bilmir. 


Onu dinləyənlər bu “tənqid cəngavəri”nin kim olduğunu 

yaxşı bilirdilər. Doğrudan da şairin özünəməxsus bir deyimlə 

verdiyi xarakterizə həqiqətə uyğun idi. 

Hüseyn Cavid Azərbaycan  ədəbiyyatında qüdrətli bir faciə 

ustası idi. Onun romantik qanadlı şeiri yüksək sənətkarlıq nümu-

nəsi idi. Bu gün də öz təsir gücünü itirməmişdir. Cavidin şeir di-

linin mürəkkəbliyi və bugünkü dilimizə görə  bəzən çətin anla-

şılması haqqındakı fikirlər yalnız qismən qəbul oluna bilər. 

Dilimizin inkişaf yolunu izləyənlər bilirlər ki, Cavidin yazıb-

yaratdığı illərdə Azərbaycan dilinə yad olan sözlər, tərkiblər həm 

ədəbi dilimizdə, həm də mətbuatda bol-bol işlənirdi. 

Cavid yaradıçılığının  ən bitkinləşən vaxtında bizdən ayrıldı. 

Bu gün sağ olsaydı, bəlkə də bu günün həyat nəbzini daha dəqiq 

duyar, daha tutumlu, daha qiymətli əsərlər yaradardı. 



1978 

Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

516 


 

Adil İsgəndərov

1

 

Ñÿíÿò âÿ ÿäÿáèééàò âóðüóíó 

 

zərbaycanda Sovet hakimiy-



yəti qurulduqdan sonra teatr 

ictimaiyyətinin çoxdankı arzusu həyata 

keçdi. Bakıda Dövlət teatr texnikumu 

yaradıldı. Texnikum savadlı milli teatr 

kadrları hazırlamaqda böyük rol oynadı. 

Bura Azərbaycanın, Moskva və Lenin-

qradın görkəmli teatr xadimləri, peda-

qoqlar və mütəxəssislər dəvət edildi. 

Onların arasında əsrimizin görkəmli sə-

nətkarı Hüseyn Cavid də var idi. 

Mən 1927-1928-ci tədris ilində texnikuma qəbul oldum. 

Hüseyn Cavidi də bu illərdən daha yaxından tanımağa başladım. 

O, bizə ədəbiyyatdan dərs deyirdi. O zaman başqa texnikum və ali 

məktəblərdə oxuyan gənclərin çoxu istəyirdi ki, Hüseyn Cavid 

onlara dərs versin. Bunun bir sıra səbəbləri var idi. Bir səbəbi bu 

idi ki, Hüseyn Cavid o vaxtlar nəinki Azərbaycanda, həmçinin 

Zaqafqaziyada, Orta Asiyada, İran və Türkiyədə tanınmış və məş-

hurlaşmış şair-dramaturq idi. Tələbə gənclər, ölməz əsərlər yara-

dan sənətkarın sözünü dinləməyə, onu daha yaxından tanımağa 

mənəvi ehtiyac duyurdular. Ancaq o, teatr texnikumunu seçmişdi. 

Onu bura daha çox cəlb edən bütün bacarığını, istedadını, biliyini 

doğma xalqının övladlarına vermək idi. 

Mən sonralar başa düşdüm ki, ədəbiyyatı, dramaturgiya və 

teatrı çox gözəl bilən Hüseyn Cavidi bizim texnikuma bağlayan 

                                                 

1

Qeyd. Adil İsgəndərovun  əli qələm tutmurdu. O, diktə etmiş, tərtibçi qəlmə 

almışdır. – R.M. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

517 


başqa səbəblərdən biri də onun buna böyük mənəvi ehtiyac 

duymasındaydı. Digər tərəfdən, o, bəziləri kimi məsələnin maddi 

tərəfini güdmürdü. Əlbəttə, bu indi bir çoxuna az əhəmiyyətli 

məsələ kimi görünə bilər. Lakin o vaxtlar, elə indinin özündə də, 

bunun bəziləri üçün nə qədər böyük əhəmiyyəti vardır. Ola bilərdi 

ki, o zamanlar sevimli müəllimimiz maddi cəhətdən çətin ya-

şayırdı. Lakin o, nə qədər gözü-könlü tox adam idi!.. 

Biz, tələbələr eşidəndə Hüseyn Cavid bizə  dərs deyəcək, o 

qədər sevindik ki... Uzun illər keçməsinə baxmayaraq mən bu 

sevinci indi də duyuram. 

Mən burada Hüseyn Cavidi (biz ona “Cavid əfəndi” deyərdik) 

sevimli oxucularımıza bir pedaqoq kimi təqdim etməyə çalışa-

cağam. Yeri gəldikcə onun maraqlı və zəngin həyatının və yara-

dıcılığının bəzi cəhətlərinə toxunacağam. Əlbəttə, mənim xatirəm 

tələbənin öz müəllimi haqqında xatirəsi kimi qəbul edilməlidir. 

Hüseyn Cavid necə pedaqoq idi? Şəksiz, bu suala tam və 

dolğun cavab vermək çox çətindi. Bəzən qələm bu böyük istedad 

sahibini hərtərəfli təsvir etməkdə gücsüz görünür. Mənə belə gəlir 

ki, müəllimə xas olan bütün xüsusiyyətlər sanki Hüseyn Caviddə 

cəmləşmişdi. Bu, onu ideal pedaqoq səviyyəsinə qaldırırdı. Bi-

liyinə gəldikdə, necə deyərlər, dərya idi. 

Hüseyn Cavid, fitri istedada malik, çox hazırlıqlı  və  məlu-

matlı, dərin bilikli müəllim idi. Şərq və  Qərb klassiklərini gözəl 

bilirdi. Onların  əsərlərini sadəcə müəllim,  şair-dramaturq kimi 

deyil, bir alim kimi təhlil edərdi. O, əsəri təhlil edərkən lap 

dərinliklərinə gedər, onun bədii məziyyətlərini, ictimai əhəmiy-

yətini, fəlsəfi mahiyyətini açardı. V.Şekspir, F.Şiller, V.Höte, 

A.S.Puşkin, A.M.Qorki, F.M.Dostoyevski, Ə.Hamid, T.Fikrət, 

N.Kamal və başqa görkəmli sənətkarların əsərlərinin təhlili buna 

misal ola bilər. O, həmin sənətkarların adını böyük iftixarla çəkər, 

əsərlərindən əzbər soylərdi. Unudulmaz müəllimim böyük sənət-

karlardan elə maraqla danışardı ki, sanki bizi ovsunlayardı. Danı-



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

518 


şığında ardıcıllığa, səlisliyə, məntiqliyə  həmişə diqqət yetirərdi. 

Bəzi müəllimlər kimi, mövzunu ümumi və mücərrəd  şəkildə 

deyil, konkret ədəbi material üzərində aydınlaşdırardı. 

Hüseyn Cavid, dahi ingilis dramaturqu V.Şekspirin yaradı-

cılığını  hərarətlə sevərdi. Onun “Hamlet”, “Otello”, “Romeo və 

Cülyetta”, “Maqbet”, “Kral Lir” və sair əsərlərini bizə  təhlil 

etmişdi. O deyərdi: 

–  Şekspri bulvarda, tramvayda oxumaqla, kitabını  əlində 

gəzdirməklə öyrənmək olmaz (H.Cavid, ümumiyyətlə, klassikləri 

bu cür yerlərdə oxumağın əleyhinə idi. O belə halları “ədabazlıq” 

kimi qiymətləndirərdi).  Şekspir kimi böyük klassikləri oxuyub 

öyrənmək və başa düşmək üçün real aləmdən ayrılıb, yazıçı alə-

minə düşmək lazımdı. Bədiyyat, canlı  həyat, epoxalıq və  fəlsəfi 

dərinlik Şekspir yaradıcılığı üçün səçiyyəvidir. 

Biz indi yuxarıdakı sözləri sənətcə Şekspirdən geri qalmayan 

Hüseyn Cavidin özünə də aid edə bilərik. 

Yaqodan söz düşəndə o deyərdi: 

– Yaqo fəlsəfəsi dünyada yaşayan, fəqət ən çirkin, ən bədxah 

və paxıllıq fəlsəfəsidir! 

Hüseyn Cavid bizdən tələb edərdi ki, bədii  əsərləri təhlil 

edərkən müstəqil fikir və mülahizələr yürüdək. Onun-bunun fik-

rinə əsaslanan, beynini işlətməyən tələbələrdən “xoşu” gəlməzdi. 

Deyərdi: 

– Uşaqlar, öz bədii təfəkkürünüzə və mühakimələrinizə arxa-

lanmağa çalışın. Bu, sizin danışığınızı daha maraqlı edər. Sizdə 

istedad qığılcımını gec-tez aşkara çıxarar. 

Sevimli müəllimimizin özünəməxsus dərsdemə  və  dərs-

dinləmə üsulu vardı. Məlumdur ki, o, əlində  həmişə  çəlik gəz-

dirərdi. Çəlik sinifdə də əlində olardı. Dərs danışan tələbəyə qulaq 

asarkən hər iki əlini üst-üstə qoyub çəliyin tutacağından yapışardı. 

Onu çənəsinin altına söykəyib, dərs danışana çox diqqətlə qulaq 

asardı. Bəzi müəllimlər kimi tələbənin sözünü ağzında qoymazdı. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

519 


İmkan verərdi ki, o, fikrini tamamlasın. Hıqqana-hıqqana danışan, 

ara sözlərini çox işlədən tələbəni xoşlamazdı, lakin çox çalışardı 

ki, onun qüsurlarını islah etsin. O, belə  tələbələrə, o cümlədən 

sözləri yerində işlətməyənlərə deyərdi: 

– Sözü ağzında dağ elə çıxart. Ziyalı və mədəni adam gərək 

səlis, rəvan, gözəl və məntiqli danışsın. 

Başqa sözlə, unudulmaz müəllimimiz təbiətin ona verdiyi və 

bilavasitə özünün zəhməti ilə qazandığı  ən gözəl xüsusiyyətləri 

bizə təlqin edərdi. Özü isə elə danışardı ki, elə bil sözlər və cüm-

lələr onun beynindən çap olunmuş şəkildə çıxırdı. O, danışarkən 

bəzən çəliyini yerə vurardı.  Əvvəla, bu, fikrin təsdiqinin ifadəsi 

idi.  İkincisi, çəliyin yerə vurulması ritmik səslə söz arasında 

ahəngdarlıq yaradardı, tələbənin müəllimin danışığına diqqətini 

daha da artırardı. 

Mən Hüseyn Caviddə müşahidə etdiyim əsas xüsusiyyət-

lərdən biri də onun həmişə fikirli olması idi. Şair üçün fikirli 

olmaq təbiidir. Bu da onun bir məziyyətidir. Lakin mən başqa şey 

fikirləşirdim ki, yəqin Cavid əfəndinin beyni yatanda da saat kimi 

işləyir. Və  mənə elə  gəlirdi ki, əlində  gəzdirdiyi yaraşıqlı  çəlik 

onun fikirlərinin, beyninin sütunudur. 

Hüseyn Cavid bədii  əsərləri təhlil edərkən həmişə onların 

içtimai  əhəmiyyətinə böyük diqqət yetirərdi. Bizə tövsiyə edərdi 

ki, bu məsələyə xüsusi fikir verək,  əsəri oxuyandan sonra öz-

özümüzdən soruşaq: 

– Oxuduğum  əsər mənə  nə verdi? Ümumiyyətlə,  əsər oxu-

cuya nə verə bilər? Mən əsərdən bir şey öyrəndim, yoxsa yox?.. 

O, böyük alman mütəfəkkirlərindən V.Höte və F.Şilleri çox 

xoşlardı. Hötenin Şiller üzəriidə təsirindən danışar, onların yara-

dıcılıqlarındakı coşğun ehtirası, dərin fəlsəfi mühakimələri, ro-

mantikanı xüsusi qeyd edərdi. Hötenin “Faust”unu, Şillerin 

“Qaçaqlar”, “Don Karlos” və “Məkr və  məhəbbət”  əsərlərini 

gözəl təhlil edərdi. 



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

520 


Hüseyn Cavid, ümumiyyətlə, müxtəlif xalqların ədəbiyyatına, 

klassiklərinə böyük məhəbbət bəslərdi. Onların arasında rus 

ədəbiyyatı  və klassik rus yazıçıları xüsusi yer tutur. O, xüsusilə 

A.S.Puşkini, L.N.Tolstoyu, F.M.Dostoyevskini, A.M.Qorkini çox 

sevərdi, L.Tolstoyun “Anna Karenina”, “Hərb və sülh” roman-

larını gözəl təhlil edərdi. Deyərdi ki, “Hərb və sülh” romanı o 

qədər gözəl və  həyati yazılıb ki, sanki bütün hadisələr adamın 

gözünün qarşısından canlı səhnələr kimi gəlib keçir. Sonralar mən 

bu sözün nə qədər gerçək olduğunu bir daha yəqin etdim. Cavid 

əfəndinin müşahidələri doğru idi. L.Tolstoy həmin romanı sanki 

kino üçün yazmışdı. Bunun sonralar əsərin ekranlaşdırılmasına 

müəyyən dərəcədə köməyi dəymişdi. 

Cavid  əfəndi bizə L.Tolstoyun dramaturgiyasından da danı-

şırdı. Əsasən, “Zülmətin hakimiyyəti” pyesini təhlil edərdi. Lakin 

onun dramaturgiyasından daha çox romanlarına böyük qiymət 

verərdi. Deyərdi: 

– Lev Tolstoy dünya ədəbiyyatına romanları ilə daxil olub. 

Nəsillər bir-birini əvəz etdikcə onun romanları özünün layiqli 

qiymətini alacaqdır. 

İndi bu sözlər deyilən vaxtdan qırx ildən çox keçir. Biz həmin 

fikri eynilə Hüseyn Cavidin özünə aid etmək istəyirik. Böyük 

sənətkarımız həqiqətən dünya miqyasına çıxacaq dram əsərləri 

yaratmış, zəngin irs qoyub getmişdir.  Şəksiz, nəsillər dəyişdikcə 

Hüseyn Cavid daha yaxşı  dərk olunacaq, hər bir klassik əsəri 

özünün layiqli qiymətini alacaqdır. 

O, rus poeziyasının günəşi A.S.Puşkini də çox sevərdi. Adını 

tez-tez, hörmət və məhəbbətlə çəkərdi. “Yevgeni Onegin”, “Boris 

Qodunov” əsərlərinə yüksək qiymət verərdi. Deyərdi: 

– Puşkin dünya durduqca yaşayaçaqdır. 

Hüseyn Cavid M.Qorkinin “Ana” romanını çox xoşlardı. Onu 

gözəl təhlil edərdi. Biz onun təhlilinə heyran olardıq. A.Ostrov-

skini bizə istedadlı bir yazıçı kimi təqdim edərdi. Onun “Tufan” 

və “Cehizsiz qız” əsərlərinin adını tez-tez çəkərdi. Deyərdi: 


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

521 


– A.Ostrovski geniş  və  dərin müşahidə qabiliyyətinə malik 

yazıçıdır. 

Burada bir haşiyə  çıxmaq istəyirəm. Məlumdur ki, Hüseyn 

Cavidin bizə dərs dediyi illər çox mürəkkəb və ziddiyyətli illərdi. 

O illərdə klassik irsə marksist münasibət unudulur, sərsəm 

nəzəriyyələr irəli sürülür, ədəbiyyat və incəsənətdə proletkultçu-

luq, nihilizm, formalizm, vulqar sosiologiya kök salırdı. Bu nəzə-

riyyələrin tərəfdarları klassik irsi rədd edir, böyük sənətkarlara 

dodaq büzür, əsərlərinin təhlilinə düzgün mövqedən yanaşmır-

dılar. Belə bir mürəkkəb tarixi şəraitdə uzaqgörən sənətkar  ədə-

biyyat və  sənət üçün yabançı olan bu cür tendensiyaların  əksinə 

olaraq bizə klassik irsi sevdirirdi. Şərq, Qərb və rus klassikləri 

haqqında bizdə dolğun və düzgün təsəvvür yaradırdı. H.Cavidin 

həm bir müəllim, həm bir sənətkar, həm də bir şəxsiyyət kimi 

böyüklüyü bir də bunda idi. Zaman onun nə  qədər doğru yolda 

dayandığını sübut etdi. 

Hüseyn Cavid bədii  əsərlər haqqında (istər dramatik, istərsə 

də nəsr olsun) deyərdi:  

–  Əsl  əsər uzunömürlü olmalıdır. Vaxtaşırı çap edilməli, 

tamaşaya qoyulmalı, nəsillərə çatdırılmalıdır. 

Yeri gəlmişkən deməliyəm ki, onun çox gözəl hafizəsi və 

yaddaşı var idi. Mən, rejissor kimi, bir çox dramaturqla işləmi-

şəm. Lakin onların bəziləri hətta öz əsərlərinin adını belə unu-

dardılar. Hüseyn Cavid isə belə deyildi. O, demək olar ki, bütün 

dram  əsərlərinin məzmununu gözəl bilərdi, lazımi parçaları, 

monoloqları əzbər deyərdi. Lazım gələndə əsərlərində hadisələrin 

gedişini və toqquşmasını, obrazların fərdi-psixoloji xüsusiyyət-

lərini və dünyagörüşlərini və s. elə danışardı ki, elə bil əsərin üs-

tündən bu dəqiqə durub. Şəksiz, belə dramaturqla rejissorun işlə-

məsi çox maraqlı  və  səmərəli idi. Şəxsən bu, məni çox heyrət-

ləndirərdi. Maraqlıdır ki, Cavid əfəndi dərs vaxtı öz əsərlərinin 

adını nadir hallarda çəkər, onlardan söz açmazdı. İstedadlı drama-



Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

522 


turqumuz C.Cabbarlının dramaturji yaradıcılığına hörmətlə 

yanaşardı. 

H.Cavid bir müəllim kimi, bizdən tələb edərdi ki, hər hansı 

bir  əsərin məzmununu danışarkən yazıçının öz sözlərindən 

istifadə edək, özümüzü dağa-daşa salmayaq. Əsərin məzmununu 

öz sözləri ilə yaxşı izah etməyən tələbəyə deyərdi: 

– Danışarkən yazıçının öz sözlərindən istifadə et, olmaya 

yazıçının sözləri xoşuna gəlmir?.. 

Hüseyn Cavid dərs danışarkən təkrara yol verməz, artıq söz 

və cümlələr işlətməzdi. Bildiyini tələbəyə öyrətməyə çalışardı. O, 

yüksək pedaqoji mədəniyyətə yiyələnmiş müəllim idi. Tələbə ilə 

hündürdən danışmazdı. Diqqətsiz tələbəyə sözü çox incə  şəkildə 

və eyhamla deyərdi. Dərsə diqqətlə qulaq asmayan tələbədən xoşu 

gəlməzdi. Pis oxuyan tələbəyə “əfəl” deyərdi. Ümumiyyətlə, o, öz 

danışığında “əfəl” sözünü çox işlədərdi. Tələbəyə deyərdi: 

– Mənə  nə qədər istəyirsən sual ver, mən sənin suallarından 

bilərəm ki, qafanda nə var. 

Hüseyn Cavid görkəmli sənətkarların tamaşaya qoyulmuş 

əsərlərinin təhrif edilməsinə, üzərində yersiz əməliyyatlar aparıl-

masına dözməzdi. Bizə deyərdi: 

– O rejissor və aktyor pisdir ki, əsəri dramaturq kimi başa 

düşmür. 


Məhəbbətdən söz düşəndə deyərdi:  

– Məhəbbət bəzən göz yaşı və yas içində də ola bilər. 

O, bizə tövsiyə edərdi ki, söz ehtiyatımızı  zənginləşdirək. 

Tez-tez deyərdi: 

– Söz qızıldı, hər bir aktyora, mədəni adama hava və su kimi 

lazımdı. 

Hüseyn Cavid böyük türk şair və dramaturqu Əbdulhəq Ha-

midin həyat və yaradıcılığını çox yaxşı bilirdi. Xüsusən onun 

“Hind qızı” dramını çox təriflərdi. Onu ustalıqla yazılmış  əsər 

hesab edərdi. Deyərdi: “Hind qızı” haqsızlıq  əleyhinə yazılmış 

klassik əsərdir.  


Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 

523 


O, yeri düşdükcə Abdulla Şaiq və başqa yazıçılardan söz 

açardı. Ümumiyyətlə, Hüseyn Cavid müasir və klassik yazıçıların 

yaradıcılığına diqqətlə, məhəbbətlə  və ehtiramla yanaşardı, hər 

birinin ədəbiyyatdakı mövqe və xidmətlərini obyektiv qiymətlən-

dirərdi. Bu, Hüseyn Cavidi bir müəllim, bir şair və bir şəxsiyyət 

kimi bizim gözlərimizdə daha da böyüdər, ülviləşdirərdi. 

O vaxtlar Cavid əfəndi indiki Azərbaycan SSR Ali Sovetin 

binasında

*

 yaşayırdı. Cavid əfəndi “Kommunist” küçəsi ilə evə 



gedərkən yolun hər iki tərəfinə çoxlu adam toplaşar və ona 

baxardı. Mən bu mənzərənin şahidi və onun arxasınca izləyənlərin 

iştirakçılarından biri olmuşam. Biz tələbələr də çox vaxt şairin 

dalınca düşər, onun ağır-ağır yerişini izlər və müşahidə edərdik. 

Şəksiz, bunlar xalqın böyük sənətkarına hörmət, ehtiram və 

məhəbbətinin ifadəsi idi. 

Hüseyn Cavid, sənət məsələlərinə çox ciddi yanaşardı. Biz 

onun sənət və  ədəbiyyat haqqında söhbətlərindən, ağıllı  və ibrə-

tamiz sözlərinə qulaq asmaqdan doymazdıq. O, əsl sənət və 

ədəbiyyat vurğunu idi. 



Yüklə 3,51 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   34




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin